प्राणायाम एक प्रकारको सासको क्रिया हो । शास्त्रहरूमा सातदेखि १० प्रकारका प्राणायामको वर्णन गरिएको छ । प्राणायाम गर्न पलेटी कसेर बस्नुपर्छ । नाकबाट बिस्तारै बिस्तारै लामो र गहिरो सास लिने अनि नाकबाट नै छोड्ने । यस क्रियालाई दोहोर्याउनु पर्दछ । यहाँ मानसिक शक्ति बढाउने, शरीरमा उष्णता बढाउने र ब्रम्हचर्य पालनाका लागि गर्ने प्राणायाम बारे चर्चा गरिएको छ ।
मानसिक शक्ति बढाउने प्राणायाम :
– दायाँ खुट्टाको कुर्कुच्चा, बायाँ खुट्टाको जाँघमाथि र बायाँ खुट्टाको कुर्कुच्चा मलद्वारमा राख्नुहोस् । त्यसपछि च्युडोलाई छातीमा टाँसेर राख्नुहोस् र आँखा बन्द गर्नुहोस् ।
– अब गहिरो तथा लामो श्वास तान्दै केहीबेर भित्रै रोकेर हावा बाहिर निकाल्नुहोस् ।
शरीरमा उष्णता बढाउने प्राणायाम :
– पहिले साधारण तरिकाले विस्तार–बिस्तारै पूरक तथा रेचक गर्नुहोस् । यस अभ्यासमा कुम्भकको आवश्यकता छैन ।
– त्यसपछि क्रमश: श्वासप्रश्वास क्रियालाई छिटो छिटो बढाउँदै जानुहोस् । जो फलाम बनाउने लोहारको पंखा जसरी चल्नु पर्दछ ।
ब्रह्मचर्य पालनका लागि प्राणायाम :
– बायाँ पाउको कुर्कुच्चा सीवन (मलद्वार र अण्डकोषको बिचको स्थान)मा राख्नुहोस् । यसो गर्दा दायाँ पाउको कुर्कुच्चा मुत्रेन्द्रियको माथि हुनु पर्दछ । यस क्रियामा सहजता कालागि नितम्ब मुनी पातलो तकिया लगाउन सकिन्छ ।
– अब जुन स्वर चलिरहेको छ, त्यसबाट श्वास तान्ने, अर्को प्वाललाई बन्द गर्ने ।
– केही समय कुम्बक गर्ने जुनबाट श्वास तानिएको थियो त्यस नातृलाई बुढि औलाले बन्द गरेर अर्कोबाट श्वास बाहिर निकाल्ने ।
– श्वास तान्ने समय मलद्वारलाई एकदम खुम्च्याउने (टाइट गर्ने) कुम्भकको समय त्यसलाई टाइट गरेरै रोकिरहने र रेचकको समयलाई लचिलो छोडिदिने ।