काठमाडौं – रुकुमबाट बिरामी आमा ल्याएर वीर अस्पतालमा उपचार गराइरहेकी एक किशोरीले शल्यक्रियाका लागि रगत पाइनन् ।
विभिन्न संघसंस्थाहरूसँग हारगुहार गर्दा समेत रगत नपाएपछि अस्पतालमै अन्य बिरामीका आफन्तहरूबाट व्यवस्था मिलाएर उनकी आमाको शल्यक्रिया भयो ।
मुलुककै पहिलो र ठूलो वीर अस्पतालमा देशका दूरदराजबाट विपन्न नागरिकहरू उपचार गराउन आउँछन् । त्यसै पनि बिरामीहरूले लामो लाइन छिचोलेर चेकजाँचका लागि पालो पाउँछन् । शल्यक्रिया नै गर्नुपर्ने मामिलामा महिनौं कुर्नुपर्छ ।
एकातिर महिनौं कुरेपछि मात्र पालो आउने र टाढाबाट आएकाहरूलाई काठमाडौंको महँगो बसाइ धान्नै गाह्रो पर्ने अवस्था छ । यत्तिका सकस खेपेर शल्यक्रिया गर्न खोज्दा अस्पतालको ब्लड बैंकमा रगत पाउने गरेका छैनन् । उसै त सास्ती खेपेका बिरामीहरूलाई रगत नै नपाउँदा झनै असहज हुने गरेको वीर अस्पताल रगत सङ्कलन सेवा केन्द्रका प्रमुख नागेश्वर कक्षपतिले बताए ।
बिरामीको सहजताका लागि भन्दै वीर अस्पतालले आफ्नै ब्लड बैंक त स्थापना गरेको छ, तर माग अनुसार रगत आपूर्ति भइरहेको छैन । केन्द्र प्रमुख कक्षपतिका अनुसार प्रत्येक हप्ता अस्पतालमा रक्तदान कार्यक्रम आयोजना गर्ने गरिएको छ । जसबाट १५ देखि २० पोका रगत संकलन हुन्छ । त्यसरी सङ्कलित रगत एकदिन भन्दा बढी सञ्चित रहँदैन ।
वीर अस्पतालमा हप्तामा ३०० जनासम्म बिरामीहरूको शल्यक्रिया गरिन्छ । शल्यक्रियामा रगत आवश्यक हुन्छ । तर, ब्लड बैंकमा चाहिने जति जनशक्ति नभएको र अस्पताल प्रशासनले पनि यसबारे चासो नदिएकाले माग अनुसार रगत उपलब्ध गराउन नसकिएको प्रमुख कक्षपतिले बताए ।
उनले भने, ‘अस्पताल प्रशासनले विभिन्न संघ-संस्थाहरूसँग समन्वयमार्फत रगत सङ्कलन व्यवस्था गरिदिए केही राहत हुने थियो ।’ नेगेटिभ ग्रुपका रगतहरू धेरै अभाव हुने कक्षपति बताउँछन् ।
उनका अनुसार ओ नेगेटिभ, बी नेगेटिभ, ए नेगेटिभ लगायत ग्रुपको रगत अभाव हुने गरेको छ । रगत पाएका बेला सङ्कलन गरेर राख्दा पनि त्यो बिग्रने सम्भावना बढी हुन्छ । अहिले बी पोजेटिभ रगत अलि बढी अभाव रहेको उनले बताए ।
कसले गर्न मिल्छ रक्तदान ? सामान्यतयाः १८ देखि ६० वर्षसम्म उमेर र ४५ किलोग्रामभन्दा बढी तौल भएका; साथै शारीरिक र हेमाटोलोजिकल मापदण्ड पूरा भएको तथा शरीरमा न्यूनतम ३५० मिलिलिटर रगत भएका जो कोहीले पनि रक्तदान गर्नसक्ने कक्षपति बताउँछन् ।
एउटा व्यक्तिको शरीरमा ६ लिटर (करिब दश युनिट) रगत उत्पादन हुन्छ । जबकि रक्तदानको समयमा भने एक युनिट अर्थात् ४७० मिलिमिटर रगतमात्र निकाल्ने गरिन्छ । त्यो भनेको शरीरमा भएको सबै रगतको १२ देखि १४ प्रतिशतमात्र भएकाले रक्तदानका क्रममा त्यसरी रगत निकाल्दा रक्तदातालाई भने कुनै हानी नगर्ने उनले बताए । कम रगत भएकाको शरीरबाट चाहिँ कम परिमाण (३२० मिलिलिटर) सम्म रगत निकाल्न मिल्ने उनले जानकारी दिए ।
एक व्यक्तिको शरीरमा तयार भएको रगत १२० दिनमा स्वतः नष्ट हुने गर्छ । सोही रगत अरूलाई दान गर्दा व्यक्तिको शरीरमा छिटोछिटो रगत उत्पादन हुने गर्दछ । त्यसैले वर्षमा ४ पटक तीन-तीन महिनाको फरकमा रक्तदान गर्न सकिने उनले कक्षपतिले बताए ।
रक्तदान गर्दा हुने फाइदा यदि हामी स्वस्थ छौंं भने जति पटक रक्तदान गर्दा पनि फरक नपर्नेे स्वयम्सेवी रक्तदाता दीपक नेपाल बताउँछन् ।
आफूले १०५ पटकसम्म रक्तदान गरेको अनुभव सुनाउँदै नेपालले खबरहबसँग नेपालले भने, ‘मलाई अहिलेसम्म कुनै किसिमको शारीरिक समस्या भएको छैन । झन मेरो छालादेखि सबै कुराहरू एकदमै राम्रो हुँदै गएको छ । तर वर्षौंदेखि ‘रक्तदान जीवनदान, रक्तदान महादान’ भनेर प्रचार गरिए पनि अझै धेरैले रक्तदान गर्ने गरेको पाइँदैन ।’
अहिले चितवन, धनगढी लगायतका ठाउँमा रगत अभाव भएको पाइएको उनले बताए । उनलाई दैनिकजसो ५/६ जनाले रगत चाहियो भन्दै फोन गर्ने गर्छन् । रक्तदानबारे सचेतना नभएकाले पनि बेला-बेलामा रगत अभाव हुने गरेको उनले बताए ।
‘यसबारे प्लस टु तहदेखि सचेतना जगाउने खालका कक्षाहरू सञ्चालन गर्ने, लगायतका चेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्दा रगतको अभाव अलि कम हुन थियो, यसतर्फ सरकारले खास काम गर्न सकेको छैन,’ उनले भने ।
दैनिक कति रगत आवश्यक ? हाल चितवनमा १५० पिन्ट बढी रगत माग हुने गरेको छ । धनगढीमा दैनिक ४० देखि ४५ पिन्ट, काठमाडौं उपत्यकामा करिब ५०० पिन्ट र अन्य क्षेत्रमा पनि रगतहरू आवश्यकता परेको खबर आउने गरेका छन् ।
यस हिसाबले नेपालमा दैनिक १२ सय पिन्ट रगत आवश्यक पर्ने तथ्याङ्क रहेको स्वयंसेवी रक्तदाता नेपालले बताए । ‘गर्मी मौसममा विभिन्न खालका सरुवा रेगहरूको प्रकोप बढिरहेकाले रगतको माग ह्वात्तै बढेको छ, तर उपलब्ध हुन सकेको छैन’, उनले भने ।
विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्ल्यूएचओ)को मान्यता अनुसार रगत अभाव हुन नदिन मुलुकको कुल जनसंख्याको बढीमा दुई प्रतिशतले प्रत्येक वर्ष रक्तदान गर्नुपर्छ । तर अहिले कुल जनसंख्याको ०.८ प्रतिशतले मात्रै रक्तदान गर्ने गरेको तथ्याङ्क छ ।
त्यसमा पनि धेरैले नियमित रक्तदान गरेको पाइँदैन । रक्तदातामध्ये करिब १७ प्रतिशत महिला छन् । पुरुष ८३ प्रतिशत छन् । रक्तदान गर्दा दूर्बल वा कमजोर भइन्छ, अनेक रोग सर्छ र गरिरहेको काममा ह्रास आउँछ भन्ने गलत सोचका कारण पनि धेरै रक्तदान गर्न योग्य व्यक्तिहरू हिच्किचाउने गरेका सरोकारवालाहरू बताउँछन् । तर पनि विगतको तुलनामा केही मात्रामा भए पनि चेतना बढेकाले दाताहरू पनि बढेका उनीहरूको भनाइ छ ।
रक्तदान गर्न आम समुदायमा थप उत्प्रेरणा जगाउन ‘२० वर्षसम्म रगतदान गर्ने दाताहरूलाई धन्यवाद ज्ञापन गरौं’ भन्ने नाराका साथ आज नेपाल लगायत विश्वभर नै विश्व रक्तदाता दिवस पनि मनाइँदैछ ।
रक्त समूह पत्ता लगाउने वैज्ञानिक डा. कार्ल ल्यान्डस्टिनरको जन्मदिन जुन १४ को सम्झनामा विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनको आह्वानमा सन् २००४ देखि यो दिवस मनाउन सुरु गरिएको हो ।