काठमाडौँ– ‘प्राणायाम योगको एउटा मुख्य अङ्ग हो । योग भन्नासाथ मन, वचन र कर्ममा अनुशासन भन्ने बुझिन्छ । योगका विभिन्न परिभाषाहरू मध्ये आफूले आफैँमाथि अनुशासन कायम गर्नुको नाम पनि योग हो ।’
डा. गोविन्द टन्डनको यो भनाइले नै योग हाम्रो जीवनमा कति महत्वपूर्ण छ भनेर बुझाउँछ । प्राणायाम रोग निवारणको एक औषधि नै हो भन्दा पनि फरक पर्दैन । दैनिक रुपमा गरिने प्राणायामले मानिसको ७२ हजार नसामा रक्तप्रवाह राम्रो गराउन मद्दत गर्छ । प्राणायामलाई बालबालिका, युवायुवती, वृद्धवृद्धा सबैले सहज रुपमा गर्न सक्छन् ।
यसरी शुरु गर्नुहोस् प्राणायाम – छातीमा भरिएको श्वास नाकबाट बिस्तारै-बिस्तारै बाहिर निकाल्नुहोस् । – श्वास निकाल्न जति समय लगाउनु भयो त्यसको एक चौथाई समयसम्म रोक्नुहोस् । – पुनः बिस्तारै-बिस्तारै श्वास लिनुहोस् । – श्वास लिँदा पेटदेखि फोक्सोसम्म पूर्ण रूपले हावा भर्नुहोस् । – अब बिस्तारै जति बेरसम्म श्वासलाई बाहिर रोकिएको छ त्यति नै समय भित्र रोक्नुहोस् । – यो क्रम पहिलो दिन ७ पटक र त्यस पछिका दिनमा दुई पटक बढाउदै जानुहोस् । योगले केवल शरीर स्वस्थ बनाउन सहायता मात्र गर्दैन यसको माध्यमले चित्तमा एकाग्रता पनि बढाउँछ ।
यसरी गर्नुहोस् चित्तको एकाग्रताका लागी प्राणायाम– – शवासन–शिथिलासनमा सुत्नुहोस् । – अब शरीरलाई एकदमै लचिलो बनाउनुहोस् । – त्यसपछि कानमा रुवा लगाएर आँखा बन्द गर्नुहोस्, जसबाट बाहिरको शब्द नसुनियोस् । – त्यसपछि दृष्टि नाकको टुप्पोमा राख्नुहोस् । – साधारण तरिकाले गहिरो श्वास लिने तथा छोड्ने गर्नुहोस् । – यही बीचमा केही समय कुम्भक पनि गर्नुहोस् । – पुनः आँखाका पुतलीलाई माथि चढाएर आँखी भूँईको बिचमा अर्थात् आज्ञाचक्रमा दिव्य तेजको ध्यान गर्नुहोस् । – अब केही निन्द्रा जस्तो आउन खोज्छ । यदि त्यसो भयो भने त्यसलाई नतोड्नु होला ।
यस अवस्थामा अनाहत’ नाद सुनिन थाल्छ र ज्योति स्वरूप परमात्माको दर्शन हुनाले चित्तको एकाग्रता दिनदिनै बढ्दै जान्छ ।