राजनैतिक स्थायीत्व भत्राले विभित्र कालमा फरक–फरक कुरा बुझिन्छ । आजको सन्दर्भमा संसदमा दुई तिहाईको समर्थन प्राप्त भएकोले सरकार स्थायी रहेको बुझिन्छ । त्यसमा पनि संविधानले दुई वर्षसम्म निर्वाचनपछि गठन भएको सरकारविरुद्ध संसदमा कुनै अविश्वासको प्रस्ताव पेश गर्न नपाइने व्यवस्था गरेको छ । त्यसको अर्थ सो समयावधिसम्म सरकार स्थायी रहेको मानिन्छ ।

तर, नेपालको इतिहासमा कुनै बखत अर्कै प्रकारको व्यवस्था थियो । उदाहरणको लागि भीमसेन थापाको समयमा राजाको लालमोहरले सत्तामा बस्ने अख्तियार पाउथ्यो । जसले राजालाई रिझायो ऊ नै बलियो र स्थायी मानिन्थ्यो । भीमसेन थापा मुख्तियार हुँदा ८ वर्षका बालक राजा गीर्वाणयुद्ध वीरविक्रम शाह राजगद्दीमा थिए । उनको संरक्षिका महारानी ललितत्रिपुरसुन्दरी थिइन् र उनी भीमसेन थापाकै अनुकूल थिइन् । बुढा पुराना भाइभारदारहरु प्रायः सबैको दमन भैसकेको थियो ।

अतः भीमसेन थापा असीम अधिकार तथा शक्तिले सम्पत्र भएर नेपाल अधिराज्यका अधिनायकका रुपमा उपस्थित हुन आइपुगेका थिए । त्यस हिसाबले नेपालमा राजनैतिक स्थायीत्व भएको मानिएको थियो ।

बाबुराम आचार्यका अनुसार “अब उप्रान्त चौतारा एवं काजीहरु सबैले भीमसेन थापाले लगाए÷अह्राए अनुसार नै कामकाज गर्नू” भत्रे बालक राजाको नामबाट लालमोहर गराएर उनले वैधानिकरुपमा मुख्तियारको पदभार मात्र ग्रहण गरेका थिए । तापनि यस किसिमको लालमोहरले गर्दा त्यस बेला उनी भन्दा माथि नेपालका केवल दुई व्यक्ति मात्र शेष बचेका थिए ।

ती थिए —राजा श्री ५ गीर्वाणयुद्ध वीर विक्रम शाह र यिनकी संरक्षिका महारानी ललितत्रिपुरसुन्दरी देवी । अन्य सबै भाइ भारदारहरु यिनी भन्दा तल परिसकेका थिए । आजको परिपेक्षमा नेपालको बागडोर सम्हालेका प्रधानमन्त्री नै सर्वशक्तिमान देखिन्छन् । हुन त संवैधानिक मान्यता अनुसार राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति उनी भन्दा माथि मानिन्छन् तर उनीहरुलाई संविधानले शासन प्रशासन सम्बन्धी कुनै प्रकारको अधिकार नदिएकोले प्रधानमन्त्री नै सर्वेसर्वा मानिन्छन् । त्यस हिसाबले आजका प्रधानमन्त्री पुराना मुख्तियार भन्दा कम शक्तिशाली छैनन् ।

एउटा मूल्यांकन अनुसार १४ वटा सिंगापुर बराबरको भूभाग नेपालले गुमाएको दाबा गरिएको छ । सुस्ता, कालापानी र लिपुलेक नेपालको हातबाट फुत्किएको देखापर्दै छ । युद्धमा हार खाएर आफ्नो भूभाग कम हुनु स्वाभाविक मानिन्छ तर शान्ती र सुव्यवस्थित देशको भूभाग कम हुँदै जानु अस्वाभाविक हो । यसको लागि आजका भीमसेन थापाहरु जिम्मेवार छन् ।

भीमसेन थापा एक शक्तिशाली शासक बनेको कुरा निर्विवाद छ । तर बाबुराम आचार्यको भनाइमा षड्यन्त्रका कुशल खेलाडी रहेका भीमसेन थापा कूटनीतिक चातुर्यको कत्ति पनि अनुभव थिएन । अङ्ग्रेजहरुको राजनीतिक कपटपूर्ण नीतिहरुलाई उनले बुझ्न सकिरहेका थिएनन् । एकातिर प्रशासनिक व्यवस्थामा भ्रष्टाचार व्याप्त थियो भने पूर्वमा टिस्टा नदीदेखि पश्चिममा अलकनन्दापारसम्म फैलिएको भर्खरै एकीकरण गरिएको विशाल अधिराज्यको प्रशासन व्यवस्थालाई सुव्यवस्थित तुल्याई सम्पूर्ण देशवासीहरुलाई सुखी र समृद्ध तुल्याउने काम पनि ठुलो चुनौतीको रुपमा उपस्थित हुन आइपुगेको थियो ।

तर भीमसेन थापाले अहिलेसम्म आफ्नो र आफ्ना परिवारको शक्ति र स्रोतलाई सुदृढ पार्नमा नै आफ्नो सम्पूर्ण समय खर्चदैं आइरहेका थिए । राज्य व्यवस्थालाई दह्रिलो पार्ने काममा उनले खास ध्यान दिन सकिरहेका थिएनन् । यो अवस्थाको पुनः आगमन अहिले पनि भए जस्तो देखिएको छ ।

एकातिर सरकारले दुबै छिमेकीहरुसितको सम्बन्ध सुध्रिएको र बलियो भएको दावा गरिरहेको छ भने अर्कोतिर राष्ट्रलाई ठुलो खतरा आइपर्ने नागरिकताको कानून बत्र लागेको छ । यो विधेयकले लाखौं भारतीयहरुलाई नागरिकता दिलाउन खोजेको छ । गतिलो सम्बन्धको नाउँमा देशको अस्तित्व नै मेटिन सक्ने कानून बनाउन खोज्नु कि विदेशी कै निर्देशनमा गर्न खोजिएको अथवा यसमा निहित खतरा नै देख्न नसक्ने अयोग्यता प्रष्टिएको देखिन्छ । छिमेकीसंगको राम्रो सम्बन्धको नाउँमा नेपालको सार्वभौमिकता कायम रहेको लिपु लेक नै गायब भएको छ ।

कालापानी र सुस्ताको विवादको नाउँमा नेपालको नक्साबाट गायब भएको देखिएको छ । संघीयता लागू गर्ने सिलसिलामा प्रशासन व्यवस्था अस्तव्यस्त भएको सबैले अनुभव गरिरहेका छन् । एकातिर सरकारी कर्मचारीहरु नै समायोजनको विरोधमा हडतालमा उत्रिएका छन् भने प्रादेशिक सरकारहरु संघीय सरकारको खुला आलोचना गर्दैछन् । समृद्ध नेपाल र सुखी नेपालीहरु अनेक प्रकारको करको मारमा परेका छन् । भ्रष्टाचारको मात्रा दिनौं बढिरहेको खबरकागजले नै देखाएका छन् । शक्तिशाली नेताहरुले आफ्नो पार्टी नै सम्हाल्न सकिरहेका छैनन् । आफ्ना मान्छे भर्ना गर्ने, भत्ता र सुबिधा विस्तार गर्ने र आफ्नो गुट बलियो पार्नै काम भने टडकारोरुपमा भइरहेको छ ।

भीमसेन थापाको सबभन्दा ठूलो कमजोरी अंग्रेजसंग गरिएको युद्धमा देखियो । अंग्रेजको चुनौतीलाई स्वीकार गरी उनीहरुसँग युद्ध गर्ने वा उनीहरुलाई चित्त बुझाई थामथुम पार्ने भत्रे विकल्प त्यस बेला नेपाल सरकार समक्ष उपस्थित हुन आइपुग्यो । नेपालको भारदारी सभामा यस विषयमा व्यापक छलफल पनि भयो । युद्धको निमित्त आफ्नो पक्षको कुनै तैयारी नरहेको हुँदा भारदारी सभामा रहेका अधिकांश भाइभारदारहरु विवादग्रस्त केही जमिन छोडिदिएर भए पनि अहिलेलाई अंग्रेजसँग सुलह सम्झौता गर्नु पर्दछ भत्रे पक्षमा उपस्थित भएका थिए ।

बाबुराम आचार्यले भनेका छन् अनुभवहीनता र घमण्डले गर्दा भीमसेन थापाले आफ्नो आँटले सैनिक संघर्षको बाटोलाई नै समाते । भीमसेन थापालाई युद्ध मोर्चाहरुको कुनै अनुभव थिएन । न त उनले दुर्गम क्षेत्रका जीर्णशीर्ण गढी गौंडाहरुको दुरावस्थालाई नै प्रत्यक्षरुपमा देखेका वा भोगेका थिए । यस अवस्थामा तालिम प्राप्त विशाल अंग्रेज सैन्य अगाडि युद्ध मोर्चामा नेपाली पक्षको हार हुनु अवश्यम्भावी थियो । आखिर भयो पनि यही । विस्तृत भूभागमा फैलिएको नेपाल अधिराज्यको एक तिहाई सुम्पन विवश भयो । नेपाल खुम्चियो ।

भीमसेन थापाको समयमा नेपालले युद्ध लड्यो र खुम्चियो । तर आज नेपाल कुनै युद्ध नलडी खुम्चिएको छ । नेपालको क्षेत्रफल १,४७,१८१ वर्ग किलोमिटर भएको ठानिन्छ । तर के साँच्चै यति क्षेत्रफल नेपालसित छ ? यो प्रश्न दुई मुख्य कारणले उठ्दछ । पहिलो कारण हो– नेपालको संविधान । यसले नेपालको क्षेत्रफल कति छ भनेर उल्लेख गरेको छैन । तर यो संविधान हाल नेपालसित रहेको क्षेत्रफलमा लागू हुनेछ भनेर मात्र भनेको छ । क्षेत्रफल कति छ भत्रे कतै उल्लेख गरेको छैन ।

भत्रुको तात्पर्य संविधानका निर्माता र निर्णयकर्ताहरुलाई थाहा छैन कि नेपालको क्षेत्रफल कति हो । दोस्रो कारण, भारतले नेपालको सीमाना धेरै ठाउँमा मिचेको समाचार बरम्बार आउने गरेको छ । एउटा मूल्यांकन अनुसार १४ वटा सिंगापुर बराबरको भूभाग नेपालले गुमाएको दाबा गरिएको छ । सुस्ता, कालापानी र लिपुलेक नेपालको हातबाट फुत्किएको देखापर्दै छ । युद्धमा हार खाएर आफ्नो भूभाग कम हुनु स्वाभाविक मानिन्छ तर शान्ती र सुव्यवस्थित देशको भूभाग कम हुँदै जानु अस्वाभाविक हो । यसको लागि आजका भीमसेन थापाहरु जिम्मेवार छन् ।

आज जुन प्रकारले विदेशी हस्तक्षेप नेपालको आन्तरिक मामिलामा देखापरेको छ यसको प्रतिबिम्ब भीमसेन थापाको समयमा पनि देखिएको थियो । नेपाल—अंग्रेज युद्ध सन् १८१६ मा अन्त भएको थियो । त्यसै वर्ष राजा गीर्वाणयुद्ध शाहको आकस्मिक देहावसान भयो । तर त्यस पछि १८ दिन सम्म नेपालको राजसिंहासन खालि रह्यो । जुन दिन उनका उत्तराधिकारी छोरा युवराज राजेन्द्रविक्रम शाहलाई राज्यारोहण गरियो । त्यसै दिन अंग्रेज गभर्नर जनरलबाट सुगौली सन्धिद्वारा अपहरण भएको नेपालको तराई प्रदेश मध्येबाट बुटवल र यसदेखि पूर्वमा रहेका पर्सा, बारा, रौतहट र चितवन आदि सात जिल्लाहरु नेपाल अधिराज्यलाई फिर्ता भएको थियो ।

यसमा बाबुराम आचार्यले एउटा गम्भीर रहस्य लुकेको आभास पाइएको कुरा व्यक्त गरेका छन् । यसबारे उनी भन्छन् —उपर्युक्त कदम अंग्रेजहरुको विशेष आग्रहले गर्दा मात्र नयाँ राजा त्यसै दिन राजगद्दीमा राखिएको देखिन्छ । यसरी सबै तारतम्यहरु पूरा गराएर मात्र राजाको राज्यारोहण गराइएबाट नेपालको आन्तरिक मामिलामा अंग्रेजहरुको हस्तक्षेप भएको देखिन्छ । तर त्रिपुरासुन्दरी बालक राजाको संरक्षिका रहनुले भीमसेन थापा लामो समयसम्म निष्कण्टकरुपमा नेपाल अधिराज्यको अधिनायक बत्र सफल भएको पाइन्छ ।

त्यसैको एक किसिमको समानान्तर परिस्थिति आज पनि देखा पर्दछ । नेपालको संविधान घोषणा भए लगत्तै भारतले नेपाल माथि आर्थिक नाकाबन्दी लगायो । त्यो असलमा युद्ध सरह नै थियो । किनभने नेपालीहरुको घरमा चुल्हो बल्न बन्द भएको थियो । ठूलो मात्रामा लोडसेडिङ् चलिरहेको थियो । त्यसताका तत्कालीन एमालेको सरकारले नाकाबन्दीको जोडदार सामना ग¥यो । फलस्वरुप विगत निर्वाचनमा उसलाई अत्यधिक बहुमतले नेपाली जनताले जिताए ।

तर कालान्तरमा भारतले एमालेका भावी प्रधानमन्त्रीलाई जसरी अत्यधिक महत्व दिए र सम्मान गरे त्यसको फलस्वरुप भारतको प्रभाव र उनीहरुको विचार हावी भएको देखियो । सम्बन्ध राम्रो त भयो तर नेपालको दीर्घकालीन र अल्पकालीन हित हुने कामहरु एकातिर पन्छाइयो । ईपीजीको संयुक्त रिपोर्टमा नेपाल—भारत सीमा नियमन गर्ने कुरा परेको छ । त्यसलाई भारतले लत्याइदियो भने नेपालले मौन धारण गरेर सहमति जनायो । भारतीयहरुले सजिलो किसिमले नेपाली नागरिकता पाउन सक्ने ऐन बनाउन नेपाल सरकार सक्रिय भएको छ । यसबाट अंग्रेजले जस्तो आजको भारतले नेपालको आन्तरिक मामिलामा हस्तक्षेप गर्न सफल भएको देखिन्छ । यस अवस्थामा भीमसेन थापाको पुनर्जन्म भएको भान त हुन्छ ।