साउनको शुक्लपक्ष (श्रावण) को पञ्चमी तिथिलाई नागपञ्चमी भनिन्छ । यो दिन आफ्नो गृहद्वार (मूलढोका) का दुवैतर्फ गोबरद्वारा निर्मित नाग वा सर्पको मूर्ति बनाउने विधान पुराणमा छ । यसरी बनाइएको नागको मूर्तिमा घ्यू, दूध आदिले धारा दिई दुवो, धानको लाबा आदि पदार्थहरू चढाई गन्ध, पुष्पादिले पूजा गरी नागको आराधना गर्नुपर्ने उल्लेख छ ।

फेरियो नागपूजाको शैली

नाग वा सर्पको पूजाको विधान अचेल फेरिएको छ । हिजोआज सनातन धर्मावलम्बीहरूले आ–आफ्नो घरको मूलद्वारमा नागको चित्र टाँसेर पूजा गर्छन् । यसरी विधिपूर्वक नागको पूजा आराधना गर्नाले नागहरू प्रसन्न हुने र वर्षभरि सर्प, बिच्छी आदि विषालु जीवहरूको भय नहुने विश्वास गरिन्छ । पुराणमा अष्टनागको प्रसंग पाइन्छ ।

यो दिनलाई नाग वा सर्पप्रति मात्र नभई अन्य जीव वा प्रकृतिसँग आत्मीयता दर्शाउने दिनको रूपमा लिइन्छ । आकाशबाट खस्ने चट्याङले हानि नोक्सानी नपुर्याओस् भन्ने उद्देश्यले वज्रवारकहरूको पूजा गरिन्छ ।

चित्रका संस्कृत मन्त्र गलत

पहिलेपहिले गाउँतिर नागका चित्र लेख्ने मानिस प्रशस्त हुन्थे । हातैले लेखेर रंगरोगन गरी नागको चित्र तयार पारिन्थ्यो । ब्राह्मण, पुरोहितका हातबाट तयार हुने नागका चित्रमा लेखिएका मन्त्रहरू शुद्ध हुन्थे । तर अचेल नागको चित्र छापाखानामा छापिन्छन् । व्यावसायिक दृष्टिले तयार पारिएका ती चित्रमा मन्त्र शुद्ध हुँदैनन् । कतैकतै त चित्र नै गलत हुन्छन् । नाग वा सर्पलाई प्रधानता दिनुपर्नेमा अन्य देवीदेवतालाई महत्त्व दिएर छापिएका चित्र पनि बजारमा पाइन्छन् ।

नागका चित्रमा विशेषगरी दुई मन्त्र लेखिएका पाइन्छन् । पहिलो वज्रवारकहरूको । अर्को अष्टनागका । याद गर्नुहोस् यी दुवै मन्त्र अशुद्ध लेखिएको पाइन्छ ।

अगस्त्यश्च पुलस्त्यश्च वैशम्पायन एव च । सुमन्तुर्जैमिनिश्चैव पञ्चैते वज्रवारकाः ।।
अर्थात् अगस्त्य, पुलस्त्य, वैशम्पायन, सुमन्तु र जैमिनी यी पञ्च बज्रवारक हुन् ।

अनन्तो वासुकिः पद्मो महापद्मश्च तक्षकः । कुलीरः कर्कटः शङ्खश्चाष्टौ नागाः प्रकीर्तिताः।

अर्थात्, अनन्त, वासुकि, पद्म, महापद्म, तक्षक, कुलीर, कर्कट र शंख गरी नाग आठ प्रकारका छन् ।

नेपाली संस्कृतिमा नागपूजा

नागपञ्चमीका दिन मात्र होइन नेपालका प्रत्येक जातजातिमा अघिपछि पनि नाग वा सर्पको पूजा गर्ने चलन छ । घडेरीको कुनै एक स्थानमा नागका लागि स्थान छुट्याउने र पूजा गर्ने परम्परा छ । नागको मूर्ति नै थापेर वा शिला थापेर नागको थान बनाइन्छ । घर वा कुनै भौतिक संरचनाको जग खन्दा पनि नागको शिरको विचार गरिन्छ । विशेषगरी सोमबार पारेर नागको पूजा गरिन्छ ।

पूजा गर्दा नागको शिर कता छ भनेर विचार पुर्याउनुपर्छ भन्ने मान्यता छ । ज्योतिषशास्त्रका अनुसार भदौदेखि तीन महिना पूर्वमा, मंसिरदेखि तीन महिना दक्षिण, फागुनदेखि तीन महिना पश्चिम र जेठदेखि तीन महिना नागको शिर उत्तर हुने उल्लेख छ ।

विशेषगरी पानीको मूल भएको ठाउँमा नागको बास हुने मान्यता छ । यस्ता ठाउँमा फोहोर गर्नुहुँदैन नागले दुःख दिन्छ वा ‘नाग लाग्छ’ भन्ने विश्वास गरिन्थ्यो पहलेपहिले । त्यसैले पानीका स्रोतहरू स्वच्छ रहन्थे । वातारवरण स्वच्छ रहन्थ्यो ।

वेदमा सर्प

वेदहरूमा नाग वा सर्पका सन्दर्भ प्रशस्त आउँछ । शुक्ल यजुर्वेदमा सर्पको स्तुति गरिएको छ । वेदका मन्त्रहरूमा स्वर्गका ज्योतिर्मय स्थानमा रहेका नदेखिने सर्प, सूर्यको किरणमा रहने सर्प, जलमा रहने एवं प्रत्यक्ष देखिने रूपमा वृक्ष आदिमा रहने सर्प र पृथ्वी, अन्तरिक्ष एवं द्युलोकमा रहने सर्पहरूको वन्दना गरिएको छ । यसैगरी पौराणिक ग्रन्थहरूमा पनि सर्पको महिमा प्रशस्त गाइएको छ ।

पुराणमा नाग

भगवान् शिवको गहनाको रूपमा सर्पको महत्त्व छ भने अर्काेतिर भगवान् विष्णु शेषनागलाई शय्या बनाएर सुतेका छन् । श्रीमद्भागवतमा विष्णुकै रूपमा शेषनागको वर्णन गरिएको छ । शिवपुराणमा वासुकी नाग शिवको कण्ठमा बेरिएर रहेको उल्लेख छ । विभिन्न पुराणमा नागहरूको छुट्टै लोेक ‘नागलोक’ भएको बताइएको छ । साथै नागवंशको बारेमा थुप्रै आख्यान पनि पाइन्छन् ।

मानिससँग सम्बन्ध

प्राचीन ग्रन्थहरूमा मानिस र नागजातिबीचसम्बन्ध कायम थियो भन्ने उल्लेख पनि पुराणमा पाइन्छ । देवमाता अदीतिकी बहिनी कद्रुले नागवंशी कन्या उत्पत्ति गरेकी थिइन् । नागवंशी कन्याहरूको विवाह कश्यप ऋषिसँग भएको पुराणमा उल्लेख छ । यसैगरी भगवान् कृष्णको साथै अर्जुनले नागकन्यासँग विवाह गरेको प्रसंग महाभारतमा आउँछ । श्रीमद्भागवत महापुराण सुनेकालाई याद हुनुपर्छ, सर्प र मानिसको शत्रुता र मित्रताका प्रसंग आउँछन् । अर्जुनका नाति परीक्षितका छोरा जनमेजयसँग नागराजाले मैत्रीसम्बन्ध स्थापना गरेको आदि सन्दर्भ आउँछ । यसबाट पनि नागजाति र मानिसबीचको सम्बन्ध पुरानो भएको प्रमाणित हुन्छ ।

पछिल्लो समयमा पनि भारतका विभिन्न भागमा नागवंशी राजाहरूले राज्य गरेको इतिहासमा उल्लेख छ । तिनका सन्तानहरू अझै पनि भारत र नेपालका विभिन्न भागमा रहेका बताइन्छ । नेपालका केही जातिले पनि आफूलाई नाग जातिका सन्तान भन्छन् ।

शत्रु मात्र होइन मित्र पनि

पृथ्वीमा पाइने प्रजातिहरूमध्ये दुईचार जातका बाहेक सबै सर्पहरू मानिसले सोचेको जति विषालु नहुने विज्ञानले पत्ता लगाएको छ । सर्पलाई मानिसले शत्रुका रूपमा हेर्ने गरेको छ । तर नेपाल कृषिप्रधान देश भएकोले तराई र पहाडी भेगमा बस्ने अधिकांश मानिस सर्पको निकट रहन्छन् ।

सर्पको विष औषधिको लागि पनि प्रयोग हुन्छ । प्राचीन आयुर्वेद ग्रन्थमा सर्पको विषद्वारा गरिने उपचारको उल्लेख गरिएको पाइन्छ भने आधुनिक चिकित्सामा समेत विभिन्न उपचारमा सर्पको प्रयोग गरिन्छ । सबै सर्प विषालु हुँदैनन् र हानि नपुर्याएसम्म सर्पले केही गर्दैन भन्ने सन्देश नागपञ्चमीले दिन्छ । साथै श्रद्धा भक्तिले देवताको रूपमा पूजा गरिने भएकाले पनि सर्प र मानिसबीचको दूरी घटाउन मद्दत गर्छ । साथै पानीका स्रोतलाई स्वच्छ र पवित्र राख्न यो दिनले प्रेरणा दिन्छ ।

नागपञ्चमीको सन्देश

हिन्दू समाजमा नागपञ्चमीलाई नागपूजा गरेर मानिस र सर्पजातिबीच रहेको भयलाई हटाउँदै आत्मीय सम्बन्ध स्थापना गर्ने दिनको रूपमा लिन सकिन्छ । यसैगरी प्राचीन संस्कृति र इतिहासलाई अध्ययन अनुसन्धान गरेर सर्प र मानिसबीचको दूरी हटाउन यस पर्वको ठूलो महत्त्व छ । प्रकृतिको महत्त्व बुझेर यसलाई प्रदूषणमुक्त राख्न पनि यो पर्वले झक्झक्याउँछ । नेपाली समाजमा प्रकृति वा समयबोधक पर्वको रूपमा पनि यो दिनको महत्त्व छ । नागपञ्चमीदेखि नै हिउँद लाग्छ भन्ने विश्वास गरिन्छ ।