वर्ष सन् १९६१, तत्कालिन सोभियत संघ अमेरिकालाई पछि पार्दै अन्तरिक्ष दौडमा अघि बढिरहेको थियो । सोभियत संघले चार वर्ष अघि सन् १९५७ अक्टोबर ४ मा पहिलो पटक अन्तरिक्षमा स्पुत्निक १ नामक भू–उपग्रह प्रक्षेपण गरिसकेको थियो । सोही वर्षको नोभेम्बर ३ मा स्पुत्निक २ मार्फत ‘लाइका’ नाम गरेको कुकुरलाई अन्तरिक्षमा पठायो ।

सन् १९५८ मा बल्ल अमेरिकाले आफ्नो पहिलो भू–उपग्रह अन्तरिक्षतर्फ प्रक्षेपण गर्‍यो । त्यसको एक वर्षपछि सोभियत संघले नै सन् १९५९ जनवरी २ मा लुना १ नामक यान प्रक्षेपण गरी इतिहासमै पहिलो पटक चन्द्र अभियान थालेको थियो ।

सन् १९६० अगष्टमा सोभियत संघले स्पुत्निक ५ बाट बेल्का र स्ट्रेल्का नाम गरेका दुई कुकुरलाई अन्तरिक्षमा पठाएर जीवितै पृथ्वीमा फर्काउन सफल भयो । सन् १९६१ अप्रिल महिनामा सोभियत संघले पहिलो अन्तरिक्ष यात्रीका रुपमा युरी गागरिनलाई भोस्तोक १ अन्तरिक्ष अभियानअन्तर्गत अन्तरिक्षमा पठाएर पृथ्वीमा फर्काउन सफल भयो ।

शीतयुद्धको चरम समयमा अन्तरिक्ष दौडमा रहेको सोभियत संघले अमेरिकालाई पछि पारिरहेको थियो । पुँजीवाद र स्वतन्त्र विश्वको हिमायती अमेरिका साम्यवादी मुलुक सोभियत संघसँग अन्तरिक्ष दौडमा पछि परिरहेको अवस्थामा अमेरिकाको प्रतिष्ठा नै दाउमा थियो । त्यही बेला फिडेल क्याष्ट्रोको नेतृत्वमा क्युबामा भएको क्रान्तिलाई परास्त गर्नका लागि अमेरिकी गुप्तचर निकाय सीआईएको निर्देशनमा ‘बे अफ पिग्स’मा भएको आक्रमण पनि असफल भएको थियो । यस्तोमा अमेरिकाले आफ्नो प्रतिष्ठा जोगाउनु महत्वपूर्ण थियो ।

सन् १९६० मा अमेरिकामा भएको राष्ट्रपतीय निर्वाचनमा सोभियत संघले जारी राखेको साम्यवादको विस्तारलाई रोक्ने तथा सोभियत संघविरुद्ध अमेरिकी बर्चश्व स्थापित गराउने बाचाका साथ जोन एफ केनेडी निर्वाचित भएका थिए । मे २५ सन् १९६१ । तत्कालिन अमेरिकी राष्ट्रपति केनेडीले सोभियत संघलाई चुनौति दिनका लागि कंग्रेस समक्ष अमेरिकाले चन्द्र अभियान थाल्ने घोषणा गरे ।

मानव निर्मित यान पृथ्वीभन्दा करोडौं किलोमिटर टाढा पुगिसकेका छन् । मानव सभ्यताले अबका केही वर्ष वा दशकपछि मंगल ग्रहतर्फ ध्यान दिइरहेको छ । तैपनि मानव सभ्यताले चन्द्रमामा पाइला टेकेको यो घटना भने विश्व, मानव सभ्यता तथा अन्तरिक्ष अभियानको क्षेत्रमा अभूतपूर्व छ ।

कंग्रेस समक्ष दिइएको ऐतिहासिक भाषणमा ६० को दशकभित्र अमेरिकाले चन्द्रमामा मानव पाइला टेकाउँदै अमेरिकी झण्डा फहराउने घोषणाले विश्व नै अचम्मित भयो । पृथ्वीबाट हरेक रात देखिने यति टाढाको वस्तुमा कसरी मानवले पाइला टेक्न सक्लान् भन्ने जिज्ञासा सर्वत्र थियो । पृथ्वीबाट ३ लाख ८४ हजार ४ सय किलोमिटरको दूरीमा रहेको चन्द्रमामा मानव पाइला राख्ने दृढता त्यस बेलाका लागि चानचुने कुरा थिएन ।

यतिकैमा सन् १९६२ सेप्टेम्बर १२ मा केनेडीले टेक्सस राज्यको ह्युस्टन शहरमा ४० हजारभन्दा धेरै मानिस उपस्थित समारोहमा ऐतिहासिक तथा महत्वपूर्ण ‘वि चुज टु गो टु द मुन’ नामक भाषण गरे । यसबाट अमेरिकी जनता चन्द्र अभियानका लागि हौसिए ।

‘हवाई विज्ञानसम्बन्धी राष्ट्रिय सल्लाहकार समिति’ नामक संस्थाको नाम परिवर्तन गरी सन् १९५८ मा अमेरिकाले ‘राष्ट्रिय हवाई विज्ञान तथा अन्तरिक्ष प्रशासन’ (नासा) नामाकरण गर्‍यो । नासाले अपोलो नामबाट चन्द्रमा अभियानबारे अध्ययन गर्दै आएको थियो । केनेडीको घोषणापछि नासाका लागि ६० को दशकभित्र चन्द्रमामा मानवलाई पुर्‍याउनु सानो चुनौति भने थिएन । पृथ्वीको कक्षसम्म पुग्ने यानको निर्माण भइसकेपनि त्यसभन्दा धेरै टाढा चन्द्रमासम्म पुर्‍याउने शक्तिशाली यानको विकास अझै भइसकेको थिएन । मानवलाई चन्द्रमासम्म पुर्‍याउने कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युलको विकास गर्न पनि बाँकी थियो ।

यसबाहेक चन्द्रमामा मानिसलाई एकैपटक पुर्‍याउन पनि सम्भव थिएन । त्यसका लागि विभिन्न चन्द्र अभियान सञ्चालन गरी चन्द्रमाको सतह, त्यहाँको वातावरण, गुरुत्वाकर्षण तथा अन्य किसिमको जानकारी पनि हासिल गर्नु अपरिहार्य थियो ।

यस्तो अवस्थामा नासाले मानवलाई चन्द्र धरातलमा ओराल्न आफ्नो ध्यान केन्द्रित गरिरहेको थियो । नासाले यसका लागि अमेरिकी वायुसेनाका पाइलटहरुलाई चन्द्र अभियानका लागि तालिम दिन शुरु गर्‍यो । एकपछि अर्को गरी चन्द्रमासम्म पुग्ने यान निर्माणतर्फ पनि जुटिरह्यो । यहीबीचमा अमेरिकी गुप्तचर निकाय सीआइएले सोभियत संघले अमेरिका अगावै चन्द्र धरातलमा मानिसलाई पुर्‍याउने लक्ष्य लिएको र त्यसैअनुसार काम गरिरहेको एकपछि अर्को प्रतिवेदन तयार पारिरहेको थियो ।

यही क्रममा सन् १९६६ फेब्रुअरी महिनामा सोभियत संघको लुना ९ नामक यानले चन्द्र धरातलमा सफलतापूर्वक अवतरण गर्‍यो । यस्तो अवस्थामा नासालाई जसरी भएपनि सोभियत संघभन्दा अगाडि नै चन्द्र धरातलमा मानव पाइला राख्न चरम दबाब थियो ।

वर्षौंको प्राविधिक विकास र अध्ययनपछि नासाले पृथ्वीको तल्लो कक्षमा रहनेगरी अपोलो अभियानका लागि कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल परीक्षण गर्न अपोलो १ प्रक्षेपण गर्ने तयारी गर्‍यो । अपोलो १ अभियान सन् १९६७ फेब्रुअरी १ मा पृथ्वीको कक्षतर्फ प्रक्षेपण गर्ने तय भएको थियो । तर, यसैको तयारीका क्रममा सन् १९६७ जनवरी २७ मा अपोलो १ मा आगो लाग्यो । आगोसँगै अपोलो १ को कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युलमा रहेका तीन अन्तरिक्षयात्रीको निधन भयो ।

अपोलो १ मा भएको आगलागीको घटनाबाट नासाको अभियानलाई ठूलो धक्का पुग्यो । नासाको अनुसन्धानबाट अन्तरिक्षयात्री रहने कक्षको अत्यन्त शुद्ध अक्सिजन आगलागीको कारण भएको पत्ता लाग्यो । त्यसलाई अझ परिष्कृत गराइयो ।

दबाबकै क्रममा नासाले मानवलाई चन्द्र धरातलमा पुर्‍याउने शक्तिशाली स्याटर्न नामक यान एकपछि अर्को परीक्षण गरी त्यसलाई अझ परिष्कृत बनाइरहेको थियो । तैपनि चन्द्रमासम्म पुग्ने स्याटर्न पाचौं यानमा एकपछि अर्को प्राविधिक समस्याहरु देखा परिरहेको थियो । यानमा प्रयोग भएको शक्तिशाली एफ १ इन्जिन हरेक परीक्षणमा असफल बन्दै गइरहेको अवस्थामा त्यसमा पनि अझ सुधार गर्नुपर्ने चुनौति थियो । त्यस्तै, चन्द्रमामा अवतरण गरिने लुनर मोज्युलको पनि परीक्षणहरु तीव्र गतिमा अघि बढिरहेको थियो ।

अर्कोतर्फ मानवले मात्र यतिठूलो अभियानको व्यवहारिक सञ्चालन गर्न सम्भव थिएन । अभियान सञ्चालनका लागि कम्प्युटर प्रविधिमा आधारित रहनुपथ्र्यो । त्यसबेला एउटै कम्प्युटरको आकार एउटा विशाल भवनभन्दा ठूलो हुने भएकोले कम्प्युटरलाई सानो आकार, तीव्र गतिको र चन्द्र अभियानका लागि व्यवहारिक बनाउन तर्फ पनि नासालाई चुनौति आइपरेको थियो । यसको विकासका लागि मासाचुसेट्स इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी एमआईटीका वैज्ञानिकहरु अहोरात्र खटिएका थिए ।

जुलाई २४ मा तीन अन्तरिक्षयात्री सहितको कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल प्रशान्त महासागरमा अवतरण गर्‍यो । अन्तरिक्षयात्रीहरु सकुशल पृथ्वीमा फर्कन सफल भए । योसँगै अमेरिकाको महत्वकांक्षी एवं अभूतपूर्व अपोलो ११ अभियान सफल भयो ।

त्यस्तै, अपोलो अभियानका लागि कम्प्युटरको सटिक कमाण्ड कोड पनि आवश्यक थियो । यसका लागि एमआइटीकै मर्गरिटा ह्यामिल्टनले हजारौं पृष्ठमा आफ्नै हातले कम्प्युटर कोड लेखिन् । उनले लेखेको कोड ५ फिट अग्लो टावरजत्रै थियो ।

यी सबै प्रविधि विकास भएसँगै सन् १९६८ अक्टोबर ११ मा नासाले स्याटर्न आईबी यानमार्फत् अपोलो ७ प्रक्षेपण गर्‍यो । अपोलो १ अभियान असफल भएसँगै अपोलो १ कै शैलीमा पृथ्वीको तल्लो कक्षमा कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युललाई परीक्षण गर्न अपोलो ७ प्रक्षेपण गरिएको थियो । अपोलो ७ को परीक्षण पनि सफल भयो ।

यसबाट नासाको आत्मविश्वास बढ्यो । यतिकैमा सीआईएले सोभियत संघले केही महिनाभित्रमा मानवलाई चन्द्र धरातलमा ओराल्ने तयारी थालेको प्रतिवेदन ल्यायो । प्रतिवेदनसँगै नासालाई ठूलो दबाब आइलाग्यो । नासाले आगामी अपोलो ८ अभियानलाई अर्को रुप दिने निर्णय गर्‍यो । शुरुमा नासाले अपोलो ८ अभियानलाई लुनर मोज्युल र कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युलको परीक्षणका लागि तय गरेको थियो । तर, सोभियत संघले मानवलाई चन्द्र धरातलमा ओराल्न लागेको खबर पाएपछि भने नासाले अपोलो ८ अभियानलाई चन्द्रमाको कक्षमा पहिलो पटक मानव लैजान प्रक्षेपण गर्ने गरी तयार गर्‍यो ।

सन् १९६८ डिसेम्बर २१ । नासाले पहलोपटक स्याटर्न पाचौँ यानबाट चन्द्रमाको कक्षका लागि पहिलो पटक मानवसहितको यान प्रक्षेपण गर्‍यो । अपोलो अभियानका लागि यो सबैभन्दा महत्वपूर्ण कदम थियो । यो अभियानमार्फत तीन अन्तरिक्षयात्री चन्द्रमाको कक्षमा पहिलोपटक सफलतापूर्वक पुगे । उनीहरुले चन्द्रमाको कक्षबाट चन्द्रमालाई १० पटक चक्कर लगाउन सफल भए । अपोलो ८ अभियान सफल भयो ।

नासाले सन् १९६९ मार्च ३ मा अपोलो अभियानका लागि लुनर मोज्युल र कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल परीक्षणका लागि प्रक्षेपण गरेको अपोलो ९ अभियान पनि सफल भयो । त्यस्तै, लुनर सुट (चन्द्रमामा ओर्लदा लगाउने वस्त्र) परीक्षणका लागि सोही वर्षको मे १८ मा नासाले परीक्षण गरेको अपोलो १० पनि सफल भयो ।

त्यहीबेला भियतनाममा जारी युद्धमा अमेरिकाको संलग्नतालाई लिएर अमेरिकी समाजमा तीव्र ध्रुविकरण उत्पन्न भएको थियो । राष्ट्रिय एकतालाई मजबुत बनाउनका लागि केही नयाँ गर्न पनि तत्कालिन रिचर्ड निक्सनको प्रशासनमाथि दबाब थियो । नासा पनि ६० को दशकको अन्त्यसम्म चन्द्र धरातलमा मानव पाइला टेकाउने अभियानमा पूरापूर लागिरहेको थियो ।

सन् १९६९ जुलाई १६, तीन अन्तरिक्षयात्रीहरु निल आर्मस्ट्रङ, एडविन ‘बज’ एल्ड्रिन र माइकल कोलिन्स तथा चन्द्र धरातलमा ओर्लिने लुनर मोज्युल, अन्तरिक्षयात्री बस्ने कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल र अरु उपकरण बोकेको स्याटर्न पाचौँ नामक शक्तिशाली यान फ्लोरिडा राज्यको केप केनेडी अन्तरिक्ष केन्द्रबाट प्रक्षेपण गरियो । १ सय ११ मिटर उचाई अर्थात् अमेरिकाको पहिचानका रुपमा रहेको स्टाचु अफ लिबर्टीभन्दा ५ फिट अग्लो तथा २८ लाख किलोग्रामको स्याटर्न पाचौँ यान केही मिनेटभित्रै आकाशमा बिलायो । मानवलाई चन्द्र धरातलमा ओराल्ने यो अभूतपूर्व अपोलो ११ अभियान थियो ।

विभिन्न भागमा छुट्टिँदै स्याटर्न ५ मा रहेको अपोलो ११ ले पृथ्वीको सतहबाट १६५ किलोमिटर माथि पृथ्वीको कक्षमा पुगेर चक्कर लगाउन थाल्यो । त्यसलगत्तै उक्त यान चन्द्रमातर्फ अघि बढ्यो । यानमा रहेको कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल यानबाट बाहिर निस्कियो र १८० डिग्री घुम्यो । अन्तरिक्षयात्रीले उक्त मोज्युललाई लुनर मोज्युलसँग जोडे । अब अपोलो ११ अभियान चन्द्रमातर्फ अघि बढ्यो ।

चन्द्र धरातलमा ओर्लेको केही समयपछि लुनर मोज्युलबाट निल आर्मस्ट्रङ बाहिर निस्के । योसँगै उनी चन्द्र धरातलमा पाइला राख्ने पहिलो मानव बने । त्यसको केही समयपछि बज एल्ड्रिनले पनि चन्द्र धरातलमा पाइला राखे ।

त्यसको तीन दिनसम्म अपोलो ११ को कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युलमा रहेका अन्तरिक्षयात्रीहरु चन्द्रमातर्फ अघि बढिरहे । त्यसपछि उनीहरु चन्द्रमाको कक्षमा पुगे । यतिकैमा अन्तरिक्षयात्रीहरु बज एल्ड्रिन र निल आर्मस्ट्रङ कामण्ड मोज्युलबाट इगल नामक लुनर मोज्युलमा सरे । माइकल कोलिन्स भने कोलम्बिया नाम गरेको कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल मै रहे ।

कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल र लुनर मोज्युल यहीँ छुट्टिए । लुनर मोज्युल विस्तारै चन्द्रमाको सतहतर्फ अघि बढ्यो भने कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल चन्द्रमाको कक्षमै घुमिरह्यो । त्यसको केही समयपछि लुनर मोज्युल इगल चन्द्र धरातलको ‘सि अफ ट्रान्कुलिटी’ भनिने स्थानमा ओर्लियो ।

सन् १९६९ जुन २०, मानव सभ्यताको अभूतपूर्व दिन । चन्द्र धरातलमा ओर्लेको केही समयपछि लुनर मोज्युलबाट निल आर्मस्ट्रङ बाहिर निस्के । योसँगै उनी चन्द्र धरातलमा पाइला राख्ने पहिलो मानव बने । त्यसको केही समयपछि बज एल्ड्रिनले पनि चन्द्र धरातलमा पाइला राखे ।

उनीहरुले त्यहाँ अमेरिकी झण्डा गाडे र अध्ययनका लागि केही चट्टानसमेत लिन भ्याए । अमेरिकी राष्ट्रपति रिचर्ड निक्सनले अन्तरिक्षयात्रीसँग टेलिफोन संवाद पनि गरे । उक्त अभूतपूर्व घटनाको विश्वभर टेलिभिजनबाट प्रत्यक्ष प्रसारण गरिएको थियो ।

त्यसको साढे २२ घण्टापछि लुनर मोज्युलले चन्द्रमा छाड्यो र चन्द्रमाको कक्षमा घुमिरहेको कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युलसँग जोडियो । कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युलले चन्द्रमाको कक्षबाट फुत्किनका लागि इन्जिन शुरु गर्‍यो । अपोलो अभियानको सर्भिस एण्ड कमाण्ड मोज्युल पृथ्वीतर्फ अघि बढ्यो । साढे २ दिनपछि उक्त मोज्युल पृथ्वीको कक्षमा प्रवेश गर्‍यो । अवतरणका लागि उक्त यान पृथ्वीतर्फ अघि बढ्न थाल्यो ।

जुलाई २४ मा तीन अन्तरिक्षयात्री सहितको कमाण्ड एण्ड सर्भिस मोज्युल प्रशान्त महासागरमा अवतरण गर्‍यो । अन्तरिक्षयात्रीहरु सकुशल पृथ्वीमा फर्कन सफल भए । योसँगै अमेरिकाको महत्वकांक्षी एवं अभूतपूर्व अपोलो ११ अभियान सफल भयो । अमेरिकाले विश्वमा आफ्नो वर्चश्व पुनः स्थापित गरेको पुष्टि गर्‍यो ।

त्यसयता अन्तरिक्ष अभियानका क्रममा ठूला–ठूला उपलब्धी हासिल भइसकेका छन् । मानव निर्मित यान पृथ्वीभन्दा करोडौं किलोमिटर टाढा पुगिसकेका छन् । मानव सभ्यताले अबका केही वर्ष वा दशकपछि मंगल ग्रहतर्फ ध्यान दिइरहेको छ । तैपनि मानव सभ्यताले चन्द्रमामा पाइला टेकेको यो घटना भने विश्व, मानव सभ्यता तथा अन्तरिक्ष अभियानको क्षेत्रमा अभूतपूर्व छ ।