कुनै समयमा चीन र अमेरिकाले एक अर्कालाई कसरी अँगालेका थिए भन्ने जटिल इतिहासले वर्तमान टकराव कसरी सम्बोधन गरिएको छ भन्ने जानकारी दिनुपर्छ ।

ट्रम्प प्रशासनले चिनियाँ अधिकारी र चीनको कम्युनिष्ट पार्टीका सदस्यहरूलाई स्वीकृति दिने विचार अघि सारेको छ । यो विचार राम्रो हो कि होइन भनेर सोध्नुअघि, हामीले चीन र अमेरिकी सम्बन्ध यस चरणमा कसरी पुग्यो भनेर सोच्नु महत्वपूर्ण हुन्छ ।

शीत युद्धकालमा सोभियत संघ र अमेरिकाबीच विचारको युद्ध थियो । तर, चीनसँगको अमेरिकीको अडान फरक छ । चिनियाँ राज्यको कुनै विचारधारा, कुनै धर्म वा कुनै नैतिक एजेन्डा छैन । हुन त अहिले पनि यसले समाजवादी सिद्धान्तको वकालत गर्छ तर त्यो देखावटी मात्रै छ । यो वास्तवमा पुँजीवादमा आधारित तानाशाही राज्य हो । आज संसारले स्वतन्त्र बजारमा आधारित अमेरिकी पुँजीवाद र चिनियाँ राज्य नियन्त्रित पुँजीवाद बीचको प्रतिस्पर्धा देखिरहेको छ । अब यहाँ प्रश्न आउँछ, हामीले यो चेसबोर्डमा आधारित खेल कसरी बुझ्ने ?

‘आन्तरिकरूपमा दमन र बाह्यरूपमा स्वतन्त्र’ माओपछिका शासकले चीनमा यही सिद्धान्त अङ्गीकार गरेका छन् । यसका लागि व्यावहारिक सिप उसले विदेशबाट आयात गरेको छ । हाल भर्ना भएका अनुमानित ३६ लाख चिनियाँ विद्यार्थी अमेरिकाको खुला बजारबाट आएका छन् । करीब ४० वर्षमा कम्तीमा दस लाखभन्दा बढी विद्यार्थी अमेरिकाबाट चीन फर्किएका छन् । ती विद्यार्थीले चीनको तानाशाही व्यवस्थाका लागि अधिनायकवादी संरचना निर्माणमा आफूले जानेको नयाँ प्रविधि र ज्ञानको प्रयोग गर्दै आएका छन् । यो इतिहासमा नै धेरै मानिसको स्थानान्तरणको घटना हुन सक्छ ।

सन् १९८० मा अमेरिकामा पढ्नका लागि आवेदन भर्दै गर्दा, मैले एउटा प्रश्नको उत्तर लेख्नु पर्‍यो । प्रश्न थियो- के तपाईं कहिल्यै कम्युनिष्ट पार्टीको सदस्य हुनुभएको छ ?

चीनको राजनीतिक केन्द्रबाट आफ्ना नागरिकलाई ‘झगडा नगर्न’ तर ‘आफ्नो स्थानको दाबी नछोड्न’ संकेत आयो । चिनियाँहरूको बुई चढेर उकालो लागेका पश्चिमाहरूले के नै पो गर्न सक्थे र ! उनीहरू भेउ नै नपाएको मध्य पहाडबाट तल झर्न बाध्य भए ।

यस्तो प्रश्न सोध्नुको तात्पर्य सम्भाव्यरूपमा वैचारिक जोखिमबाट बच्नु थियो । यो कुरामा कुनै शंका छैन कि म र मजस्ता पार्टीका सदस्य समेत रहेका थुप्रै चिनियाँ विद्यार्थीहरू प्रायः छात्रवृत्तिसहित अमेरिकाका उत्कृष्ट विद्यालय जाने गर्छन् ।

अमेरिकीहरूले सामान्यतया यी विद्यार्थीहरूले उदार मूल्यको अपिल महसुस गर्नेछन् र कालान्तरमा त्यसलाई चीनसम्म पुर्‍याउनेछन् भन्ने सोचेका थिए । यद्यपि के भयो भने चिनियाँ विद्यार्थीहरूले दुई देशबीचको सांस्कृतिक भिन्नताहरू बुझे र अमेरिकी मूल्य मान्यताहरू अमेरिकाका लागि ठीक छ तर चिनियाँ प्रणालीमा कहिल्यै पनि काम गर्दैन भन्ने तर्कसङ्गत निष्कर्ष निकाले ।

यदि अमेरिकीहरूले आशा गरेजस्तै ती मूल्यको निर्यात हुँदो हो त अमेरिकाले अहिलेसम्म चीनलाई जितिसकेको हुने थियो तर वास्तवमा के भएको छ ? फर्केका व्यक्तिहरू अहिले चिनियाँ व्यापार र उद्योगका धेरैजसो नेताहरू छन् । अमेरिका विरोधी आवाज चीनमा आज पनि त्यतिकै प्रबल छ जुन माओको पालका थियो ।

प्रायः यी गतिविधिका लागि वासिङटन जिम्मेवार छ । सन् १९८९ मा टियानानमेन स्क्वायरमा भएको नरसंहारपछिका वर्षहरूमा दुबैतर्फका प्रशासनले बेतुका सिद्धान्तलाई जोड दिएका थिए । उनीहरूको तर्कअनुसार सबैभन्दा राम्रो योजना भनेको चीनलाई धनी बनाउनु र त्यसपछि स्वतन्त्रता र लोकतन्त्रलाई पुँजीवादी विकासको अवधारणाको रूपमा विकसित गर्नु थियो ।

कुनै पनि चिजलाई सहजै चपाउन सक्ने पुँजीवादी प्रतिस्पर्धाको यो क्रुरतन्त्रले चीनलाई सहजै परिर्वतन गर्न सक्ला ? राजनीतिक शासनले खासै परिर्वतनको आभास दिलाउन सकेन । केही परिर्वतन भयो भने त्यो हो अमेरिका, जसका व्यापारी नेताहरूले चिनियाँ तानाशाहीहरूलाई नतमस्तक भावको मुस्कान सहित हेर्छन् ।

चीन एक रोमाञ्चक व्यापारिक साझेदारका रूपमा अघि आयो । यस्तो व्यापारिक साझेदार कि उसको राज्यमा न कुनै श्रमिक अधिकार छ न त स्वास्थ्य सुरक्षा सम्बन्धी प्रबन्ध । त्यो व्यापारिक साझेदारको राज्यमा राजनीतिक दलबीचको खिचातानीका कारण कुनै किसिमको निराशाको अवस्था छैन, न त काममा ढिला सुस्ती नै छ ।

यस्तै, उसका राज्यमा न त कुनै मिडियाको आलोचनाको डर छ न त स्वतन्त्र न्यायालयको खतरा । युरोपियन र अमेरिकी कम्पनी जसले निर्यातका लागि सामग्री उत्पादन गर्थे, उनीहरूका लागि यो व्यवस्था सपना साकार भएतुल्य भयो ।

कष्ट सहन सक्ने क्षमतामा अमेरिका चीनको नजिक पनि छैन । त्यहाँ चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता सही थिए । तानाशाही व्यवस्थामा बलिदान शासकले दिँदैन । सन् १९६० मा माओले भनेका थिए- के हामीलाई काटेर अघि बढ्नुहुन्छ ? आठ, दस वर्षमा, चीनसँग सबथोक हुनेछ ।

चीनका विभिन्न भागहरूमा पैसाको वर्षा नै भएको कुरा सत्य हो । यो सत्यसँग जोडिएको अर्को सत्य पनि थियो । त्यो हो, देशको भविष्य धितो राख्नु पर्ने स्थिति । चिनियाँ शासकले लिएका केही नीतिका कारण समाज उम्किनै नसक्ने मानवताहीनता र नैतिक दलदलमा पर्‍यो ।

पश्चिमाहरूले यो व्यवस्थासँग आफूलाई चाँडै अभ्यस्त बनाए । तिनीहरूले उदार मूल्यको बारेमा कुरा गर्न छोडे र तानाशाही व्यवस्था सदर गरे । हाल चीनको आर्थिक अवस्था बलियो हुनुमा दुई नेताको सिद्धान्तले महत्वपूर्ण भूमिका खेलको छ । तेङ सियाओपिङको ‘झगडा नगर्ने’ र जियाङ जेमिनको ‘झुट कम बोल्ने, धेरै पैसा कमाउने’ सिद्धान्तका कारण चिनियाँहरूको आर्थिक विकास सम्भव भएको हो ।

युरोपेली र अमेरिकी व्यापारहरूले चीनको आर्थिक विकास हुन थालेको सुरुवाती चरणमा निकै समृद्धि हासिल गरे । उनीहरू आफ्ना चिनियाँ साझेदारहरूले बोकेको पाल्की कुर्सीमा बसेर पहाड चढ्दै थिए । उनीहरूको यात्रा गज्जबको थियो । पहाडको मध्यभागसम्म पुग्दा पश्चिमाहरूको यात्रामा मज्जाको हावा र चम्किलो सूर्य थियो । पश्चिमाहरूको कुर्सी बोकेका चिनियाँहरूले जब पालकी बिसाउँदा पालो फेर्न अनुरोध गरे तब चनियाँहरूलाई पनि पश्चिमाहरूले ओगटेको पाल्कीमा आफू बस्नु पर्‍यो ।

चीनको राजनीतिक केन्द्रबाट आफ्ना नागरिकलाई ‘झगडा नगर्न’ तर ‘आफ्नो स्थानको दाबी नछोड्न’ संकेत आयो । चिनियाँहरूको बुई चढेर उकालो लागेका पश्चिमाहरूले के नै पो गर्न सक्थे र ! उनीहरू भेउ नै नपाएको मध्य पहाडबाट तल झर्न बाध्य भए ।

कोभिड १९ ले अमेरिकीहरूलाई उनीहरूले व्यहोर्नुपर्ने संकटका विषयमा अर्ध जानकारी दिएको छ । यो रोग अमेरिकाका दुई प्रमुख राजनीतिक दलका लागि पेचिलो राजनीतिक मुद्दा त बनेको छ नै तर यसले पश्चिमाको प्रणालीलाई पनि चुनौती दिएको छ । यो अहिलेको वास्तविक संकटको रूपमा देखापरेको छ ।
अन्यका लागि अमेरिकी कर्मचारीतन्त्रभित्र गडबडी प्रणालीका रूपमा देखिएको छ जसमा भविष्यका लागि न त दीर्घकालीन योजना छ न त आकांक्षा नै ।

यसबाट के देखिन्छ भने अमेरिकाले आफ्नो विचार छोडिसकेको छ, जसका लागि ऊ परिचित थियो, अल्पकालीन योजनामा चल्ने पुँजीवादको बन्धकका रूपमा अमेरिका अगाडि आएको छ ।

‘प्रतिबन्ध’ शीत युद्धकालमा प्रयोग भएको शब्द हो जसले पुरानो नीतिलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । यदि अमेरिकाले परिवर्तित सन्दर्भमा पुरानो विचारबाट बाहिर निस्किएर सोच्न सक्दैन भने यस परिवर्तित संसारमा उनीहरूको स्थानको प्राथमिकता हराउनेछ ।

के प्रतिबन्धहरू नै समस्या समाधानको बाटो हो ? हालै बेइजिङको विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले अमेरिका र चीन आर्थिकरूपमा सघनरूपमा जोडिएको बताउँदै उनीहरू आफैँ एक आपसमा प्रतिबन्ध लगाउने अवस्थामा पुगेको आशयको अभिव्यक्ति दिएका थिए ।

साथै, कष्ट सहन सक्ने क्षमतामा अमेरिका चीनको नजिक पनि छैन । त्यहाँ चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ता सही थिए । तानाशाही व्यवस्थामा बलिदान शासकले दिँदैन । सन् १९६० मा माओले भनेका थिए- के हामीलाई काटेर अघि बढ्नुहुन्छ ? आठ, दस वर्षमा, चीनसँग सबथोक हुनेछ ।

त्यसको केही समयपछि चीनले आणविक हतियार आविष्कार गर्‍यो । त्यसपछि चीन कसैसँग डराएन ।

पश्चिमाले आफ्ना प्रणालीहरू राजनीतिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणहरूमा पुनर्विचार गर्नुपर्छ र आफ्नो मानवीयता पुनः खोजी गर्नुपर्छ । हालका चुनौतीहरू केवल राजनीतिक छैनन्, तिनीहरू बौद्धिक पनि छन् । यो समय पुरातनवादी सोच र त्यसलाई नियन्त्रण गर्ने शब्दावली त्याग्ने हो । नयाँ शब्दावली बिना नयाँ सोच पैदा हुन सक्दैन । उदाहरणका लागि, हङकङको वर्तमान संघर्षमा सिद्धान्त सरल छ र विश्वास शुद्ध छ । हङकङका नयाँ राजनीतिक पिँढी पश्चिमा देशको सम्मान पाउन र त्यस विषयमा चर्चा गर्न नयाँ शब्दावलीको हकदार छन् ।

‘प्रतिबन्ध’ शीत युद्धकालमा प्रयोग भएको शब्द हो जसले पुरानो नीतिलाई प्रतिनिधित्व गर्छ । यदि अमेरिकाले परिवर्तित सन्दर्भमा पुरानो विचारबाट बाहिर निस्किएर सोच्न सक्दैन भने यस परिवर्तित संसारमा उनीहरूको स्थानको प्राथमिकता हराउनेछ ।

(लेखक ऐ वीवेइ कलाकार र अधिकारवादी हुन् । चिनियाँ भाषामा प्रकाशित यो लेख अंग्रेजीबाट नेपालीमा भावानुवाद गरिएको हो ।)