सन् २०१९ को अन्त्यमा चीनको वुहान प्रान्तमा देखिएको सार्स–२ टाइपको कोरोना भाइरसको कारण संसार आक्रान्त बन्यो । यो भाइरसको हुने संक्रामक रोग ‘कोभिड–१९’ भनियो । रोगका कारण संसारभर फेब्रुअरी १५ सम्ममा २४ लाख ११ हजार जनाभन्दा बढीको ज्यान गइसकेको छ । यो महामारीको अन्त्य कसरी हुन्छ भन्ने बारेमा धेरैको फरक फरक आकलन रहेको छ ।

पृथ्वीमा करिब हरेक सय वर्षमा हुने महामारीको यो क्रम सय वर्षअघि नै सुरु भएको थियो । सन् १७२० मा शुरू भएको प्लेग तीन वर्ष रह्यो । यसको एक सय वर्षपछि सन् १८१७ मा शुरू भएको हैजाको महामारी सन् सात वर्ष रह्यो । सन् १९१८ देखि १९२० सम्म रहेको स्पेनिस फ्लुले झण्डै ५ करोड जनाको ज्यान लिएको थियो भनिन्छ । सन् २०१९ को अन्त्यमा शुरू भएको कोरोना महामारीले यति धरै क्षति नगर्ने पक्का छ ।

विगतलाई आधार मान्ने हो भने महामारीको अन्त्य तिन किसिमले हुने गरेको छ । हर्ड इम्युनिटी अर्थात सामूहिक प्रतिरक्षा विकास भएपछि महामारीको अन्त्य भएको छ । अधिक व्यक्ति संक्रमित भएपछि कुनै भाइरस वा ब्याक्टेरियाका लागि जिउँदो रहने स्थानको अभाव हुन्छ । यसपछि त्यो महामारीको अन्त्य हुन्छ भन्ने हो । यसका लागि सामान्यतया ६५ देखि ७० प्रतिशत व्यक्ति संक्रमित भएको हुनुपर्छ ।

अहिले संसारले यो अनुमान गर्न पनि सक्दैन । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले सन् २०२२ मा ‘हर्ड इम्युनिटी’ को कल्पना गर्न नसकिने जनाएको छ । अमेरिकाले त हर्ड इम्युनिटी विकास हुन दिने हो भने आफ्नो देशमा २० लाख जनाभन्दा बढीको ज्यान जाने आकलन गरेको छ । यसकारण जतिसक्दो धेरैलाई भ्याक्सिन वितरण गर्ने अभियानमा अमेरिका रहेको छ ।

भाइरस म्युटेसन हुँदै कमजोर हुने र यसले क्षति नगर्ने अवस्था पनि आउन सक्छ तर यो विज्ञानको वशभन्दा बाहिरको कुरा हो । वैज्ञानिकहरू यो समय पर्खिएर बस्ने पक्षमा छैनन् । यस कारण सिङ्गो संसार इम्युन अर्थात प्रतिरक्षी हुा ‘भ्याक्सिनेसन’ जरुरी ठानिएको हो ।

संसारमा रहेका ७ अर्ब ४० करोड मानिसमध्ये करिब ६ अर्बलाई भ्याक्सिन दिएपछि कोरोना महामारी अन्त्य हुने अनुमान गरिएको छ । अमेरिकी कम्पनी जोन्सन एन्ड जोन्सनले उत्पादन गरेको भ्याक्सिनबाहेक अन्य सबै भ्याक्सिन दुई डोज आवश्यक भएका कारण कम्तीमा १२ अर्ब डोज चाहिन्छ । हालसम्म १७ करोड ३० लाख डोजभन्दा बढी प्रदान गरिएको छ ।

पछिल्लो तथ्यांकअनुसार प्रतिदिन ५९ लाख ६० हजारको हाराहारीमा भ्याक्सिन दिइएको छ । अमेरिकामा मात्र प्रतिदिन १६ लाख ८० हजार डोजको हाराहारीमा भ्याक्सिन दिने गरिएको छ । यही दर कायम रहे ८ महिनामा त्यहाँको कुल नागरिकको ७५ प्रतिशतले भ्याक्सिन पाइसक्नेछन् ।

हाल संसारमा ७७ देशमा १० वटा भ्याक्सिनलाई अनुमति दिइएको छ । यीमध्ये अमेरिकी फाइजर तथा जर्मन कम्पनी बायोटेकले बनाएको भ्याक्सिन धेरै देशमा लगाइएको छ । माइनस ७० डिग्री सेल्सियसमा राख्नुपर्ने भएकाले यो भ्याक्सिन गरिब देशमा प्रयोग गरिएको छैन ।

बहराइन, न्युजिल्यान्ड, साउदी अरेबिया र स्वीट्जरल्यान्डले यसलाई पूर्ण अनुमति दिएका छन् । अमेरिका, युरोपेली युनियन, क्यानडा र बेलायत सहित केही दक्षिण अमेरिकी र केही एसियाली मुलुकले यसलाई आपतकालीन प्रयोगको अनुमति दिएका छन् । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले पनि आपत्कालीन अनुमति दिएको छ । फाइजरले सन् २०२१ मा २ अर्ब डोज उत्पादनको लक्ष्य राखेको छ ।

अनुमति पाएका यी १० भ्याक्सिनका अतिरिक्त तेस्रो चरणमा परीक्षणमा रहेका केही भ्याक्सिनले छिटो अनुमति पाउने अपेक्षा छ । जोन्सन एन्ड जोन्सनले अनुमतिका लागि अमेरिकी नियामक संस्था खाद्य तथा औषधि प्रशासन (एफडीए) मा निवेदन दिएको छ । सम्भवतः २६ फेब्रुअरीमा बस्ने बैठकले यसलाई अनुमति दिनेछ ।

अमेरिकाको मोर्डना इन्ककै भ्याक्सिन ९४ दशमल ५ प्रतिशत प्रभावकारी मानिएको छ । माइनस २० डिग्री सेल्सियसमा राख्न सकिने यो भ्याक्सिनले स्वीट्जरल्यान्डमा अनुमति पाएको छ । यसलाई पनि अमेरिका, युरोपेली युनियन, बेलायत, क्यानडा, नर्वे, आइसल्यान्ड, सिङ्गापुर, कतार, मङ्गोलिया र इजरायलले अनुमति दिएका छन् । यो कम्पनीले युरोपेली युनियनसँग १६ करोड तथा अमेरिकासँग सुरुमा १० करोड र पछि थप १० करोड डोजको सम्झौता गरेको छ । यस्तै सम्झौता अन्य देशसँग पनि गरेकाले यसले सन् २०२१ मा धेरै देशलाई कोरोना मुक्त बनाउने अपेक्षा गरिएको छ ।

संसारमा सबैभन्दा पहिलो अनुमति पाएको ‘स्पुतनिक भि’ ले उत्पादनमा धेरै फड्को मार्न सकेन । ९१ प्रतिशत प्रभावकारी मानिएको यो भ्याक्सिन सामान्य फ्रिजमै राख्न सकिन्छ । रुसबाहेक बेलारुसबाट पहिलोपटक आपत्कालीन अनुमति पाएको यो भ्याक्सिन धेरैजसो पूर्वी युरोप, एसियाली र अफ्रिकी देशले प्रयोगमा ल्याएका छन् ।

यो भ्याक्सिनले अहिले एक डोजको सोचसहित ‘स्पुतनिक लाइट’ को रूपमा नयाँ उत्पादनको परीक्षण गरिरहेको छ । साथै अस्ट्राजेनेकासँग मिलेर दुई भ्याक्सिन मिसाउँदाको परिणाम पनि आकलन गरिरहेको छ । यसले रुसका साथै भारतको ‘डा. रेडिज लेबरेटरिज’ सँग सम्झौता गरेको यो कम्पनीले दक्षिण कोरिया, चीन र ब्राजिलमा पनि उत्पादन गर्ने जनाएको छ ।

अक्सफोर्ड विश्वविद्यालय र ब्रिटिस स्वीडिस कम्पनी अस्ट्राजेनेका मिलेर बनाएको भ्याक्सिन अहिले पाकिस्तानबाहेक दक्षिण एसियामा सबै देशमा उपयोग गरिएको छ । भारतीय सेरम इन्स्टिच्युटले यही भ्याक्सिन कोभिसिल्ड नाममा पनि उत्पादन गरिरहेको छ ।

थुप्रै देशमा भारतले सहयोग स्वरूप यो भ्याक्सिन पठाएका कारण यसको उपयोग भएको हो । साथै बेलायत, युरोपेली युनियन, अल्जेरयिा र अर्जेन्टिनामा पनि यो भ्याक्सिन प्रयोग गरिएको छ । बेलायतमा देखिएको नयाँ भेरिएन्टका लागि यो उपयोगी मानियो ।

साथै, नयाँ भेरिएन्टको सम्भावना ध्यानमा राखेर यो कम्पनीले अर्को उत्पादन आगामी अगस्टअघि नै बजारमा ल्याउने जनाएको छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले यो भ्याक्सिन वयस्कका लागि प्रयोग गर्न अनुमति दिएको छ । यसअघि नै सो कम्पनीले सन् २०२१ मा युरोपमा मात्र २ अर्ब डोज भन्दा बढी उत्पादन गर्ने जनाएको छ ।

चीनको कानसिनो बायोटेकले उत्पादन गरेको भ्याक्सिन त्यहाँका लाखौँ सैनिकलाई दिइएको छ । मेक्सिकोले यसलाई आपत्कालीन प्रयोगका लागि अनुमति दिएको छ । रुसको भेक्टर इन्स्टिच्युटले उत्पादन गरेको इपिभ्याक कोरोना अन्य कुनै देशले प्रयोग गरेका छैनन् । यसको तेस्रो चरण परीक्षणको डाटा समेत प्राप्त भइसकेको छैन ।

चीनको बेइजिङ र हुवानका दुई कम्पनीसँग मिलेर सिनो फार्मले दुई भिन्न भ्याक्सिन उत्पादन गरेको छ ।

सीनोफार्म (बेइजिङ) को प्रभावकारिता ७९ दशमलव ३४ पाइएपछि चीन सरकारले यसलाई अनुमति दिएको छ । संयुक्त अरब इमिरेट्समा भने ८६ प्रतिशत प्रभावकारी पाइएपछि यसलाई पहिले नै पूर्ण अनुमति दिइएको थियो । हाल इराक, जोर्डन पाकिस्तान र पेरु लगायत देशमा यो भ्याक्सिन प्रयोग गरिएको छ ।

रोग पुरानो हुँदै जाँदा उपचारका बारे चिकित्सा क्षेत्र जानकार हुँदै आएको छ । साथै नयाँ औषधि पत्ता लाग्ने क्रम पनि जारी रहेको छ । एन्टिबडी ककटेल र मोनोकल एन्टिबडी उपचार पद्धतिमात्र होइन, अबको करिब ६ महिनामा बजारमा एन्टिबडीका लागि नयाँ औषधि आउने अनुमान गरिएको छ ।

सिनो फार्मको चुवान भर्सन भने चिन र संयुक्त अरब इमिरेट्समा प्रयोग भइरहेको छ । इन्डियन काउन्सिल अफ मेडिकल रिसर्च (आइसीएमआर) र भारत बायोटेकले बनाएको कोभ्याक्सिन भारतमा मात्र प्रयोग भइरहेको छ ।

यसले छिटो अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रभाव जमाउने अपेक्षा गरिएको छ । अमेरिकी कम्पनी अकुगेनसँग भारत बायोटेकले उत्पादनका लागि सम्झौता गरेको छ । अमेरिकी बजारका लागि अकुगेनले उत्पादन गर्नेछ । चीनकै भ्याक्सिन अजरबैजान, ब्राजिल, चिली, कोलम्बिया, इन्डोनेसिया, लाओस, टर्की र उरुग्वेमा अनुमति दिइएको छ ।

अनुमति पाएका यी १० भ्याक्सिनका अतिरिक्त तेस्रो चरणमा परीक्षणमा रहेका केही भ्याक्सिनले छिटो अनुमति पाउने अपेक्षा छ । जोन्सन एन्ड जोन्सनले अनुमतिका लागि अमेरिकी नियामक संस्था खाद्य तथा औषधि प्रशासन (एफडीए) मा निवेदन दिएको छ । सम्भवतः २६ फेब्रुअरीमा बस्ने बैठकले यसलाई अनुमति दिनेछ । एक डोजमात्र दिइने यो भ्याक्सिन अमेरिकामा ७२ प्रतिशत, दक्षिण अमेरिकामा ६६ प्रतिशत र दक्षिण अफ्रिकामा ५७ प्रतिशत प्रभावकारी पाइयो ।

दक्षिण अफ्रिकामा नयाँ भेरिएन्टको कारण संक्रमणको सम्भावना रहे पनि लक्षणसहितको संक्रमणबाट रोक्न ८५ प्रतिशत सफल हुने ठहर भएको छ । यस कारण दक्षिण अफ्रिकी बजारमा पनि यो भ्याक्सिन धेरै उपयोगी हुने ठहर गरिएको छ ।

यो कम्पनीसँग अमेरिकाले १० करोड, युरोपेली युनियनले २० करोड तथा कोभ्याक्सले ५० करोड डोजको सम्झौता गरेका छन् । सन् २०२१ मा १ अर्ब डोज उत्पादन गर्ने भएको छ ।

उपर्युक्तबाहेक क्युरेभाक, नोभाभ्याक्स र भारतकै जाइडस क्याडिलाको उत्पादनका साथै चाइनिज एकेडेमी अफ मेडिकल साइन्सका उत्पादन केही महिनामै अनुमति पाउने होडमा रहेका छन् ।

हालको गतिलाई आधार मान्दा महामारी ५ वर्ष रहने अनुमान रहे पनि केही सकारात्मक पक्ष देखिएको छ । पहिलो कुरा, ६९ भ्याक्सिन परीक्षणमा रहेको अवस्थामा ४० भ्याक्सिनले यो वर्ष अनुमति पाए पनि यो ठूलो फड्को हुनेछ । अहिले अनुमति पाएका भ्याक्सिनले धेरै देशमा उत्पादनका लागि सम्झौता गरेका छन् । यसले उत्पादन र वितरणमा गति त ल्याउने नै छ ।

अहिले महामारीको अवस्था पनि भूगोलअनुसार केही फरक रहेको छ । सबैभन्दा धेरै प्रभावित रहेका अमेरिका र युरोपेली देशले ६ महिनामा भ्याक्सिन वितरण पूरा गर्ने लक्ष्य राखेका छन् ।

अबको वर्ष सम्भवतः कोरोना महामारीबाट मुक्त समयको वर्ष हुनेछ । रोगको रूपमा लामो समय रहे पनि महामारीकै रूप र धेरै संख्यामा मृत्यु हुने क्रम सन् २०२१ को अन्त्यसम्ममा समाप्त हुने वैज्ञानिक अनुमान छ ।

चीनले भ्याक्सिन लगाउनेको तथ्यांक सार्वजनिक गरेको छैन । फेब्रुअरी मध्यसम्ममा ५ करोड जनामा भ्याक्सिन लगाउने लक्ष्य राखेको थियो । सन् २०२० को अन्त्यमा आफ्ना २० प्रतिसतमा पुग्ने डोज तयार रहेको जनाएको थियो । भारतले महामारीलाई पूर्णरूपमा नियन्त्रणमा लिएको छ । यी दुई देशले महामारी नियन्त्रण गर्नु संसारको ठूलो हिस्सा महामारीको प्रभावबाट मुक्त हुनु हो ।

त्यसो त भ्याक्सिन मात्र होइन, औषधि उपचारको क्रममा पनि धेरै सुधार भयो । गत मार्च र अप्रिलमा अमेरिकामा पहिलो वेभको समयमा अस्पताल भर्ना भएकामध्ये १७ प्रतिशतको ज्यान गएको थियो । यस पटक जाडोमा संक्रमण फैलिँदा अस्पताल भर्ना भएकामध्ये नौ प्रतिशतको मात्र ज्यान गयो । यो क्रम अन्य देशमा पनि रह्यो ।

रोग पुरानो हुँदै जाँदा उपचारका बारे चिकित्सा क्षेत्र जानकार हुँदै आएको छ । साथै नयाँ औषधि पत्ता लाग्ने क्रम पनि जारी रहेको छ । एन्टिबडी ककटेल र मोनोकल एन्टिबडी उपचार पद्धतिमात्र होइन, अबको करिब ६ महिनामा बजारमा एन्टिबडीका लागि नयाँ औषधि आउने अनुमान गरिएको छ ।

हाल नसासम्बन्धी समस्याका लागि प्रयोग हुँदै आएको टोसिलिजुमाबले पनि महामारी धेरै हदसम्म नियन्त्रण गरेको छ । पछिल्लो समय यसले मृत्यु दर घटाएको जनाइएको छ । साथै मोनोकल एन्टिबडी प्रयोगसम्बन्धी थुप्रै परीक्षण भएका कारण यसको टुङ्गो पनि केही महिनामा लाग्नेछ ।

यी सबै तथ्यांकले भन्छ, अबको वर्ष सम्भवतः कोरोना महामारीबाट मुक्त समयको वर्ष हुनेछ । रोगको रूपमा लामो समय रहे पनि महामारीकै रूप र धेरै संख्यामा मृत्यु हुने क्रम सन् २०२१ को अन्त्यसम्ममा समाप्त हुने वैज्ञानिक अनुमान छ । (विभिन्न एजेन्सीहरूको सहयोगमा)