लोकसेवा आयोगले लिने परीक्षाहरूमा सामान्य ज्ञानका प्रश्नहरू सोधिन्छन् । यस्ता प्रश्नहरू प्रायजसो इतिहास, भूगोल वा राजनीतिक व्यवस्थासँग जोडिएका हुन्छन् । कल्पना गरौँ ! नेपालको इतिहासको एउटा यस्तो प्रश्न सोधियो– नेपालको पहिलो महिला प्रधानमन्त्री को हुन् ?

सरकारी सेवामा प्रवेश गर्न योग्य उम्मेदवारहरू चयन गर्ने नेपालको एक मात्र स्वतन्त्र निकायको प्रश्नावलीमा उक्त प्रश्न अहिलेसम्म नपरेको हुन सक्छ । लोकसेवा आयोगको मात्र नभएर हाम्रो मुलुकमा विद्यालयदेखि उच्च शिक्षासम्म प्रचलित परीक्षा प्रणालीले सिर्जनात्मक चेत होइन, स्मरण शक्तिको जाँच गर्छ ।

दुई वर्षदेखि कोभिड–१९ को प्रकोपले विश्व नै आक्रान्त बनेको छ । नेपालमा पनि यसको ठूलो असर परेको छ । नेपाल सरकारले २०७७ साल चैत ११ गते पहिलो लकडाउन घोषणा गर्‍यो । नेपाली जनताले राजनीतिक अभिष्टका कारण विभिन्न स्वार्थ केन्द्रले आह्वान गरेका ‘नेपाल बन्द’ को चपेटामा परी स्वतन्त्ररूपले गर्न पाइने आफ्ना गतिविधिमा रोक लगाइएका कुसंस्कार भोग्दै आएका थिए ।

कोरोना भाइरसको प्रसार रोक्न सरकारले नै ‘नेपाल बन्द’ आह्वान गर्‍यो । पूर्वजहरूले कहिल्यै नब्योहोरेको त्रासदी भोग्नुपर्‍यो । यातायात ठप्प भयो, बजार बन्द भयो, अर्थतन्त्र चौपट भयो ।

तर सबै नराम्रो भएन । कोभिड–१९ को प्रलयभित्र लुकेको चाँदीको घेराले अहिलेसम्म पनि नपल्टिएका केही भीमकाय ढुङ्गाहरू पल्टायो । विश्वमै इन्टरनेटको माध्यमबाट अन्तरक्रिया गर्ने र सभासम्मेलन गर्ने काम घाताङ्कीयरूपमा वृद्धि भयो । मोबाइलबाट वित्तीय कारोबार गर्नेदेखि भर्चुअल चौतारीमा विद्यार्थीको कक्षा चलाउनेजस्ता गतिविधि ह्वात्तै बढे । अर्थशास्त्रीले ठहर गरे– विगत २० वर्षमा नेपालले सञ्चार र प्रविधिमा जुन उपलव्धि हासिल गर्नसकेको थियो त्यही बराबरको उपलव्धि कोभिड–१९ को प्रकरण अवधिमा भएको छ ।

कोभिड–१९ नियन्त्रणमा नीतिगत सहयोग पुर्‍याउँदै आएको एक सञ्जालले विश्व नारी दिवसको अवसर पारी भर्चुअल चौतारीमा ‘नेपालको द्रुत आर्थिक विकासका लागि नारी नेतृत्व’ शीर्षकमा एउटा कार्यक्रम आयोजना गरेको थियो । कार्यक्रममा नेपालको राजनीतिमा नारी नायकत्वको अभियानसँग जोडिएको ‘पहिलो महिला प्रधानमन्त्री’ बारे यो आलेखको शीर्षक प्रश्न सोधिएको थियो ।

यसरी लोकसेवाले नसोधे पनि कोरोनाकालले राजनीतिक र गैरराजनीतिक वृत्तका केही अगुवा महिलालाई यो प्रश्नको भुँवरीमा पार्‍यो । उत्तरमा धेरै नामहरू आए । कसैले द्वारिकादेवी ठकुरानीको नाम लिए । केहीले शैलजा आचार्य हो भनेर ठोकुवा गरे । कतिपयले सुजाता कोइरालाको नाम लिए त कतिले विद्यादेवी भण्डारी पनि भने ।

नेपालको इतिहासमा सूचीकृत अब्बल महिलाहरूको पङ्क्तिमा द्वारिकादेवी ठकुरानीको नाम शीर्षस्थानमा पक्कै छ तर उनी प्रधानमन्त्री नभएर उपमन्त्री थिइन् । उनी निर्वाचित पहिलो महिला सांसद पनि थिइन् । विकिपिडियाका अनुसार ब्राह्मण परिवारमा जन्मिएकी ठकुरानीले १९९२ सालमा अन्तर्जातीय बिहे गरेकी थिइन् ।

कांग्रेस नेतृ शैलजा आचार्य पहिलो उपप्रधानमन्त्री हुन् । २०१७ सालमा राजा महेन्द्रलाई कालो झण्डा देखाएर तीन वर्ष जेल परेकी थिइन् । पूर्वप्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाकी पुत्री सुजाता कोइराला पनि उपप्रधानमन्त्री भइन् ।

यसरी अगुवा महिला भएर पनि आफ्नो मुलुकको शासन सत्ताको शीर्षस्थानका पदहरूको भेद छुट्याउन नसक्नु र झिनोमसिनो प्रश्नको उत्तर पनि दिन नसक्नु अहिलेको युवा पुस्ताको प्रमुख समस्या हो । यसबाट एउटा निचोडमा पुग्न सकिन्छ– नेतृत्वको ठाडो भर्‍याङ चढ्नेमा हुनुपर्ने पहिलो योग्यता आफ्नो सरोकारको राजनीतिक या अन्य विषयको चेतको फराकिलो दायारा हो ।

नारी दिवसको कार्यक्रममा सहभागी राजनीतिक वृत्तमा आफ्नो वृत्ति विकासको भविष्य कोर्न तम्सेका केही युवा नेत्रीहरूलेसपाट उत्तर दिए– नेपालमा अहिलेसम्म कोही पनि महिला प्रधानमन्त्री भएका छैनन् ।

यसरी यो प्रश्नको भुँवरीमा फसेर सही उत्तरलाई आफ्नो चिन्तनको कित्तामा ल्याउन सफल उत्तरदाताले अर्को प्रतिप्रश्नको सामना गर्नुपरेको थियो ।

तपाईंको उत्तर सही छ । अब भन्नुहोस्, पहिलो महिला प्रधानमन्त्री तपाईं हुनसक्ने सम्भावना कति छ ?

यस्ता प्रश्नले उत्तरदाताको मथिङ्गल घुम्छ । प्रत्युत्पन्न उत्तर प्रायः आउँदैन । भीमसेना थापादेखि हालसम्मको २१५ वर्षमा नेपालको इतिहासमा ३८ जना पुरुषपात्रहरूको नाम प्रधानमन्त्री पदमा दर्ता हुँदा एक जना पनि नारीको नाम छैन ।

सात दशकको इतिहास भएको दलका पुरुष नेता पाँच पटक प्रधानमन्त्री हुँदा एक जना पनि महिलाले अवसर नपाउनु दुःखद आश्चर्य हो । भनाइमा आधा आकाश तर व्यवहारका कतिपय अवस्थाहरूमा पूरै आकाश ढाकेका नेपाली नारीहरू यस्तो अवसरबाट बन्चित हुनु समकालीन नेपालको ठूलो विडम्बना हो ।

लोकतन्त्र अभ्यासको तीन दशक पूरा हुँदा पनि मुलुकमा यो बिडम्वना किन यथावत छ ?

माधवी, मेरी निलिमा, सीता र द्रौपदी आदि पुस्तकका रचयिता मूर्धन्य साहित्यकार मदनमणि दीक्षितसँग कसैले जिज्ञासा राखेछ ।

‘तपाईंको लेखन किन नारीप्रधान हुन्छ ?’

परलोक हुनु केही दिनअघि घोस्टराइटिङ नामक संस्थाले आयोजना गरेको साहित्यानुरागीहरूको कक्षामा दीक्षितले उक्त प्रश्नबारे चर्चा गरेका थिए ।

सम्भवतः नारी नायकत्वको कुरा गर्दा अहिले पनि कतिपयले यो तर्क गर्लान् । नेतृत्वको खडेरी परेको बेला यसलाई लैङ्गिक विभेदको पक्षपाती आँखाले हेर्नु जरुरी छ ? हाम्रो आवश्यकता राजनेताको हो, नारी होओस् कि पुरुष । सम्भवतः दीक्षितको जवाफ नै यो आलेखको शीर्षकमा पानी छम्किन पर्याप्त हुन्छ–

दीक्षितले भनेका थिए :

म एउटा राजनीतिक चेत भएको मान्छे हुँ । मैले सडकमा निकालेका जुलुसहरू नियालेँ । त्यहाँ मैले न त अग्रभागमा, न त बीचमा, न त पुछारमा नारीहरू हिँडेको देखेँ । कहीँ कतै देखिए पनि त्यसले ‘हाँसको बथानमा बकुल्लो’ को उखान चरितार्थ गर्दथ्यो । यसकारण नारी नायकत्वका बारेमा कलम चलाउन मैले उचित सम्झिएँ ।

दीक्षितका आँखाले नारीविनाको जुलुस देखे र आफ्नो दृष्टिकोण बनाए । हामीले अहिलेसम्म सरकार प्रमुखको सूचीमा नारीको नाम नदेख्नु र यो विषय प्रकारान्तले ओझेलमा पर्नुले आगामी पुस्ताले हामीलाई ‘आँखा भएका धृतराष्ट्र’ भनिदिए भने आश्चर्य नहोला ।

इतिहास साक्षी छ, अहिलेसम्म शीर्षस्थ स्थानमा पुग्नेहरूले त संघर्षको कि बिरासतको या नातागोताको भर्‍याङ चढेका छन् । उल्लिखित ठकुरानी, आचार्य, कोइराला र भण्डारीले हासिल गरेका उपलब्धिहरूको पृष्ठभूमिमा यिनै कारणहरू देखिन्छन् ।

दीक्षितले सोचेजसरी युवा नेतृत्वलाई हौसला र प्रेरणा दिँदा केही उपलव्धि त पक्कै होला तर यो विषयसँग जोडिएको अर्को पाटो पनि छ । त्यो पाटोमा केही प्रश्नहरू छन् । के आफ्नै मिहिनेत र परिश्रमले नेतृत्वको ठाडो उकालो चढ्न सम्भव छ ? कस्ता आचरण र चरित्रले त्यो उकालो यात्रामा सजिलो बनाउँछन् ?

नेपालमा भीमसेन थापादेखि हालसम्मको २१५ वर्षमा ३८ जना प्रधानमन्त्री हुँदा एक जना पनि महिला परेनन् । निरङ्कुश कालको कुरा अर्को, लोकतान्त्रिक कालमा एउटै नेता पाँच पटक प्रधानमन्त्री हुँदा पनि महिलाको पालो आएन । किन होला !

गत वर्ष फेब्रुअरीमा भारतको बनारसमा ‘भगवत गीता र रामायण : नेतृत्व कौशलका सदावहार स्रोत’ शीर्षकमा एक सम्मेलन भएको थियो । त्यसमा सिम्बायोसिस अन्तर्राष्ट्रिय विश्वविद्यालयकी प्राध्यापक सूर्य रश्मि रावतले प्रख्यात शास्त्रीय ग्रन्थ ‘सप्तशती चण्डी’ का केही श्लोकहरूका आधारमा नेतृत्व कौशलको व्याख्या गरेकी थिइन् ।

सर्वविदितै छ दशैँको नवरात्रमा पाठ गरिने यी श्लोकहरूमा दुर्गादेवीको व्यक्तित्व र रूपमा अन्तरनिहित विशेषताहरूको उल्लेख गरिएको छ । एक उदाहरण लिऊँ ।

या देवी सर्वभूतेषु छाया रूपेण संस्थिता ।

नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः ।।

प्राध्यापक रावतले आफ्नो कार्यपत्रमा उल्लिखत श्लोकको सन्देश नेताका चरित्रसँग जोडेर व्याख्या गरेकी थिइन्–

देवीको छाया रूपजस्तै एउटा नेता जहिले पनि जनताका साथमा हुनुपर्छ । दिनको चौबीसै घण्टा र हप्ताको सातै दिन ऊ जनताको पहुँचमा हुनुपर्छ । यसो भयो भने मात्र जनताले ठान्नेछन् कि कठिन समय आत्मसात गर्ने र राम्रो कामको प्रशंसा गर्ने नेता हाम्रो साथमा छ । यो विश्वासले जनतालाई नयाँ अवसरहरूको खोजी गर्न सघाउने छ । यसरी जनताले हासिल गरेका तीतामीठा अनुभवले नेतालाई खार्दै लैजान्छ ।

ग्रन्थको सोही अध्यायमा देवी अन्य गुणहरूको प्रतीकका रूपमा पनि मानिएकी छन् । राजनेता अनेक गुणहरूबाट ओतप्रोत हुन जरुरी हुन्छ । नेता विद्वान (बुद्धी रूप), शक्तिशाली (शक्ति रूप), सहनशील (क्षान्ती रूप), स्मरण क्षमता अब्बल भएको (स्मृति रूप), श्रद्धावान (श्रद्धा रूप) र मातृवत्सल (मातृरूप) हुन जरुरी छ ।

उसले आफू र आफ्ना अनुयायीहरूलाई आवश्यक पर्ने धन सम्पत्तिको जगेर्ना गर्ने सर्वमान्य स्रोतको व्यवस्था (लक्ष्मी रूप) गर्दै जीविका (वृत्ति रूप) र दैनिक गुजारा (क्षुधा रूप) निश्चिन्त गर्नुपर्छ । गल्ती भएमा या दोष देखिएमा त्यसमा लज्जा अनुभूति हुने (लज्जा रूप) र प्राप्त भएको उपलब्धिमा सन्तोष व्यक्त गर्ने (तुष्टी रूप ) गुणहरू हुन जरुरी छ ।

यी चरित्रहरू निर्माण गर्न साधनस्रोत व्यवस्था गर्न जो कोहीले पनि सक्छ । यसको लागि ठूलो धनराशी वा लामो समय चाहिने जमाना अब रहेन । विश्व मानचित्रमा हेर्दा कतिपयले छोटो समयमै आफूलाई अब्बल नेताको रूपमा स्थापित गरेका उदाहरणहरू छन् ।

फिनल्याण्डमा ३४ वर्ष उमेरकी महिला प्रधानमन्त्री छिन् । न्युजिल्यान्डकी प्रधानमन्त्री जेसिन्डा आर्डेनले कोरोना कालमा आफूलाई विश्वकै अब्बल नेत्रीका रूपमा स्थापित गराएकी छन् ।

‘नेतृत्व कौशल’ का यी विशेषताहरूबाट नेतृत्वको सगरमाथा आरोहण सम्भव हुँदैन । मुलुकको उपल्लो कार्यकारी बन्न इच्छा राख्ने नेताले आफ्नो कार्य सूचीका मौलिक सवालहरू जनतासामु खुलस्त राख्नुपर्छ । यस्ता सवाल समसामयिक र जनतालाई पिरोलिरहेका समस्या केन्द्रित हुनुपर्छ ।

२०२० जुलाई ०७ मा ‘ह्वाट्स अप’ मा ‘चेली–माइती समूह’ नामको एउटा टोली उदायो । यो समूह गठनको पृष्ठभूमिमा थिइन् प्रदेश १ की एक सांसद । वैदेशिक रोजगारीमा गएका महिलाहरू कोभिड–१९ को कारण धमाधम नेपाल फर्कन थालेका थिए । अतिशय यौन हिंसामा परेकाहरू कतिपय युवतीहरू बेवारिसे गर्भ बोकेर फर्कन बाध्य थिए । कतिले उतै आत्महत्या गरेका थिए ।

यस्ता नेपाली चेलीहरूलाई माइती बनेर बसेको राज्य वा अन्य निकायले केही सहयोग पुर्‍याए पनि जोखिम एकरत्ति घटेको थिएन । समूहले यो समस्या चिर्न सहयोग पुर्‍याउने उद्देश्य राखेको थियो ।

नेपालका राजनीतिक अभियन्ताहरूले कार्यसूचीको पहिलो बुँदाको रूपमा राख्नुपर्ने यो महत्वपूर्ण विषय हो । महिलाका लागि उमेरको हद तोक्ने, वैदेशिक रोजगारीमा जान प्रतिबन्ध लगाउने वा नाबालक सन्तान छोडेर जान नपाउने जस्ता नीति लागु गर्नु समस्याको समाधान होइन ।

आफ्नै मुलुकमा रोजगारी पाए, मर्यादित पेशा अँगालेर जीविकोपार्जन गर्न पाए ‘चालीस काटेसी रमाउँला’ भन्ने गीत गाउन पक्कै पनि कोही विदेश जाँदैनन् ।

नेपालका सबै दलहरूमा दास र स्वामीका शालिकहरू मूर्तिमान छन् । नेताले कार्यकर्तालाई सदस्यताको टीको लगाइदिने प्रथा छ । फरक मत राख्नेलाई किनारामा पार्ने चलन छ । यसर्थ, कुनै युवा नेताले आफ्नो कार्य सूचिमा यी स्वामीका पहाड भत्काउने बुँदा राख्न सक्छ । ऊ कालान्तरमा मूर्तिभञ्जक बनेर उदाउन सक्छ ।

नेपालमा अहिले पनि राउटे समुदाय जङ्गलमा बस्छ । उनीहरूलाई राज्यले नागरिकता पनि दिन सकेको छैन । केही दिनअघि एक राउटे युवतीको अश्लिल भिडियो बनाएर सार्वजनिक गरेको भन्ने समाचार आएको थियो । नागरिकता नहुनेको उजुरी पनि नलाग्न सक्छ । राउटे समुदायका सदस्यलाई नेपाली नागरिक बनाई राज्यको मूलप्रवाहमा ल्याउन पहल गर्ने अर्को राजनीतिक मुद्दा हुन सक्छ ।

नेपालको पहिलो महिला प्रधानमन्त्री हुने अवसर अहिले राजनीतिमा होमिएका र नेपाली नागरिकता भएका सम्पूर्ण नेतृहरूलाई खुला छ । दृढ सङ्कल्प र निरन्तरको साधनाले यो कार्य असम्भव छैन ।

(लेखक नेपाल विकास अनुसन्धान प्रतिष्ठानका अध्यक्ष हुन् )