काठमाडौँ– मिल्खा सिंह भारतीय खेल जगतका एउटा मिथक पुरुष हुन् । कोरोना संक्रमणले थलिएपछि ९१ वर्षीय मिल्खा सिंहको गत शुक्रबार भण्डीगढमा मृत्यु भयो । सन् १९६० मा भएको रोम ओलम्पिकमा ४०० मिटर दौडमा चौथो स्थानमा रहेका थिए, एसियाली खेलकुदमा चार पटक स्वर्ण पदक जिते ।

मिल्खा सिंहको खेल जीवनलाई आधार बनाएर सन् २०१३ मा ‘भाग मिल्खा भाग’ नामको फिल्म बनेको थियो । भलिबलको राष्ट्रिय टोलीकी पूर्वकप्तान, ८५ वर्षीय निर्मला कौरको मृत्यु भएको एक वर्ष नबित्दै मिल्खा बिते । निर्मला पनि कोरोनाले नै बितेकी हुन् ।

मिल्खा भारतीय खेलकुदका पहिलो सुपर स्टार मानिन्थे । उनको निधनमा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले दुःख व्यक्त गरेका छन् । मिल्खाले अन्तर्राष्ट्रिय एथलेटिक्स च्याम्पियनसिपमा पाँच स्वर्ण पदक जितेका थिए । उनले आफू कुदेका ८० मध्ये ७७ वटा रेसमा जित हात पारे । यसबापत उनी सन् १९५९ मा ‘हेल्म्स विश्व ट्रफी’ बाट सम्मानित भए ।

भारत बेलायत अधीनस्थ रहँदै मुल्तानको कुनै गाउँमा मिल्खा जन्मेका थिए । सन् १९४७ मा भारत र पाकिस्तान विभाजनपछि उनले आफ्ना सात दाजुभाइ र अभिभावकको हत्या भएको देखे । मर्ने समयमा उनको बाबुले भनेका थिए– भाग मिल्खा भाग ।

भागेरै ज्यान जोगाएका मिल्खामा यसै घटनाले दौडप्रतिको मोह जागेको थियो । दौडिएर ज्यान जोगाएपछि उनको दौड पदक जित्ने क्रम शुरू भएको थियो ।

सन् १९४७ मा अनाथ बनेका उनले जीवन यापनका लागि राम्रा–नराम्रा सबै काम गरे । सेनामा आबद्ध भएपछि उनले खेलाडी भए । सन् १९५८ मा कार्डिफमा भएको कमनवेल्थ खेलमा स्वर्ण पदक जिते ।

मिल्खा सन् १९६० मा पाकिस्तानको लाहोरमा अन्तर्राष्ट्रिय प्रतियोगितामा सहभागी भए, उनलाई २०० मिटर दौडका लागि आमन्त्रण गरिएको थियो । पाकिस्तानका अब्दुल खालिकलाई घरेलु दर्शकको ठूलो साथ रहे पनि मिल्खाले जिते । खालिक तेस्रो स्थानमा सीमित रहे ।

त्यही वेला पाकिस्तानका उपराष्ट्रपति गेन अयुव खानले मिल्खालाई ‘फ्लाइङ सिख’ भनेका थिए । यसपछि यही नामले उनी संसारमा चिनिए ।

मिल्खाले आफूले ओलम्पिकमा पदक जित्न नसके पछि कुनै भारतीयले सफलता पाउनुपर्ने बताएका थिए । उनले अभ्यासको क्रममा आफू दैनिक ६ घण्टा कुद्ने गरेको बताएका थिए । सन् २०१३ मा ‘भाग मिल्खा भाग’ फिल्म रिलिज भएपछि यसले आगामी पुस्तालाई उत्साहित तुल्याउने मिल्खाको मत थियो ।

मिल्खा सन् १९५६ देखि सन् १९६४ सम्म तीन पटक ओलम्पिकमा सहभागी भए । उनका लागि रोम ओलम्पिक स्मरणीय रह्यो । यस ओलम्पिकमा उनी दाबेदार भएर पनि पदकविहीन भएका थिए । फोटो फिनिसमा अमेरिकी ओटिस डेभिसले स्वर्ण पदक जितेका थिए ।

दोस्रो स्थानमा जर्मनीका कार्ल काउफ म्यान रहेका थिए । मिल्खाको ४५ दशमलव ७३ सेकेन्डको समय ४० वर्षसम्म भारतको राष्ट्रिय कीर्तिमान बनेर रह्यो । २५० मिटर पूरा गरेपछि स्वर्ण जित्ने अवस्थामा रहेका मिल्खाको रेस रणनीति नमिलेर उनी कारण चौथो स्थानमा रहे ।

मिल्खाको जीवनकथा भारतमा मात्र होइन संसारका लागि प्रेरक छ । उनको जीवनीमा आधारित फिल्म ‘भाग मिल्खा भाग’ दक्षिण एसियाले भोगेको अहिलेका समस्या चित्रण गरेको छ । मुल्तानमा सिख र हिन्दुलाई मुस्लिमले छानीछानी हत्या गर्ने क्रममा उनका आमाबाबु र दाजुदिदी मारिएका थिए ।

मिल्खा टिकटविना रेलयात्रा गरेको अभियोगमा एक पटक जेल परेका थिए । जीवनमा सङ्घर्ष गर्दार्दा एक पटक उनी डाका बन्ने काममा पनि लागेका थिए । दाजु नाता पर्ने एक जनाले सेनामा लगाउने निरन्तर प्रयास गरेपछि उनको जीवनयात्रा मोडिएको हो । चौथो प्रयासमा सन् १९५१ मा मिल्खा भारतीय सेना भर्ती भए ।

सन् १९५६ मा पहिलो पटक ओलम्पिकमा सहभागी भएका उनी हिट चरण पनि पार गर्न असमर्थ रहे । त्यही समयका उपाधि विजेता चार्लेस जेन्कीन्सले उनलाई प्रशिक्षण दिए । यसपछि मिल्खाले भारतमा २०० र ४०० मिटरमा राष्ट्रिय कीर्तिमान राखे अनि कमनवेल्थ खेलकुदमा स्वर्ण पदक जिते ।

कोभिड–१९ शुरू भएपछि सन् २०२० फेब्रुअरी ६ मा वुहानमा बडी बिल्डर ७२ वर्षीय झिउ जुनको मृत्यु भयो । इटालीका चर्चित साइकलवाज इटाले डे जान पनि एक वर्षअघि बिते । स्पेनका २१ वर्षीय फुटबल प्रशिक्षक फ्रान्सिस्को गार्सिया पनि गत वर्ष नै बिते । स्पेनका खेल पत्रकार जोसे मारिया केन्डाला ५९ वर्षमा बिते ।

कुनै समय संसारमा तहल्का मच्चाएका पाकिस्तानका स्क्वासमा खेलाडी अजाम खानको ९५ वर्षको उमेरमा कोभिडकै कारण गत वर्ष मार्चमा मृत्यु भयो । बेलायतमा स्क्वास क्लब खोलेर बसेका उनको खेल जीवन ५० र ६० को दशकमा सर्वोच्च उचाइमा थियो ।

प्रतिष्ठित ब्रिटिस ओपनमा चार पटक फाइनल प्रवेश गरेका अजाम शुरूका तीन संस्करणमा आफ्नै दाजु हासिम खानसँग पराजित भएका थिए । चौथो पटक उनी उपाधि जित्न सफल भए । पाकिस्तानकै क्रिकेटर जरफर सरफराज पनि कोभिडले बिते ।

मिल्खा सिंह भारतीय खेल जगतका पहिलो सुपर स्टार मानिन्थे । उनलाई ९१ वर्षको उमेरमा कोरोनाले लग्यो । भारतका पुराना र नामी खेलाडीहरू निर्मला कौर, चेतन चौहान र रविन्दर पाल पनि कोरोना संक्रमणबाटै बिते ।

यसअघि भारतमा कोभिडले बित्नेमा सबैभन्दा चर्चित व्यक्ति थिए चेतन चौहान । कोभिडको पहिलो लहरमै गत अगस्टमा ७३ वर्षको उमेरमा उनको मृत्यु भएको हो ।

चौहानले भारतका लागि ४० टेस्ट खेलेका थिए । विश्व क्रिकेटका ऐतिहासिक पुरुष सुनिल गावस्कारका प्रारम्भिक ब्याटिङ जोडी चेतन ७० को दशकमा पिक फर्ममा थिए । सामाजिक र राजनीतिक गतिविधिमा पनि उत्तिकै सक्रिय उनी उत्तर प्रदेशबाट दुई पटक लोकसभामा निर्वाचित भएका थिए । दुई पटक उत्तर प्रदेश प्रान्तीय सरकारका युवा तथा खेलकुद मन्त्री पनि भएका थिए ।

चेतनले मुम्बईमा पहिलो पटक न्यु जिल्यान्ड विरुद्धको टेस्टमा अवसर पाएका थिए । उनले पहिलो रन प्रहार गर्न २५ मिनेट पर्खिएका थिए अनि दुई टेस्टपछि टोलीबाट हटाइए । पछि अस्ट्रेलियासँगको खेलमा मौका पाए तर फेरि तीन वर्ष टोलीबाट टाढा रहे ।

पछि अस्ट्रेलिया भ्रमणमा टोलीमा रहेका चेतनले भिक्टोरियासँगको खेलमा १५७ रन प्रहार गरे । पर्थमा भएको दोस्रो टेस्टमा ८८ रन प्रहार गरे । यसपछि उनले खेल जीवनमा एकमात्र टेस्ट गुमाए । एक खेलबाहेक अन्य सबैमा उनको प्रारम्भिक जोडी गावस्कर थिए ।

५९ टेस्टमा चेतनले गावस्करसँग साझेदारी गर्दै ३०२२ रन जोडका थिए । पछि भारतीय जनता पार्टीमा आबद्ध हुँदै राजनीतिमा सक्रिय भएर सन् १९९१ र १९९८ मा ओमराह जिल्लाबाट लोकसभामा निर्वाचित भए । सन् २०१७ मा फेरी प्रान्तीय संसदमा निर्वाचित हुँदै उनी मन्त्री भए ।

सन् १९८० को गृष्मकालीन ओलम्पिकमा स्वर्ण पदक जितेको भारतीय हक्की टोलीका सदस्य रविन्दर पाल सिंह पनि ६५ वर्षको उमेरमा कोभिडले बिते । उनी सन् १९७९ देखि १९८४ सम्म भारतको राष्ट्रिय टोलीमा भरपर्दा रक्षक थिए ।

मस्कोमा भएको ओलम्पिकमा भारतीय टोलीलाई स्वर्ण पदक दिलाउने क्रममा २० वर्पको उमेरमा उनले खेलेको खेल स्मरणीय छ । अन्तरमुखी स्वभावका उनी मैदानमा नपत्याउँदो किसिमले आक्रामक बन्थे ।

सन् १९८४ मा लस एन्जल्स ओलम्पिकमा उनी सहभागी थिए । त्यसमा भने भारतीय टोली पाँचौँ भयो । सन् १९८२ मै मुम्बईमा भएको हक्की विश्व कपमा पनि रविन्दर सहभागी थिए । यसमा भारत पाँचौँ स्थानमा सीमित भयो । सन् १९८२ मै कराँचीमा उनीसहितको भारतीय टोली फाइनलमा पाकिस्तानसँग पराजित भएर उपविजेतामा सीमित भयो ।

कोभिड १९ का कारण संसारका लाखौँको ज्यानेमा थुप्रै खेलकर्मी पनि परेका छन् । यीमध्ये मिल्खा सिंहलगायत केही खेलाडी पनि कोभिडमै परे ।

–एजेन्सीहरूको सहयोगमा