संयुक्त राष्ट्र संघले घोषणा गरेअनुसार ‘अन्तर्राष्ट्रिय धान वर्ष’ सन् २००४ (वि.सं. २०६१) मा नेपालमा पनि कृषि क्षेत्रबाट विभिन्न कार्यक्रम चलाइएका थिए जसमा जनचेतनाका गतिविधि बढी थिए ।

यस लेखकसमेतको विशेष पहलमा नेपाल सरकारले २०६१ साल मंसिर २९ गते मन्त्रीस्तरीय निर्णयबाट असार १५ गतेलाई ‘राष्ट्रिय धान दिवस’ घोषणा गर्‍यो । सोही अनुसार प्रत्येक वर्ष ‘राष्ट्रिय धान दिवस तथा रोपाइँ महोत्सव’ मनाउन थालियो ।

यस वर्ष (२०७८ साल) असार १५ गते अठारौँ राष्ट्रिय धान दिवस तथा रोपाइँ महोत्सव मनाइँदैछ । नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क) अन्तर्गतको बाली विज्ञान महाशाखा, खुमलटारमा ‘धान उत्पादनमा वृद्धि : खाद्यसुरक्षा, आत्मनिर्भरता र समृद्धि’ भन्ने मूल सन्देशसहित मनाउने निर्णय भएको थियो ।

नार्कले कोभिड–१९ रोगका कारण आवश्यक सतर्कता अपनाउँदै देशभर राष्ट्रिय धान दिवस तथा रोपाइँ महोत्सव मनाउन पनि आग्रह गरेको छ ।

नेपालमा असार १५ ‘दहीचिउरा खाने’ सांस्कृतिक पर्व पनि हो । चिउरा धानकै एउटा परिकार हो । संयुक्त राष्ट्र संघको घोषणापछि प्रत्येक वर्ष निरन्तर राष्ट्रिय धान दिवस मनाउने देश पनि संसारमा नेपालमात्र हो ।

आर्थिक वर्ष २०७५/७६ देखि २०७७/७८ सम्मको तीन वर्षको हिसाबमा नेपालमा सरदर १४ लाख ७० हजार हेक्टर जमिनमा धान खेती भएको छ । यसबाट वार्षिक सरदर ५५ लाख ९४ हजार मेट्रिक टन धान उत्पादन भएको देखिएको छ । उत्पादकत्व सरदर ३ दशमलव ७९ मेट्रिक टन प्रतिहेक्टर छ ।

यो उत्पादनले नपुगेर नेपालले वार्षिक २५ अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको चामल आयात गर्ने गरेको छ । चालु आर्थिक वर्षको ११ महिनामा २६ अर्ब ४ करोड रुपैयाँको ५ लाख १६ हजार १६३ मेट्रिक टन चामल आयात भएको छ ।

थोरै इतिहास हेरौँ ।

चालीस वर्षअघिसम्म नेपालबाट धान निर्यात हुँदै थियो । सन् १९७५ मा नेपालमा ‘धानचामल निर्यात कम्पनी’हरू बनेका थिए । यस्ता कम्पनी आठ वटा थिए र अञ्चलका नाममा थिए; जस्तो : मेची अञ्चल धानचामल निर्यात कम्पनी । उक्त वर्ष नेपालले ५५ हजार मेट्रिक टन धान निर्यात गरेको थियो ।

यसरी निर्यात हुन थालेको आठौँ वर्षमा नेपालले चामल आयात गर्नुप¥यो । यसपछि नेपालले निरन्तर चमल आयात गरेको छ र सामान्यतया बढ्दो क्रममा छ ।

धानचामल निर्यात कम्पनीहरू दश वर्षमा बन्द भए ।

नेपालमा धानको उत्पादकत्व सरदर ३ दशमलव ८० मेट्रिक टन प्रतिहेक्टर हुने गरेको छ । इजिप्टले १० मेट्रिक टन, चीन र जापानले लगभग ७ मेट्रिक टन, भियतनामले ५ मेट्रिक टन प्रतिहेक्टर उत्पादन गर्छन् । यसरी हेर्दा नेपालको प्रतिहेक्टर धान उत्पादन अर्थात उत्पादकत्व निकै कम छ ।

नेपालले धान उत्पादन र उत्पादकत्व बढाउन केही गहन कदम चाल्न आवश्यक छ ।

एक : नेपाल सरकारले उच्चस्तरीय ‘खाद्य सुरक्षा मिसन’ वा ‘धान सुरक्षा मिसन’ गठन गर्नुपर्छ । विकासमा ‘राष्ट्रिय गौरवको आयोजना’ भनेझैँ धानलाई ‘राष्ट्रिय गौरवको बाली’ घोषणा गरेर सोहीअनुसार प्राथमिकता दिनुपर्छ ।

दुई : धानखेतीमा नीति निर्माणदेखि खेतसम्म विज्ञको सहभागिता बढाउनुपर्छ । विज्ञ भनेको पढेर भएको मात्रै होइन, परेर अर्थात अनुभवले भएकोलाई पनि लिनुपर्छ । कुनै अनुभवीलाई उसको धान उत्पादन रेकर्ड हेरेर विज्ञका रूपमा छान्न सकिन्छ ।

तीन : सबै किसानले वैज्ञानिक तरिकाले धानको बिउ छान्ने हो भनेमात्रै पनि करिब १५ प्रतिशत उत्पादन बढ्छ । यसबाट नेपालको धान उत्पादकत्व ४ दशमलव ३७ मेट्रिक टन प्रतिहेक्टर हुन जान्छ । बिउ छान्ने तरिका सिकाउन विज्ञको सहयोग आवश्यक पर्छ । यो कुनै कठिन काम होइन । सहजै सिकाउन र व्यहारमा कार्यान्वयन गराउन सकिन्छ ।

चार : असारमा रोप्ने धानको तुलनामा चैते धानको उत्पादन २० प्रतिशत बढी हुने गरेको छ । हाल धान उत्पादन हुने कुल जमिनको ७० प्रतिशत अर्थात लगभग १० लाख ३० हजार हेक्टरमा चैते धानको खेती गर्न सकिन्छ तर हाल मुश्किलले १ लाख ५० हजार हेक्टरमा मात्रै हुने गरेको छ ।

चैते धानमा रोग पनि कम लाग्छ, झार कम हुन्छ, उत्पादन बढी हुन्छ तैपनि खेती बढ्न सकेको छैन । यसका केही कारण छन् ।

चैते धान बढी फल्ने भए पनि मध्य वर्षातमा पाक्ने भएकाले सामान्य किसानका लागि धान सुकाउनमा र भण्डार गर्नमा समस्या हुन्छ । किसानसँग धान सुकाउने आधुनिक प्रविधि छैन, भण्डारण गर्ने क्षमता छैन । भण्डारण गरेर राख्न नसक्दा खेतबाट उठाउनासाथ व्यापारीले तोकेको भाउमा बेच्न बाध्य हुनुपर्छ । यसरी बेच्दा उल्टै नोक्सान पर्न सक्छ । यसकारण किसानहरू चैते धानप्रति आकर्षित हुन सकेनन् ।

४५ वर्षअघि एक वर्षमा ५५ हजार मेट्रिक टन धान निर्यात गरेको नेपालले चालु अर्थिक वर्षको ११ महिनामा ५ लाख १६ हजार १६३ मेट्रिक टन चामल आयात गरेको छ । सोचौँ त हामी कहाँ छौँ !

यस्तो समस्या समाधान गर्न सरकारले किसानलाई सघाउनुपर्छ । साँच्चै धान उत्पादन बढाउने हो भने चैते धानको खेती बढाउनुपर्छ ।

पाँच : अझै पनि नेपालको धानखेती परम्परागत प्रविधिमा आधारित छ । तराईका केही जिल्लाका केही ठाउँमा आधुनिक उपरकरण प्रयोग हुन थालेको छ तर यसको व्यापकता छैन । कृषिमा यान्त्रीकरण नबढाई उत्पादन पनि बढ्दैन । यान्त्रीकरणका लागि सरकारले नीतिनियम बनाउनुपर्छ । किसानलाई सहुलियत दिनुपर्छ । यान्त्रीकरण बढाउन चाक्लाबन्दी पनि बढाउनुपर्छ ।

छ : उन्नत बिउ, मलखाद, सिँचाइको सुविधा बढाउनुपर्छ । सहज ढङ्गले सहुलियतमा कृषि ऋण पाउने प्रबन्ध गर्नुपर्छ । सरकारी अनुदान बढाउनुपर्छ ।

सात : युवा र शिक्षित जनशक्तिलाई कृषिमा आकर्षित गर्नुपर्छ । धान उत्पादन हुने जमिन जोगाउन सरकारले कडा नीति अवलम्बन गर्नुपर्छ ।

उपयुक्त उपायहरू अविलम्ब शुरू गर्नुपर्ने किसिमका हुन् । यी बाहेक अन्य दीर्घकालीन नीति र उपायहरू पनि कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । यसो गर्न सकेमात्रै नेपालले आफ्नै उत्पादनबाट आफ्नो जनसंख्यालाई भात खुवाउन सक्छ । यसपछि धानचामल निर्यात गर्ने दिन पनि आउनेछन् ।

राष्ट्रिय धान दिवस तथा रोपाइँ महोत्सवले किसानमा जागरण ल्याएको छ । देशैभरि असार १५ मा धानखेतमा उत्सव हुने गरेको छ । यसो भए पनि उत्पादनकत्व बढ्न सकेको छैन । कुनै वर्ष कुल उत्पादन बढेको देखिए पनि प्रविधिका कारणले नभई मौसमी अनुकूलताका कारणले भएको हो ।

नेपालमा अन्न बालीमध्ये धान प्रमुख बाली हो । धान उत्पादन बढेको वर्ष आर्थिक वृद्धिदर पनि बढेको देखिएको छ । दीर्घकालीन योजनाका साथ दृढतापूर्वक लाग्ने हो भने नेपालले धान उत्पादनमा केही वर्षमै चामत्कारिक प्रगति गर्न सक्छ ।

(बस्नेत नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् (नार्क) बाट अवकाशप्राप्त वरिष्ठ धानबालीविज्ञ हुन् ।)