क्रिसमस अर्थात् येशूको जन्मको उत्सव । क्रिसमस आइतबार, डिसेम्बर २५ मा मनाइदैछ। अंग्रेजी शब्द क्रिसमस (ख्रीष्टको बडादिन) । पहिलेको शब्द युल जर्मनिक जोल वा एङ्ग्लो-स्याक्सन जियोलबाट आएको देखिन्छ, जसले जाडो संक्रांतिको पर्वलाई जनाउँछ। अन्य भाषाहरूमा मिल्दोजुल्दो शब्दहरू- स्पेनिशमा नाभिडाड, इटालियनमा नताले, फ्रान्सेलीमा नोएल -सबैले जन्मजाततालाई जनाउँछ । जर्मन शब्द Weihnachten ले ‘पवित्र रात’ लाई जनाउँछ ।

२० औं शताब्दीको प्रारम्भदेखि क्रिसमस इसाई तथा गैर-इसाईहरुको पनि पर्वको रूपमा विकसित हुन पुग्यो । क्रिसमसमा सान्ता क्लज , क्रिसमस ट्री तथा उपहारहरुको आदानप्रदान गर्ने प्रचलन विश्वव्यापी रूपमा साझा बन्दै गइरहेको छ । जसले धर्मनिरपेक्षताका मर्मलाई संस्थागत गर्न बल पुर्‍याएको देखिन्छ ।

युरोप र उत्तरी अमेरिकाभन्दा बाहिर इसाई धर्मको फैलावटसँगै, क्रिसमसको उत्सव गैर-पश्चिमी संसारका समाजहरूमा ह्वात्तै हस्तान्तरण भयो । यस अघि मानिसहरूले इसाई धर्मलाई पश्चिमाको धर्म र सांस्कृतिक कलाकृतिको विखण्डनका रूपमा उजागर गर्ने गर्दथे । भारतका केही भागहरूमा सदाबहार क्रिसमस रूखलाई आँपको रूख वा बाँसको रूखले प्रतिस्थापन गरेको छ, र घरहरू आँपका पातहरू र कागजका ताराहरूले सजाइन्छन् ।

जापानमा मुख्यतया शिन्टो र बौद्ध देशहरुमा पनि क्रिसमस रूखहरू र सजावटहरू ‘रुडोल्फ द रेड-नोस्ड रेनडियर’ वा ‘ह्वी’ जस्ता क्रिसमस गीतहरू गाउने गर्दछन् । अंग्रेजी ‘क्रिसमस क्यारोल’ हरूमा ‘हेयर वी कम ए-वासेलिङ्ग’ वा ‘डेक द हल’ हरुमार्फत् चरित्र चित्रण गरिन्छ । यो क्रिसमस कार्डहरू पठाउने अभ्यासमा पनि देख्न सकिन्छ, जुन १९ औं शताब्दीमा इङ्गल्याण्डमा सुरु भएको थियो ।

यसबाहेक अस्ट्रिया, जर्मनी जस्ता देशहरूमा, क्रिश्चियन चाड र पारिवारिक छुट्टी बीचको सम्बन्धलाई जोड्न क्राइस्ट चाइल्ड समेत बनाइन्छ । केही युरोपेली देशहरूमा सेन्ट निकोलस मार्फत् आफ्नो पर्वको दिन (डिसेम्बर ६) मा बच्चाहरूलाई मिठाई र अन्य उपहारहरू ल्याएर दिने चलन छ ।

उत्तरी अमेरिकामा इसाई सन्त निकोलसको पूर्व-क्रिसमसको भूमिका ‘सेन्ट निकोलसको भ्रमण’ वा ‘क्रिसमस अघिको रात’ कविताको प्रभावमा सान्ता क्लॉज परिवारको लागि क्रिसमस उपहारको स्रोतको रूपमा विकसित भयो । अस्ट्रेलियामा मानिसहरू क्रिसमस क्यारोलको खुला-एयर कन्सर्टमा उपस्थित हुन्छन् र समुद्र तटमा क्रिसमसको खाना खान्छन्, सान्ता क्लॉजले रातो स्विमिङ ट्रंकका साथै सेतो दाह्री लगाउँछन्।

ऐतिहासिकता

प्रारम्भिक ईसाई समुदायले येशूको जन्म मितिको पहिचान र त्यो घटनाको धार्मिक उत्सवको बीचमा भिन्नता देखायो । विशेषगरी, ईसाई धर्मको पहिलो दुई शताब्दीको दौरान येशूको जन्मदिनको मान्यताको कडा विरोध थियो । डिसेम्बर २५ नै येशूको जन्म मिति कतै स्पष्ट छैन । नयाँ नियमले यस सम्बन्धमा कुनै सुराक प्रदान गर्दैन । डिसेम्बर २५ लाई पहिलो पटक सन् २२१ मा सेक्सटस जुलियस अफ्रिकानसद्वारा येशूको जन्म मितिको रूपमा पहिचान गरिएको थियो र पछि विश्वव्यापी रूपमा स्वीकृत भयो । डिसेम्बर २५ लाई (सोलिस इनभिक्टी नाटी अर्थात् अपराजित सूर्यको जन्मको दिन) को ईसाईकरण गरिएको थियो ।

रोमन साम्राज्यले लोकप्रिय बिदाको रूपमा सूर्यको पुनरुत्थान गरी जाडोलाई हटाउने र वसन्त सँगसगै गर्मीको पुनर्जन्मको घोषणाको प्रतीकको रूपमा जाडो सक्रांति मनाउने डिसेम्बर २५ लाई येशूको जन्म मितिको रूपमा स्वीकार गरिसकेपछि इसाई लेखकहरूले बारम्बार सूर्यको पुनर्जन्म र पुत्रको जन्म बीचको सम्बन्धलाई जोड दिए ।

दोस्रो, डिसेम्बर २५ लाई पहिलेको तर्कले येशूको जन्म मिति बन्यो जसले वसन्तलाई संसारको सृष्टिको मिति र सृष्टिको चौथो दिनको रूपमा पहिचान गरेको थियो । जब प्रकाशको सृष्टि भयो, येशूको दिनको रूपमा गर्भाधान (यानी, मार्च २५) को नौ महिना पछि अर्थात् डिसेम्बर २५ मा येशूको जन्ममिति भयो । ९ औं शताब्दीमा क्रिसमसलाई एक विशेष लिटुरीसँग व्यापक रूपमा मनाउन थालियो तर गुड फ्राइडे वा इस्टर, अन्य दुई प्रमुख ईसाई छुट्टिहरूलाई धार्मिक महत्त्व प्राप्त भएन । रोमन क्याथोलिक चर्चहरूले मध्यरातमा पहिलो क्रिसमस सामूहिक उत्सव मनाउँछन्, र प्रोटेस्टेन्ट गिर्जाघरहरूले डिसेम्बर २४ को साँझ मैनबत्तीहरू राख्ने गर्दछन् ।

कुनै पनि समसामयिक क्रिसमस प्रथाहरूको उत्पत्ति धर्मशास्त्रीय वा धार्मिक मान्यताहरूमा छैन, र धेरैजसो हालको मितिका हुन् । पुनर्जागरण मानवतावादी सेबास्टियन ब्रान्टले दास नरेनस्चिफ (१४९४  द शिप अफ फूल्स) मा घरहरूमा देवदारको रुखका हाँगाहरू राख्ने चलन रेकर्ड गरे ।

यद्यपि क्रिसमस रूखको परम्पराको सटीक मिति र उत्पत्तिको बारेमा केही अनिश्चितता छ, यो देखिन्छ कि स्याउले सजाइएको रूखहरू पहिलो पटक सन् १६०५ मा स्ट्रासबर्गमा चिनिन्थ्यो । त्यस्ता रूखहरूमा मैनबत्तीको पहिलो प्रयोग सन् १६११ मा एक साइलेसियन डचेसद्वारा रेकर्ड गरिएको थियो ।

एडभेन्ट माला – आगन्तुकको शाखाबाट बनेको, चारवटा मैनबत्तीहरू आगमनको मौसमको चार आइतवारलाई जनाउने – अझ हालैको मूल हो, विशेष गरी उत्तर अमेरिकामा । १९औं शताब्दीमा सुरु भएको तर १६ औं शताब्दीमा जरा भएको प्रचलनमा मूलतः २४ वटा मैनबत्तीहरू (क्रिसमसको २४ दिन अघि, डिसेम्बर १ देखि सुरु हुने) माला चढाउने चलन थियो, तर मालामा यति धेरै मैनबत्ती राख्नुको अप्ठ्यारोले संख्या घट्यो । एक समान चलन भनेको एडभेन्ट क्यालेन्डर हो, जसले २४ ओपनिङ प्रदान गर्दछ, जुन डिसेम्बर १ देखि हरेक दिन खोलिनेछ ।

परम्परा अनुसार, क्यालेन्डर १९औं शताब्दीमा म्युनिख गृहिणीद्वारा सिर्जना गरिएको थियो । पहिलो व्यावसायिक क्यालेन्डरहरू सन् १८५१ मा जर्मनीमा छापिएको थियो । १८औं शताब्दीको अन्त्यतिर परिवारका सदस्यहरूलाई उपहार दिने प्रचलन राम्रोसँग स्थापित भयो । धर्मशास्त्रीय रूपमा, चाडको दिनले इसाईहरूलाई मानवजातिलाई येशूको वरदानको सम्झना गराउँदछ जस्तै बुद्धिमानी पुरुषहरू बेथलेहेममा आउँदा क्रिसमसको कुनै न कुनै रूपमा उपहार दिनेसँग सम्बन्धित थियो भनेर सुझाव दियो ।

१७ औं शताब्दीको प्रारम्भमा, धार्मिक सुधारको लहरले युरोपमा क्रिसमस मनाउने तरिका परिवर्तन गर्यो। जब ओलिभर क्रमवेल र उनको प्युरिटन सेनाहरूले सन् १६४५ मा इङ्गल्याण्डलाई कब्जा गरे, तिनीहरूले क्रिसमस रद्द गरे। जनचाहना अनुसार चार्ल्स द्वितीय सिंहासनमा पुनर्स्थापित भएका थिए । अंग्रेजी पृथकतावादीहरू जो सन् १६२० मा अमेरिका आएका थिए, तिनीहरूको प्युरिटन विश्वासमा क्रमवेल भन्दा पनि बढी रूढीवादी थिए । नतिजाको रूपमा क्रिसमस प्रारम्भिक अमेरिकामा छुट्टी थिएन । सन् १६५९ देखि १६८१ सम्म, क्रिसमसको उत्सव वास्तवमा बोस्टनमा गैरकानूनी थियो । क्रिसमसको भावना देखाउने जो कोहीलाई पाँच शिलिंग जरिवाना गरिएको थियो । यसको विपरित, जेम्सटाउन बस्तीमा, कप्तान जोन स्मिथले रिपोर्ट गरे कि क्रिसमसमा सबैले रमाइलो गर्यो र कुनै घटना बिना नै बित्यो । अमेरिकी क्रान्ति पछि पनि वास्तवमा, क्रिसमसलाई २६ जुन १८७० सम्म संघीय छुट्टी घोषणा गरिएको थिएन ।

इसाई धर्मको प्रारम्भिक वर्षहरूमा, इस्टर मुख्य छुट्टी थियोस येशूको जन्म मनाइएन । चौथो शताब्दीमा, चर्चका अधिकारीहरूले येशूको जन्मलाई छुट्टीको रूपमा स्थापित गर्ने निर्णय गरे । पोप जुलियस प्रथमले डिसेम्बर २५ रोजे । यो सामान्यतया विश्वास गरिन्छ कि चर्चले मूर्तिपूजक शटर्नालिया पर्वको परम्पराहरू अपनाउन र अवशोषित गर्ने प्रयासमा यो मिति रोजेको हो ।

पहिले जन्मको पर्व भनिन्छ, यो चलन सन् ४३२सम्म इजिप्टमा र छैठौं शताब्दीको अन्त्यमा इङ्गल्याण्डमा फैलियो । परम्परागत शीतकालीन सक्रांति उत्सवहरू जस्तै क्रिसमसलाई एकै समयमा राखेर, चर्चका नेताहरूले क्रिसमसलाई लोकप्रिय रूपमा अँगाल्ने सम्भावना बढाए, तर यसलाई कसरी मनाइन्छ भनेर निर्देशन दिने क्षमता त्यागे । मध्य युगमा, ईसाई धर्मले प्रायः मूर्तिपूजक धर्मलाई प्रतिस्थापन गरेको थियो । क्रिसमसमा, विश्वासीहरू चर्चमा उपस्थित भए, त्यसपछि आजको मार्डी ग्रास जस्तै मादक पदार्थ, कार्निभल जस्तो वातावरणमा रोमाञ्चक रूपमा मनाइयो ।