भनिन्छ, दुःखले मान्छेलाई बलियो बनाउँछ । अनि भोगाइले मान्छेलाई अनुभवी बनाउँछ । नेपालमा पनि आफूले भोगेर अरुले त्यस्तो दुःख र भेदभाव सहन नपरोस् भन्ने हेतुले अभियानमा होमिएका उदाहरणीय व्यक्ति थुप्रै छन् । यसै मध्येकी एक हुन्, शर्मिला बस्नेत । उनी जन्मने बित्तिकै विभेदमा परिन्। नातिको रहर गरेर बस्नुभएका हजुरबुवाले शर्मिलाको जन्म भएपछि उनलाई हेर्न चाहनु भएन । शर्मिलाका कारण बुवा आमाले समेत हजुरबुवाको खटपट सहनु पर्‍यो। त्यसपछि घरबार राम्रो बनाउनलाई शर्मिलालाई सानैमा मामाघर हजुरआमासँग लगेर छोडियो । मामाघरमै पालनपोषण भयो । मामाघरबाटै सानै उमेरमा उनको बिहे गरिदिए। उनको बिहे हुँदा जम्मा १७ वर्षकी रहेको उनी सुनाउँछिन्। सानै उमेरमा बिहे भएपनि खुसी साथ चलेकै थियो । बिहे गरेको वर्षमा छोरा पनि जन्मियो । तर छोरा १५ महिनाको हुँदा उनले श्रीमान गुमाउनु पर्‍यो। कलिलो उमेरमै एक्लो हुनुपरेको पीडासँगै छोरो हुर्काउने जिम्मेवारी पनि थपिएको थियो । तर फेरी उनले परिवारबाटै उनकै कारणले श्रीमानको मृत्यु भएको लाच्छना सहनुपर्‍यो । तर उनले ससुरा बुबाले भने त्यो समयमा आफूलाई निकै सहयोग र माया गरेको पनि बताइन् । आफूलाई सहयोग गरेका कारण ससुराले समेत अनेक लाच्छना सहनुपरेको उनी सम्झिन्छिन्। ससुराकै सहयोगमा विभिन्न समूह र संघ संस्थामा आवद्ध हुँदा उनले एचआइभी एड्सको क्षेत्रमा काम गर्ने अवसर पाएको सुनाइन् । यसका लागि एउटा संस्थाको स्थापना पनि भयो । त्यो हो, समृद्धि नेपाल । प्रस्तुत छ, समृद्धि नेपालकी अध्यक्ष शर्मिला बस्नेतसँग खबरहबका लागि यमुना रानाले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंशः

समृद्धि नेपालले अहिले के कस्तो काम गरिरहेको छ ?

हामीले अहिले मानसिक स्वास्थ्यमा काम गरिरहेका छौँ । हुन त हामीले घरेलु हिंसा, विपद् व्यवस्थापन र एचआइभी एड्सको बारेमा पनि काम गछौँ । तर यी समस्यामा परेकाहरू अन्त्यमा आएर मानसिक स्वास्थ्यको समस्याबाटै गुज्रिने भएकाले हामीले मानसिक स्वास्थ्यलाई विशेष प्राथमिकता दिएर काम गरिरहेका छौँ ।

मानसिक स्वास्थ्य अलिकति जटिल विषय पनि मानिन्छ । किनभने झट्टै यस्तो समस्या भएको मानिसहरुले थाहा पाउँदैनन् । यहाँहरूले यो विषयमा कसरी काम सुरु गर्नुभयो ?

कोभिड महामारीको समयमा मानिसहरु मानसिक समस्याबाट गुज्रिनु पर्‍यो। मानिसहरुले आफ्नो गरिरहेको काम, रोजगारी, व्यापार व्यवसाय गुमाउनुपर्दा हाम्रै वरपर यस्तो समस्या भोगेर आत्महत्या गर्ने घटनाहरुसम्म भए । यस्तो घटनाहरु देख्दा मानसिक स्वास्थ्यको समस्यामा काम गर्नुपर्छ भन्ने लाग्यो । र, साथीहरूसँग कुराकानी हुँदा सरसल्लाह हुन्थ्यो । त्यतिकैमा हामीले एउटा अनौपचारिक संस्था अर्थात ‘लुज ग्रुप’ बनाएर सक्ने काम सुरु गर्‍यौँ। हामी ग्रुपमा रहेका मानिसहरूलाई मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा कुराकानी गर्ने र म मेडिटेसन पनि गराउने गथ्र्यौ । पछि त्यही समूहलाई एउटा संस्थाको रुप दिएर औपचारिक रूपमा यसमा काम गर्न सुरु गर्‍यौँ ।

त्यसअघि के के गर्नुभयो ?

त्यसअघि मैले एचआइभी एड्सको क्षेत्रमा लगभग १५ वर्ष काम गरेँ । त्यहाँ काम गर्दा जतिपनि एचआइभी संक्रमितहरु हुनुहुन्थ्यो, उहाँपछि विस्तारै मानसिक स्वास्थ्य समस्याबाट गुज्रिएको देखेँ । त्यहाँ काम गर्दा पनि मैले मानसिक स्वास्थ्यमा काम गरेँ । तर त्यहाँ अलि बढी फिजिकल स्वास्थ्यलाई जोड दिएर काम गरिन्थ्यो । त्यहाँ काम गर्दाखेरी नै मानसिक स्वास्थ्यमा काम गर्नुपर्ने रैछ भन्ने अनुभुति गरेकी थिँए । त्यो संगसंगै कोभिड महामारी सुरु भयो । त्यो बेला घरेलु हिंसामा परेका महिलाहरू, एचआइभी संक्रमित साथिहरुसँग लुज ग्रुप बनाएर कुराकानी भइरहेको थियो । त्यो समयमा उहाँहरूलाई रोजगारी नहुँदा खाना, औषधीको समस्या भएको थियो । त्यो विपद्लाई पनि व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ भनेर हामी दुई चार जना साथीहरू मिलेर हामीले हाम्रो सम्पर्कमा रहेका दातृ निकाय तथा व्यक्तिगत रूपमा सहयोग संकलन गरेर समस्यामा परेकाहरुलाई वितरणको काम गर्‍यौँ । त्यो समयमै अब मानसिक स्वास्थ्यको समयमा लागि हालौँ भन्ने लागेर हामीले औपचारिक रूपमा सुरु गर्‍यौँ।

समृद्धि नेपाल सुरुवात गर्दा कस्ता व्यक्तिहरुलाई समेटेर सुरु गर्नुभयो ?

एचआइभी संक्रमित, घरेलु हिंसामा परेका महिला र बालबालिका तथा कोभिडको कारणले विपद्मा परेर जोडिनुभएका व्यक्तिहरू हुनुहुन्थ्यो । सबैको सल्लाहमा काम सुरु गरेका हौँ । सुरुमा हामी १० देखि १५ जनाले सुरु गरेका हौँ । अहिले चाहिँ डेढ सय जना छौँ । अझै बढ्ने क्रम छ ।

सेवा विस्तार कसरी गर्नु भएको छ ?

हामीले विभिन्न संघ संस्थाको सहयोगमा कार्यक्रमहरू गरेर सेवा दिने प्रयास गरिरहेका छौँ । मानसिक स्वास्थ्यमा चाहिँ ‘द स्कुल अफ साइकोलोजी’ नेपालले टेक्निकल रूपमा सहयोग गर्नुभएको छ । त्यहाँ साइकोलोजिष्ट, काउन्सिलरहरुको समूह छ । उहाँहरूले भोलेन्टियर रूपमा हाम्रो संस्थाको सदस्यहरूलाई परामर्श दिनुको साथै मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा जनचेतनामूलक कार्यक्रमहरूमा सघाउनुहुन्छ । हामीले हाम्रा सबै सदस्यलाई भेला गरेर हरेक साता यो कार्यक्रम गरिरहेका छौँ । अनि हाम्रा सदस्यहरूलाई त्यो परामर्श र कार्यक्रमहरू राम्रो लागेपछि उहाँहरूले आफूजस्तै समस्यामा परेका व्यक्तिहरूलाई शेयर गर्नुहुन्छ । हामी त्यसो गर्न भन्छौँ । पनि त्यसरी पनि हाम्रो सदस्यहरू बढ्दै हुनुहुन्छ । साथै हाम्रो सामाजिक सञ्जालहरूमा पनि मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी गरिएका गतिविधि राख्ने गछौँ । त्यो हेरेर पनि हामीलाई सम्पर्क गरेर आउनुहुन्छ ।

समृद्धि नेपालमा आवद्ध सबै जना कुनै न कुनै रूपले पीडित अथवा समस्यामा परेका व्यक्तिहरू हुनुहुन्छ हो ?

एकदमै हाम्रा संस्थाका सदस्य भनेको घरेलु हिंसामा परेका, एचआइभी एड्स संक्रमित, विपद्मा परेका व्यक्ति तथा मानसिक स्वास्थ्यमा समस्या देखिएका व्यक्तिहरू नै हाम्रो सदस्यहरू हुनुहुन्छ ।

तपाईंहरु विभिन्न ४ विषयमा रहेर काम गर्दै हुनुहुन्छ भन्ने सुन्यौँ । सबैभन्दा बढी कुन समस्या भएको पाउनु भएको छ ?

मानसिक स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्या भएको व्यक्तिहरू नै बढी हुनुहुन्छ । यो हुनुमा अस्वस्थ खानपान, जीवनशैली, अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा जस्ता कारणले गर्दा मानिसहरू बढी यो समस्यामा परेको देख्छु । झनै कोभिड महामारीले यो समस्या बढायो ।

घरेलु हिंसाको अवस्था कस्तो पाउनु भएको छ ?

अहिले घरेलु हिंसाका घटनाहरू बढेको देखिन्छ । घरेलु हिंसामा विशेषगरी महिलाहरू नै पर्नुहुन्छ । त्यसमा पनि बढी जसो श्रीमानबाटै पीडित भएको पाएका छौँ । भर्खरै मात्रै पनि यस्तो एउटा केस हामीसम्म आयो । त्यसमा एक जना महिलालाई श्रीमानले कुटपिट, मानसिक यातनासँगै यौन दुर्व्यवहार पनि खेप्नुपर्‍यो । उहाँ त्यो सबै यातना सहन नसकेर आत्महत्या गर्ने सम्ममा पुग्नुभएको थियो । हामीसम्म घटना आएपछि अहिले उहाँलाई निरन्तर परामर्शमा राखेको छौँ । त्यस्तै कतिपय हिंसामा परेर घरबास समेत गुमाएका पीडितहरूलाई हामीले भेट्छौँ । हाम्रो भर्खरै नयाँ भएको हुनाले जनचेतनाको काम मात्रै गरिरहेको हुँदा सेल्टरको व्यवस्थापन गर्न सकेका छैनौँ । तर, अरू मानसिक स्वास्थ्यमा काम गर्ने संघ संस्थाहरूसँग समन्वय गरेर त्यहाँसम्म लगिदिन सहयोग गछौँ ।

अहिलेसम्म यस्ता समस्या देखेर कतिजना व्यक्तिहरू आइपुग्नु भयो ?

अहिलेसम्म दुई सय जना जति पुग्नुभयो होला । त्यसमध्येमा एकदमै जटिल केशहरु आएका छन् । जो केही व्यक्ति त आत्महत्या गर्ने अवस्थासम्म पुगिरहेका छन् । १५ जना व्यक्तिहरूलाई साइकोलोजिष्ट डाक्टरहरु संस्थामै आएर परामर्श गरिदिनु हुन्छ । त्यसले उहाँको अवस्था सुधार आएको छ ।

तपाईंहरुले गरिरहेको काममा एचआइभी एड्सप्रति मानिसहरूको दृष्टिकोण अझै परिवर्तन भएको छैन । एड्स संक्रमित मानिस खुल्न नसक्दा उनीहरुसम्म तपाईं कसरी पुग्नुहुन्छ ?

एचआइभी संक्रमित धेरै व्यक्तिहरू हामीसँग जोडिनुभएको छ । तर, यो विषय आफैँमा संवेदनशील विषय छ । संक्रमितहरु समाजमा खुल्न अझै गाह्रो छ । किनभने यसको उपचार हुने भएपनि म संक्रमित हुँ भन्यो भने समाजमा भेदभाव त भई नै रहन्छ । त्यसले गर्दा मानिसहरू यो आफैमा सीमित राखेर बस्न बाध्य छन् । यसले संक्रमण त छँदैछ तर आफ्नो रोगबारे समाजमा खुल्न नसक्दा अर्को मानसिक तनाव हुन्छ । यसले मानिसलाई पुर्‍याउने भनेको मानसिक स्वास्थ्य समस्यामा नै हो । अर्को कुरमा यसको औषधि नियमित खानुपर्ने हुन्छ । कहिलेकाहीँ मानिलाई नियमित औषधि सेवनले पनि डिप्रेसनको सिकार बनाउँछ ।

जतिपनि नियमित रूपमा एचआइभी एड्सको औषधी सेवन गर्ने व्यक्तिहरू हुनुहुन्छ, उहाँहरूमा ‘डबल डिजिज’ देखिने समस्या बढेको छ । जस्तो एचआइभी प्लस क्यान्सर, एचआइभी प्लस डाइबेटिज, एचआइभी प्लस डिप्रेसन देखिने गरेको छ । त्यस्तो अवस्थामा हामीले परामर्शको साथै परामर्शले नपुग्ने अवस्थामा थेरापेटिकल कक्षाहरू पनि दिन्छौँ । हामीसँग डा.नरेन्द्र ठगुन्ना र स्टाफ नर्स माया चौधरी हुनुहुन्छ । उहाँहरूको निःशुल्क सेवाका कारण पनि अझ संक्रमितहरु हामीसँग जोडिदै जानु भएको छ ।

तपाईंहरुले दिने सेवा कहाँ कहाँ विस्तार भइरहेको छ ?

खासमा कार्यालय भक्तपुरमा भएकाले त्यहाँकै स्थानीय अलि बढी हामीसँग जोडिनु भएको छ । त्यही अनुसार सेवा पनि पाउनु भएको छ । तर अरु ठाउँबाट पनि आउनुभएको खण्डमा हामी देशभरकै सबै व्यक्तिहरूलाई हामी सेवा दिन्छौँ । त्यसमध्ये महिलालाई हामीले अलि प्राथमिकता दिएर काम गछौँ ।

संस्थामा आवद्ध हुन के गर्नुपर्छ ?

एअचाइभी संक्रमित, घरेलु हिंसामा परेका, मानसिक स्वास्थ्य समस्या भएका र विपद्मा परेका व्यक्तिहरूले सदस्यता लिन सक्नुहुन्छ । महिला बढी प्राथमिकतामा राखेका छौँ । तर महिला पुरुष दुवैले सदस्यता लिन सक्छन् ।

त्यसो भए तपाईं आफैँ पनि सुरुमा पीडित भएर नै यति धेरै काम गर्ने प्रेरणा पाउनु भएको हो ?

मेरो सानै उमेरमा बिहे भएको थियो । बिहे भएर छोरो जन्मिएको १५ महिनामा श्रीमान् गुमाउनु पर्‍यो। १५ महिनाको छोरो अहिले २० वर्षको भयो । त्यो छोरोलाई यत्रो वर्ष हुर्काउन एकल महिलालाई कति समस्या हुँदो रहेछ भन्ने कुरा भोगेँ । समाजमा एक्लै हुर्काउनलाई एकदमै संघर्ष गर्नुपर्‍यो । त्यो समयमा कहिलेकाहीँ आफूलाई पनि मानसिक रूपमा विक्षिप्त पाउँथे । म आफू संघ संस्थामा आवद्ध भएर काम नगरेको भए म पनि मानसिक स्वास्थ्य समस्याको सिकार हुन्थेँ होला । समाजले हेर्ने, परिवारले हेर्ने दृष्टिकोण, त्यसमाथि बच्चाको लालनपालन र शिक्षाको जिम्मेवारी । तर मेरो काम, अध्यात्म र योगले त्यता जान दिएन । आफूलाई पनि त्यस्तो समस्याबाट गुज्रिएको र समाजमा व्याप्त त्यस्ता समस्या देखेकाले गर्दा काम सुरु गर्नलाई प्रेरणा मिल्यो ।

संस्थाका भावी योजना र उद्धेश्य के छन् ?

यसको सेवा अझै विस्तार गरेर धेरै व्यक्तिहरूलाई मानसिक स्वास्थ्य समस्या भोगेर सुसाइड नगरोस् भन्ने हाम्रो उद्देश्य हो । केही गरि समस्यामा परेर, मानसिक स्वास्थ्य समस्या झेलिरहेकाहरुलाई समाधानका लागि प्रेरणा दिएर आत्महत्या गर्नबाट जोगाउने योजना र उद्धेश्य राखेका छौँ ।

हिंसामा परेर विस्थापित भएकाहरूको व्यवस्थापनमा पनि काम गर्नुहुन्छ नि ?

हामीले गरेका छौँ । हामी हिंसा अथवा जुनसुकै केसको प्रकृति हेरेर हामी परामर्श दिने, हिंसामा परेको हो भने घटना भएका स्थानमा गएर पिडकहरूलाई पनि भेटेर लिगल प्रोसेसमा पनि सहयोग गछौँ । गत साता मात्रै पनि घरेलु हिंसाको केश आएको थियो ।

तपाईंहरुले यसरी काम गरिरहँदा सरकारी निकायबाट कत्तिको सहयोग पाउनु भएको छ ?

प्राय धेरै कुरामा सहकार्य गरेका छौँ । सबै सहयोग त सरकारी निकायबाट पाइन्छ । कहिलेकाहीँ केही समस्या पनि हुन्छ । तर पनि सहकार्य गर्नुहुन्छ । स्थानीय निकायहरूबाट तालिमहरू दिन बजेटहरू दिनुहुन्छ । साथै कोभिड महामारीको समयमा पनि हाम्रो समन्वयमा समस्यामा परेका हाम्रा संस्थामा आवद्ध सदस्यहरूलाई राहत दिएका थियौँ । अरु पनि सहयोग हुन्छ । भइरहेको छ ।