खेल्ने क्रममा खेलाडीहरूलाई लाग्ने हाडजोर्नी तथा नसाको चोटपटक या कुनै पनि कामदार तथा सडक दुर्घटनामा परेका व्यक्तिहरूमा लाग्ने चोटपटकलाई ‘स्पोर्टस इञ्जुरी’ भनिन्छ । स्पोर्टस इञ्जुरी खेल र कामको प्रकृति अनुसार शरीरका विभिन्न जोर्नीहरूमा हुने गर्दछ । पछिल्लो समय खेलकुदको बारेमा ज्ञान नभएरै विभिन्न खेलहरू खेल्ने, शारीरिक अभ्यासहरू गर्ने प्रवृत्तिका कारण स्पोर्टस इञ्जुरी आम समस्या भएको चिकित्सक बताउँछन् । तर आधुनिकतासंगै उपचारमा आएको नयाँ प्रविधिको प्रयोगले यसको उपचार पनि प्रभावकारी भइरहेको उनीहरूको भनाई छ । स्पोर्टस इञ्जुरीलाई हामीले कसरी बुझ्ने ? स्पोर्टस इञ्जुरी शरीरको कुन–कुन भागमा धेरै हुने गर्दछ ? खेल्ने क्रममा हुने इञ्जुरीको उपचार के –कसरी हुने गरेको छ ? स्पोर्टस इञ्जुरीबाट बच्न के–के कुरामा ध्यान दिने ? यिनै विषयमा वरिष्ठ अर्थोपेडिक, अर्थोस्कोपी तथा स्पोस्र्टस मेडिसिन विशेषज्ञ प्राध्यापक डा. राजीवराज मानन्धरसँग गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश :  

स्पोर्टस इञ्जुरीलाई हामीले सरल भाषामा कसरी बुझ्ने ? 
स्पोर्टस इञ्जुरी भनेको एक फरक खालको दुखाई वा इञ्जुरी हो । यो एक्सरसाईज गर्दा वा खेलकुदका क्रममा खेलाडीलाई लाग्ने चोटपटक मात्र होइन । स्पोर्टस इञ्जुरी कारखानामा काम गर्ने मान्छेहरूमा कुइनो दुख्ने, पेन्टिङ गर्नेहरूको कुममा चोट लाग्न सक्छ । त्यस्तै खेतबारीमा काम गर्ने, गरुङ्गो भारी उचाल्ने मान्छेहरूमा पनि हुनसक्छ ।

त्यसैले स्पोर्टस इञ्जुरीलाई हामीले सामान्य भाषामा बुझ्दा हड्डी, नसा र जोर्नीहरूमा  हुने समस्यालाई स्पोर्टस इञ्जुरी भनेर बुझ्न सकिन्छ ।

स्पोर्टस इञ्जुरी शरीरको कुन–कुन भागमा धेरै हुने गर्दछ ?

हाम्रो मसल, शरीरका नसाहरू, जसले हाम्रो हड्डीलाई जोड्ने काम गरिरहेको हुन्छ, त्यसमा इञ्जुरी हुनसक्छ । त्यस्तै अर्को लिगामेन्ट इञ्जुरी यो खेलकुदका क्रममा हुने गर्दछ । विशेष गरी फुटबल खेल्ने क्रममा एसीएल इञ्जुरी, पीसीएल इञ्जुरी एकदमै कमन मानिन्छ । त्यस्तै हाम्रो मसल तथा हड्डीमा हामीले गर्ने दैनिक कामका कारण विभिन्न चोटपटक लाग्न सक्छ । यस्तो इञ्जुरी प्रशस्त हुने गर्दछ ।

नेपालमा स्पोर्टस इञ्जुरीको अवस्था कस्तो छ ?

सर्वप्रथम त हामीले के बुझ्नुपर्छ भने स्पोर्टस इञ्जुरी दुई प्रकारका छन् । एउटा अचानक हुने इञ्जुरी, जसलाई अक्युट इञ्जुरी भनिन्छ । जस्तै अचानक दुर्घटना भएर चोटपटक लाग्नु, खेलकुदकै क्रममा चोट लाग्नु यो अचानक हुने अक्युट इञ्जुरी भयो । कुनै क्रोनिक इञ्जुरी हुन्छ, जस्तै कुनै पेन्टरले दैनिक पेन्टिङ गर्दा कुम दुख्नु , लामो समयको कामले गर्दा हुने पुरानो दुखाई, जसलाई क्रोनिक इञ्जुरी भनिन्छ ।

खेलकुदकै क्रममा हुने इञ्जुरी कुन खेलमा धेरै हुने गर्दछ ?

खेलको प्रकृति अनुसार फरक फरक खालका इञ्जुरीहरु हुने गर्दछन् । जस्तै फुटसलमा सर्वाधिक खेल खेल्ने गरिन्छ् । त्यसैले फुटसल खेल्दा गर्धनको एकदमै कमन समस्या छ । त्यस्तै फुटबल खेल्नेहरुमा एसीएल इञ्जुरी, लिगामेन्ट इञ्जुरी, जोर्नीको इञ्जुरी धेरै हुने गर्दछ । त्यस्तै बास्केटबल, रेस्लिङ, हक्की लगायत विभिन्न खेलकुदहरुमा आआफ्नै खालका चोट अर्थात् इञ्जुरी हुने गर्दछन् ।

हाम्रो शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यका लागि खेलकुद पनि आवश्यक छ । तर सही तरिका नजानेर खेल्दा विभिन्न खेलहरुमा गम्भीर खालका चोटपटक लाग्ने सम्भावना त्यत्तिकै हुने गर्दछ ।  खेलकुदका क्रममा हुने इञ्जुरीको उपचार के कसरी हुने गरेको छ ?

कुनै पनि स्पोर्टस इञ्जुरीहरु भयो भने तत्काल त्यसको उपचार खोज्न जरुरी छ । त्यसैले सुरुमा एउटा डाक्टर र सर्जनलाई भेटेर परीक्षण गर्नुपर्छ । त्यो परीक्षणबाट कस्तो खालको इञ्जुरी हो भनेर हामी पत्ता लगाउँछौं । जस्तै कसैलाई फुटबल खेल्दा एसीएल इञ्जुरी भयो । यस्तो खालको इञ्जुरीमा खेलाडी मैदानमा लड्यो भने त्यो बेलामा लिगामेन्टबाट आवाज आउँछ र उसले खेललाई निरन्तरता दिन सक्दैन ।

यस्तो इञ्जुरी भयो भने एमआरआई गरी रिपोर्टअनुसार उपचार गरिन्छ । सबै लिगामेन्ट इञ्जुरीमा सर्जरी नै गर्नुपर्छ भन्ने हुँदैन । त्यो छुट्याउनका लागि स्पोर्टस सर्जनलाई नै भेट्नुपर्ने हुन्छ ।

खेलकुदका क्रममा सर्जरी नै गर्नुपर्ने खालको इञ्जुरी भयो भने खेलकुद जीवनमा कतिको प्रभाव पार्छ ? फेरि खेलकुदमा फर्किन सक्ने सम्भावना कति हुन्छ ? 
पहिले पहिले लिगामेन्टमा हुने एसीएल इञ्जुरी कमन थियो । २०, ३० वर्षको उमेरमा यो भयो भने उसको करियर समाप्त भयो । यदि खेल्यो भने पनि राम्रो गर्न सक्दैन भन्ने थियो । तर अहिले खोज अनुसन्धान तथा उपचारमा आएको नयाँ प्रविधिको प्रयोग जस्तै : एमआरआई, अल्ट्रासाउण्ड लगायतका प्रविधिहरु प्रभावकारी हुँदै आएको पाइन्छ ।

हाम्रो उपचारमा आएको नयाँपन प्रभावकारी ठहरिएको छ । पहिले सर्जरी गर्दा पुरै लिगामेन्टहरु खोल्नुपथ्र्यो । यसले ठूलो घाउ हुन्थ्यो । त्यो घाउ निको हुन समय लाग्थ्यो ।

आजभोलिको प्रविधिमा हामीले सानो प्वाल पारेर उपचार गर्छौँ । जसलाई आर्थोस्कोपी भनिन्छ । यो विधिबाट गरिने सर्जरीमा कुनै निश्चित समयपछि खेलाडीहरू खेल जीवनमा फर्किन सक्छन् । मैले नै अप्रेशन गरेका कति खेलाडीहरू अहिले खेलिरहेका छन् । त्यसैले पहिलेको भन्दा उपचार र यसको प्रभावकारिता धेरै राम्रो छ ।

राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय खेलकुदमा सहभागी भएर नेपाली खेलाडीहरूले राम्रै खेलिरहेका छन् । खेलकुदकै क्रममा हुने इञ्जुरीको समस्या लिएर कत्तिको खेलाडी आउने गरेका छन् ?

स्पोर्टस इञ्जुरी एकदमै कमन समस्या हो । हाम्रो अस्पतालमा मात्रै हप्तामा २, ३ जनाको सर्जरी गर्छौ भनेपछि नेपालमा थुप्रै अस्पतालहरु छन् । त्यो हुनाले धेरै एसीएल इञ्जुरी हुन्छ । यसमा २ प्रकारका बिरामी आउँछन् । एउटा त खेलकुदकै मान्छेहरु आउँछन् । अर्को भनेको हाम्रो साउथ एसियामा सडक दुर्घटनाबाट हुने लिगामेन्टको इञ्जुरीको समस्या लिएर धेरै आउने गर्दछन् ।

यसलाई स्पोर्टस इञ्जुरी भनिए पनि यो हुने कारणहरू चाहिँ फर फरक हुन्छन् । जस्तै मोटरसाइकल चलाउँदा दुर्घटना भएर, हाइकिङ जाँदा लडेर पनि लिगामेन्टमा चोट लाग्न सक्छ ।

खेलकुदकै मात्र कुरा गरौं भने पनि फिटनेस हाम्रो नियमित रुटिङमै समावेश छ । व्यावसायिक खेलाडी भन्दा पनि हामी सबैले दैनिक अभ्यासहरू गर्छौँ । यसले गर्दा पनि स्पोर्टस इञ्जुरीको समस्या लिएर आउने बिरामीको संख्या बढेको छ ।

स्पोर्टस इञ्जुरीको सर्जरीपछि पहिलेकै अवस्थामा फर्किन के कस्ता कुरामा ध्यान दिन आवश्यक छ ?

सर्जरीपछि कति दिनमा के गर्ने भन्ने हाम्रो एउटा प्रोटोकल हुन्छ । जस्तै एसीएल इञ्जुरी मात्रै भएको बिरामीलाई ५२ घण्टापछि अलि अलि खुट्टा टेकाउँछौं । टाँका काटिसकेपछि हिँडाइन्छ । त्यस्तै फुटबल, बास्केटबल खेल्ने खेलाडीहरू छन् भने उनीहरुलाई ९ महिनादेखि १ वर्षपछि मात्रै गर्न सल्लाह दिन्छौँ ।

त्यो भन्दा अगाडि नै खेल्न थाल्यो भने जोखिम हुन्छ । त्यसैले खेलाडीहरूलाई म के भन्छु भने खेल खेल्न पनि महत्त्वपूर्ण छ । तर आफ्नो स्वास्थ्य पनि त्यतिकै महत्त्वपूर्ण छ किनकि एकदमै ठूलो चोटपटक लाग्यो भने फेरि खेल्न सम्भव छैन । केही गरी इञ्जुरी भइहाल्यो भने पनि राम्रोसंग निको भएपछि मात्रै खेल जीवनमा फर्किनुपर्छ ।

खेलकुदका क्रममा या कुनै काम गर्दागर्दै अकस्मात् इञ्जुरी हुँदा तत्काल कस्तो प्राथमिक उपचार गर्न सकिन्छ ?

खेलकुदकै क्रममा इञ्जुरी भयो भने तत्काल एउटा स्प्लिन्ट लाउने, रेष्टको लागि आइसले सेक्ने काम तत्काल गर्नुपर्छ । इञ्जुरीमा तातोले सेक्ने हामी कतिपयको बानी हुन्छ । स्पोर्टस इञ्जुरीमा तातोले सेक्नु राम्रो होइन । चिसोले सेक्दा सुनिएको सन्चो हुन्छ भने तातोले झन बढाउँछ ।

त्यसपछि स्पोर्टस सर्जनलाई तत्काल भेट्नु पर्छ । किनकि उसले हेर्ने तरिका फरक हुन्छ । सिधै गएर एमआरआई गर्यो, एक्सरे गर्यो भने के भएको हो र हामीले हेर्न खोजेको के हो भन्ने कुरा प्रस्ट हुँदैन । स्पोर्टस सर्जनलाई स्पोर्टस इञ्जुरीबारे सबै कुरा थाहा हुन्छ । सबै इञ्जुरी एकदमै खतरा अप्रेसन नै गर्ने खालको हुँदैन । कुनै इञ्जुरीहरु आराम गरेर फिजियो थेरापी गरेरै निको हुने खालका पनि हुन्छन् ।

स्पोर्टस इञ्जुरीबाट बच्न के के कुरामा ध्यान दिन जरुरी छ ?

यसबाट बच्न सर्वप्रथम त खेलाडी शिक्षित हुनुपर्‍यो । मैले कस्तो खेल खेलिरहेको छु ? यो खेल कसरी खेल्ने हो भन्ने कुराहरूको सम्पूर्ण ज्ञान हुनुपर्छ । जस्तै उदाहरणका लागि हामी कुनै अफिसमा  बिहानदेखि बेलुकासम्म बसेर काम गर्छौँ । कार्यालयको कार्यव्यस्तताले हामीलाई एक्सरसाईज गर्ने समय हुँदैन । तर जब शनिबार आउँछ अनि हामी कसिएर खेलको बारेमा कुनै जानकारी नै नभएर खेल्न जान्छौँ । त्यस्तो बेलामा इञ्जुरी एकदम कमन हुन्छ ।

त्यसैले खेलकुदको बारेमा अलिकति रिसर्च गरी खेल्दा मैले के के गर्नुपर्छ भन्ने कुराको जानकारी राख्नुपर्छ । जस्तै बास्केटबल खेल्दा जम्प गरेर ल्याण्डिङ गर्छौँ नि, त्यो ल्याण्डिङ गर्ने पनि तरिका हुन्छ । त्यो तरिका मिलेन भने एसीएल च्यापिन पनि सक्छ । त्यसैले स्पोर्टस इञ्जुरीबाट बच्न कुनै पनि खेल खेल्दा त्यो खेलको बारेमा पूर्ण जानकारी हुन आवश्यक छ ।