सिनेमाको उद्देश्य के हुनुपर्छ ? यो बहसको विषय हो । जनचेतना र सामाजिक रुपान्तरणको उद्देश्यले नै चलचित्रहरु बन्छन् । मानव जीवन र समाजका अविस्मरणीय विषयलाई कलात्मकरूपमा प्रस्तुत गर्ने माध्यम हो चलचित्र ।

भारतीय चलचित्र उद्योगको इतिहास हेर्दा त्यसले समाजमा जागरण फैलाउन खेलेको भूमिका स्पष्ट हुन्छ । नेपाली दर्शकहरुमा पनि भारतीय सिनेमाप्रति चासो रहँदै आएको पाइन्छ । धेरै हदसम्म भारतीय जीवनशैली र नेपाली जीवनशैलीमा र भाषामा समानता छ, जसले गर्दा भारतीय सिनेमा नेपालीका लागि पनि स्मरणीय रहने गरेको हो ।

समाजलाई हेर्ने दृष्टिकोण फरक हुन सक्छ । हाम्रो समाजको स्थापित मान्यता र परम्परालाई पछ्याउँदै, चलचित्र उद्योगले धेरै हदसम्म विकास गरेको छ र यो मान्यतालाई स्वीकार गरेको छ। नेपाल र भारतको सामाजिक परिवेश धेरै मिल्दोजुल्दो भएकाले नेपाली भाषासँगै भारतीय फिल्म पनि हेर्न लायक हुने गरेका छन् ।

स्थापित परम्परा र मैले कसैलाई चोट पुर्‍याएको छैन भन्ने विश्वासका साथ बनेको फिल्म साँच्चै महत्त्वपूर्ण र हेर्न लायक हुन्छ र दर्शकले वर्षौंसम्म सम्झिरहन्छन्।

भारतीय सिनेमाको इतिहास

भारतीय सिनेमाले धेरै युग र शैलीहरू पार गरेको छ । सन् १९७० मा सुरु भएको ‘आर्ट हाउस’ संस्कृतिको परिप्रेक्ष्यमा यो फिल्मको चर्चा गर्नुपर्छ ।

सन् १९६० को दशकको अन्त्यमा जहवरलालको नेतृत्वमा फिल्म फाइनान्स कर्पोरेशन (एफएफसी) स्थापना भयो । कम बजेटको फिल्म निर्माणमा सहयोग गर्नु निगमको उद्देश्य हुनुपर्छ । एफएफसीले रोमान्स, फाइट, डान्स र रोमान्टिक गीतको भारतीय फिल्मको सूत्रमा नायक र नायिका बनाउन थाल्यो ।

यससँगै सन् १९६९ मा भुवन सेनको भुवन सोम, १९६९ मा वासु चटर्जीको सारा आकाश र मणि कौलको ‘आवर डेली ब्रेड’ ले समीक्षकको मन जितेका थिए । यी चलचित्रलाई व्यावसायिक क्षेत्रमा पनि सफलता मिल्यो ।

मणि कौल र कुमार साहनी, जसले एफटीआईआई (फिल्म एण्ड टेलिभिजन इन्स्टिच्युट अफ इन्डिया) बाट सन् १९६० को दशकको उत्तरार्ध र १९७० को प्रारम्भमा स्नातक गरेका थिए । उनीहरुले विगतका व्यावसायिक चलचित्रहरूलाई चुनौती दिए ।

सत्यजित रायले पनि आफूले सुरु गरेको परम्परागत शैलीलाई पछ्याए । त्यसपछि केरला, तमिलनाडु, बंगाल र कर्नाटकमा धेरै ग्रामीण परिवेशका फिल्महरू बनाइयो।

क्रमशः औपनिवेशिक र विघटनकारी सोचलाई अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा पुर्‍याउनुका साथै समाजको मूलधार बाहिरका समुदायको जीवनमा आधारित चलचित्रहरू बन्न थाले । अघिल्ला ती पाँच दशकले दुई भन्दा बढी मन परेका फिल्महरूले भारतलाई नयाँ दिशा दिए ।

सन् १९७३ मा कोल्लेलले ‘द्विविधा’ लाई नयाँ प्रयोगको रुपमा प्रस्तुत गरेका थिए । यसमा भूतलाई कल्पनामा खिचिएको छ । कामका लागि घर छाडेर जाने ग्रामीण महिलाको कथा फिल्ममा देखाइएको छ ।

सन् १९७३ मा एमएस स्याधुले एफएफसीसीसँगको सहकार्यमा ‘गरम हवा’ बनाए । फिल्ममा आगराको एक मध्यमवर्गीय मुस्लिम परिवारले भोगेको सामाजिक यातनालाई चित्रण गरिएको छ । यसमा नयाँ परीक्षण समावेश गरिएको छ।
यो फिल्ममा अभिनेता बलराम साहनी मुख्य भूमिकामा थिए । धेरै संघर्षपछि परिवार पाकिस्तान गए।

सन् १९७४ मा अवतार कृष्ण कौलको ‘२७ दुन’ रिलिज भएको थियो । यसलाई समानान्तर सिनेमाको कोशेढुंगा नै मानिन्छ । मुम्बई वाराणसी एक्सप्रेसमा यात्रा गर्दा, नायकले एक्लो महसुस गरे र आफ्नो जीवनको रहस्य खोज्न थाले। उनी नायिकासँग रोमान्स पनि सुरु गर्छन् ।

हैदरावादमा जन्मिएकी र बंगाली जीवन बिताएकी स्मिता पाटिलले आफूलाई बेजोड शैलीमा प्रस्तुत गरेकी छिन् । सन् १९७७ मा लोकप्रिय नारीवादी फिल्म नायिका श्याम बेनेगलले फिल्म भूमिका मस्तले प्रस्तुत गरेका थिए । परिचयः भारतीय फिल्म उद्योगले रूपासँग नयाँ अध्यायको सुरुवात गरेको छ।

लेडी भूमिका छाएकी पाटिलले पछि सन् १९८२ मा जब्बर पटेलसँग ‘उम्बार्थ’को रूपमा विवाह गरिन् । उनी ८० को दशककी प्रभावशाली तारा थिइन् । जसले धेरै चलचित्रहरूमा मुख्य भूमिका निर्वाह गरेकी थिइन्। नारी समानताको घोषणा गर्ने र अन्ततः पितृसत्तात्मक समाजलाई भत्काउन सफल नायिकाको सन् १९८६ मा ३१ वर्षको उमेरमा निधन भयो ।

सन् १९७० को दशक अन्नपूर्ण, द स्ट्रेंज फेट अफ अरविन्द देसाई, सर्कस टेन्ट र ब्राह्मण भिलाजको डन्की नामक फिल्म श्रृंखलाबाट सुरु भयो। दीपा मेहता व्यवसायिक सिनेमा र रोमान्टिक सिनेमाको नयाँ नेताका रूपमा उभिए ।
सन् १९९१ मा दिपालले ‘साम एण्ड मी’ बनाए । फिल्ममा ओम पुरी मुख्य भूमिकामा थिए । फिल्म ड्रामा कमिला बनेको दिपाको सनसनी सन् १९९६ मा सुरु भएको थियो ।

पञ्चतत्व (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु र आकाश) मा आधारित फिल्म बनाइयो । सबना आजमीको लघुकथामा आधारित इस्मैत चगौतको ‘फायर’ र दीपाको नन्दिता दासको ‘फायर’ निकै सफल फिल्म थियो । यसलाई सामाजिक विद्रोहका रुपमा पनि लिइयो ।

यस फिल्ममा समलिङ्गीहरूको पक्षमा बलियो आवाज समावेश गरिएको थियो। उनले सन् १९४७ मा भारत र पाकिस्तानको विभाजनको ’अर्थ’ ल्याए । सन् १९९८ मा बनेको यो फिल्म सफल भयो र एसियाली फिल्म फेस्टिभलमा उत्कृष्ट छायांकनको अवार्ड जित्यो ।

‘हलिउड/बलिउड’ र ‘ब्रुस ग्रिनौड’ निर्देशित दिपलले सन् २००५ मा ‘वाटर’ ल्याएका थिए । यसले उनलाई ठूलो विवाद ल्यायो । तर, नयाँ उचाइ पनि दिइएको छ ।

जोन इब्राहिम र लिसा रे अभिनित यो फिल्म बालविवाह र यसले निम्त्याउने समस्यामा केन्द्रित छ । यो फिल्म टोरन्टो अन्तर्राष्ट्रिय फिल्म फेस्टिभलमा धेरै पुरस्कारहरू प्राप्त गर्न सफल भयो र द्दण्ण्ट एकेडेमी अवार्डहरूमा सर्वश्रेष्ठ विदेशी भाषा फिल्म घोषित भयो।

सन् २०१२ मा उनले सन्मान रुस्दिकलाई फिल्म ‘मिडनाइट चिल्ड्रेन’ मा कास्ट गरेकी थिइन् । त्यतिबेला चरम विवादका बाबजुद पनि उनी आफ्नै सोच र परम्परा र विश्वासलाई चुनौती दिने फिल्म निर्माणमा सक्रिय रहे ।

इतिहासमा जसले क्रान्ति ल्यायो

सन् १९३६ मा रिलिज भएको ‘अछुत कन्या’ मा देविका रानी र अशोक कुमार मुख्य भूमिकामा थिए । उक्त फिल्ममा दलित युवती र उच्च जातका युवाबीचको प्रेम देखाइएको छ ।

त्यसअघि सन् १९३६ मा ‘अमृत मन्थन’ रिलिज भएको थियो । चलचित्रको मुख्य विषय मानव र पुशी, बलि बन्धन लगाउने राजा क्रान्तिवर्मा र उनका पुजारीबीचको विवाद थियो।

‘बट पुलिस’ सन् १९५४ मा रिलिज भएको थियो । सडकमा जुत्ता पालिस गरिरहेको दुई बालबालिकाको दृश्य चलचित्रको मुख्य विषय हुनुपर्छ । फिल्मको मुख्य विषयवस्तु बालबालिकाले काम मागेर नभई आत्मसम्मान पाउनको लागि गरेको संघर्ष हुनुपर्छ ।

१९५६ मा, ‘जागते रहो’ राज कपूर प्रोडक्सनको फिल्म थियो। गरिब गाउँले सहर पुगेपछि धनीलाई काम र चोरलाई घरमा पुग्दाको आरोप लाग्थ्यो । हो फिल्मले भारतमा आर्थिक समानताप्रति चेतना ल्यायो।

सन् १९५७ मा रिलिज भएको ‘मदर इन्डिया’लाई महिला सशक्तिकरणको मुख्य अभियान मानिन्छ। यसले फिल्म एकेडेमी अवार्डको लागि प्रतिस्पर्धा गर्यो। चलचित्रले एक गरिब गाउँकी महिलाले आफ्नो बच्चा हुर्काउनको लागि गरेको संघर्षको कथा बताउँछ ।