याक्थुङ लिम्बूहरू विभिन्न चाडपर्व, उत्सव, दुःख तथा सुख सबैमा रङ्गरस गर्दछन् । त्यस अवसरमा च्याब्रुङ नाच्ने, हाक्पारे गाउने, यालाङ नाच्ने, पालाम भन्ने आदि गर्दछन् ।

च्याब्रुङ नाचमा लामदाक (स्वागत), मेकामलाङ, (विवाह लगननाच), नामदाते (घाम नउदाउञ्जेल) मा नाच्ने संस्कार रीति छुट्टै छ ।

त्यसैगरी हाक्पारे गाउँदा पनि विशेष गरी तुत्तु तुम्याहाङ (ठूलाबडा) हरू कुनै सुख–दुःख कार्यहरूमा रातभरि गाउने गर्दछन् । हाक्पारे गाउँदा प्रायजसो आशिर्वाद एवं अर्ति उपदेशका कुराहरू छन्दमा मिलाएर लयात्मक भाकामा गाउने चलन छ ।

यालाङमा पालामभन्दा स्वर मिलाएर छन्दमै भनिन्छ । यसमा अर्ति उपदेश आर्शिवादभन्दा पनि माया पिरतीका विषयमा छन्द मिलाएर भनिन्छ । यो पालाम भन्दा साइनो नलाग्ने तन्नेरी/तरुनीहरू हात समाएर नाच्छन् ।

यसरी याक्थुङ लिम्बूहरूलाई विशेष किसिमको संस्कृतिले गर्दा आफ्नो छुट्टै पहिचान भएको जाति मानिन्छ । यहाँ अब याक्थुङ लिम्बूहरूका अत्यन्तै प्रचलित पालाम र त्यससँगै नाचिने नाचका बारेमा केही चर्चा गरौं ।

खासगरी उहिलेको समयमा मानिसहरू विशेष अवसरहरूमा मनोरञ्जन गर्न आफ्नै मौलिक तरिकाहरू अपनाउँथे । वाह्य संस्कृतिसँग उति सम्बन्ध सम्पर्क थिएन । याक्थुङ लिम्बू समुदाय सत्रौं शताब्दीको अघिसम्म अन्य समुदाय, संस्कृति, भाषा, रहनसहनसँग घुलमिल भएको देखिँदैन । त्यस अवस्थासम्म सबै कुराहरू झर्राे (विशुद्ध मौलिक रैथाने संस्कृति) नै भेटिन्थे ।

त्यसैबेलादेखि नै लिम्बू समुदायले मौलिक संस्कार, संस्कृति, रहनसहन, भाषा तथा आफ्नो सभ्यता संरक्षण गरेर अपनाउँदै आए । आजसम्म पनि यो एक जिउँदो संस्कृतिका रूपमा लिम्बू समुदायले आफ्नो पहिचान बनाएका छन् । यसमध्ये याक्थुङ लिम्बू समुदायमा पालाम भन्ने चलन र त्यो पालामसँगै नाचिने यालाङले लिम्बू समुदायको सांस्कृतिक पहिचानको रुप लिएको छ ।

के हो पालाम ?

पालामको आफ्नै लय हुन्छ, जसले गर्दा यो गीत जस्तो लाग्छ । तर, हाम्रो याक्थुङ बोलिचालीमा पालाम ‘गाउनु’ भन्ने चलन छैन । पालाम ‘भन्नु’ भनिन्छ । याक्थुङ लिम्बू भाषामा पनि ‘पालाम पाते’ (पालाम भन/भन्नु) हुन्छ तर ‘पालाम साम्लोमा’ (पालाम गाउनु) भनेर भनिदैन । त्यसकारण यो पालाम एक किसिमले एक आपसमा छन्दात्मक शैलीमा बोल्ने तरिका नै हो ।

कुनै मान्छे जंगलमा वा कुनै ठाउँमा पालाम गाउँदैछ भने ‘को पालाम भन्दैछ ?’ भनेर भनिन्छ । कसैलाई पालाम गाउने अनुरोध गर्दा पनि ‘पालाम भन/भन्नुस्’ भनेर भनिन्छ तर, पालाम गाउँ भनिँदैन । यसरी पालाम भनेको एक किसिम भन्ने शैली तरिका बाटो नै हो भन्न सकिन्छ । पालाम भन्दा यसको छन्दात्मक नियममा रहेर भन्नु अनिवार्य मानिन्छ । यही नै यसको मुख्य विशेषता हो । छन्द मिलेन भने पालामको रस पाउन सकिँदैन ।

पालामको शाब्दिक अर्थ पात्/पात्मा=बोल्ने/भन्ने, लाम=बाटो, अथवा बोल्नेबाटो भन्ने बुझिन्छ । त्यसरी पालामको शाब्दिक अर्थअनुसार एक आपसमा आफ्नो कुरा भन्नलाई छन्द प्रयोग गरिन्छ, त्यही नै पालामको रस हो । यसैगरी पालामको अर्काे शाब्दिक अर्थ पानलाम हो । पान= कुरा\विषय…., लाम= बाटो/तरिका अथवा विषयलाई तरिकावद्ध, सिलसिलावद्ध राख्ने भन्ने हुन्छ ।

पालाम कुनै पनि माया पिरतीको विषयवस्तु अनुरूप कुरा राख्ने तरिका वा छन्दात्मक शैली अपनाउनु हो । गाउँघरमा आउने पाहुनाहरूसँग बोल्नलाई कुनै बोल्ने बाटो, बाहाना वा निहँु गरी छन्द शैलीमा रहुसे पारामा भनिन्थ्यो । यसरी रहुसे पारामा भन्दा पनि पानलाम् (कुराको विषय) समेत सिलसिलाबद्ध ढंगले भनिन्थ्यो । त्यही पाप्मालाम वा पान्लाम नै पालाम हो ।

पालामको सुरुवात (उत्पत्ति)

हरेक कुराको सुरुवात अथवा उत्पत्ति आ–आफ्नै किसिमको हुन्छ । कुनै विस्तारै र क्रमिकरूपले हुन्छ त कुनै घटना परिवेशले एकै साथ पनि हुन्छ । पालामको उत्पत्ति अथवा सुरुवात एक्कैचोटि वा कुनै घटनाबाट भएको होइन । यो क्रमिक रूपमा विस्तारै हुँदै आएको बुझिन्छ ।

जतिखेर याक्थुङ लिम्बू समुदाय आफ्नो सांस्कृतिक सभ्यताहरू निर्माण क्रममा थिए । त्यसै समयमा कुनै घटना परिवेशबाट पालामको सुरुवात गरे होलान् र कुनै मनोरञ्जन, उत्सव वा रमाइलो आदिबाट पनि यसको उत्पत्ति भयो होला ।

त्यसरी नै पालाम सुरुसुरुमा कुटुम्बेरी, पाहुनापात लाग्दा तरुनी–तन्नेरीले बोलेर जिस्किने क्रममा सायद छन्दवद्ध तरिकाबाट ठाउँ, ठेगाना, थर अथवा परिचय सोधे होलान् । एक्कासी नौलो पाहुना मान्छेसँग रमाइलो ठट्टा गर्दा छन्दात्मक शैली अपनाउँदा रमाइलो र सुन्न पनि राम्रो हुने भएकाले ‘पात्मा लाम’ भन्दाभन्दै पालाम भन्ने चलन सुरु भएको हुन सक्छ ।

पात्मा लाम र पानलाम शब्दको अपभ्रंश वा समास रूप पालाम हो । ‘पात्मा लाम’ जुन कुटुम्बेरी पाहुनापात आउँदा छन्दात्मक शैलीमा ‘बोल्ने बाटो’ लिम्बू समुदायमा जताततै व्यापक रूपले प्रसिद्ध भएपछि प्रायःसबै ठाउँमा यसरी स्थापित हुँदै गयो ।

पहिले गाउँठाउँमा पाहुना आउँदा तरुनीहरू बसेको ठाउँमा तन्नेरी र तन्नेरीहरू बसेको ठाउँमा तरुनीहरू गएर छन्दात्मक शैलीमा जिस्किने, परिचय माग्ने वा केही भन्ने चलन सुरु भयो ।

सुरुमै पालाम भनेर नामकरण नभए पनि विस्तारै छन्दात्मक शैलीबाट बोल्ने क्रम व्यापक रूपमा हुँदै गएपछि यसको रसले रमाइलो ठट्टा प्रदान ग¥यो र पात्मा लाम भन्दाभन्दै पालाम भएको साथै पान लाम (कुराको विषय) बाट पनि पालामको सुरुवात भयो भन्ने भनाइहरू पाइन्छन् । यसकारण पालामको उत्पत्ति कुनै एक्कासी घटनाबाट नभएर बोलेर रमाइलो ठट्टा गर्ने चलनबाट सुरु भएको भन्न सकिन्छ ।

अहिलेका लिम्बूहरू आफूलाई याक्थुङ (याक्थुङ्बा/याकाथुम्बा/यकतुम्बा) भनेर चिनाउँछन् । याक्थुङहरू नाच्न गाउन रमाइलो गर्न अत्यन्तै रहुसे हुन्छन् । याक्थुङहरू दुःख–सुख जुन अवसरमा पनि नाच्ने, गाउने गर्दछन् । यी याक्थुङहरूले याक्थुङलाङ (याक्थुङ नाच) नाच्नुपर्छ भन्दाभन्दै यालाङ भएको हुन सक्छ । किनकि शब्दको निर्माणमा दुबैमा (या–क्थुम, या–लाङ) ‘या’ उपसर्ग आएको छ । त्यसकारण याक्थुङ लाङ भन्दाभन्दै यालाङ भन्न थालिएको हुनसक्छ ।

यदि यालाङलाई धाननाच भनेजस्तै याक्थुङलाई पनि खस नेपाली भाषामा उल्था गर्ने हो भने या=धान, याक्=भित्र छ, थुङ=पिउने अथवा ‘भित्र छ पिउने’ भन्ने अर्थ लाग्न सक्छ । त्यसकारण संस्कार, संस्कृति, रहनसहन जुन घटनाक्रमले विकास गर्‍यो, त्यही अनुरूप विकास र नामकरण भएको हुन्छ । त्यसलाई अर्का भाषामा उल्था गर्नुहुँदैन ।

त्यसैगरी येबालाई याबा पनि भनिन्छ । याबा/येबा, येमा भनेको लिम्बू जातिमा आँखीडाही, नराम्रो, प्रेतआत्माहरूलाई छेकथुन गर्ने अथवा मन्साउने पुरोहित हो । यी येवा/याबा पनि आफ्नो शक्तिको गुरुलाई खुशी पार्न विभिन्न पारामा नाच्छन् । त्यसलाई पनि याबालाङ अथवा येवालाङ भन्ने चलन छ । त्यही येबा/याबाले नाच्ने नाचलाई अरूले पनि नक्कल गर्दै नाच्ने चलन सुरु गरेकोले यालाङको उत्पत्ति भएको हुनसक्छ ।

त्यसकारण धानखेतीको सभ्यता अगाडिदेखि नै यालाङ भएकाले यालाङलाई उल्था गरेर या=धान, लाङ=नाच अथवा धाननाच भन्नु तर्कपूर्ण छैन र धानखेतीको कारणबाट यालाङको उत्पत्ति आख्यान जोड्नु गलत हुन्छ । यदि त्यसरी शब्दलाई ठ्याक्कै उल्था गर्ने हो भने संविधानलाई लिम्बू भाषामा उल्था गर्दा संविद् = निहिथुम (चेतनशक्ति), धान=या अथवा निहिथुमया हुन्छ । जुन शब्दले संविधानको सही अर्थ लाग्दैन ।
यालाङ र धान (या/वेच्छा/वाच्छा) सँग सम्बन्ध

हुन त यालाङ भन्नेवित्तिकै नाच्ने नै भन्ने त बुझिन्छ । तर यो यालाङ के, कस्तो र कसरी नाचिन्छ भन्ने विषयमा सोधखोज भएको पाइँदैन । यालाङ विभिन्न ठाउँ, थुमअनुसार अपभ्रंश भई याराक्मा, चालाक्मा, यालाङ्मा, यालाक्मा आदि भनेको पाइन्छ । धेरै भनाइहरूमा यालाङलाई नेपालीमा उल्था गरेर या= धान, लाङ= नाच अथवा धाननाच भनेको पाइन्छ । तर यालाङको नेपाली भाषामा उल्था गरिएको शब्द धाननाच होइन । लिम्बू भाषामा  यालाङ शब्दको जुन नामाकरण भयो त्यसलाई यालाङ नै भन्नुपर्छ ।

यालाङलाई धाननाच भन्नु ठूलो त्रुटि हो । आखिर कति समय भयो र नेपाली खस भाषा लिम्बूहरूका जिब्रोले उच्चारण गर्न थालेको ? खासगरी गोर्खा राज्य विस्तार गर्ने क्रमको सुरुवातसँगै लिम्बूहरूको भूभागमा गोर्खाली शाह र सेन आदिले टेक्न थालेपछि मात्र लिम्बूहरू नेपाली भाषाको सम्पर्कमा आएका हुन् । त्यसभन्दा अगाडि पनि लिम्बूहरूमा यालाङ र पालामको चलन थियो ।

केही फरक किसिमको धान खेतीका बारेमा लिम्बू समुदायको कृषि सभ्यतामा पाइन्छ । घैया जातको धानलाई अहिलेको धानको जस्तो खेत बिराउनुपर्दैन र पानी पनि अनिवार्य हुँदैन । सामान्य आकासको पानीले पनि यो घैया जातको धान उब्जाउन सकिन्छ । अहिले यो घैया धान लगभग लोप भइसकेको छ । अहिले त्यसको खेती गरेको पाइँदैन । त्यसैले लिम्बूहरूले पहिलेको भन्दा फरक किसिमको धान पाइएकाले वेचा/वेच्छा (अर्कै किसिमको अन्न) भनेको हुन सक्छ ।

त्यसैगरी वाच्छा भन्ने हो भने पानीसँग सम्बन्धित हुन्छ । पहिलेको घैया पाखोबारीमा हुन्थ्यो, पछि अर्काे धान पानीमा मात्र हुने भएकाले वाच्छा भनिएको हुन सक्छ । त्यसकारण यालाङ शब्दलाई उल्था गरेर धान नाच भन्दा यालाङको असली आत्मा मर्दछ ।

पालाम र यालाङ (याराक्मा) को सम्बन्ध

पालाम र यालाङ एकैसाथ प्रयोगमा आउँछन् । पालामको भर यालाङ यालाङको भर पालाम हुन्छ । यालाङका लागि पालाम अनिवार्य हुन्छ । तर, कतिपय अवस्थामा पालाम भन्दा उभिएर नाच्नु पर्छ भन्ने हुँदैन । बाटो हिँड्दा, घाँसदाउरा गर्दा, एक्लै भएको अवस्था आदिमा पनि पालाम भनिन्छ । तर, पालामबिना यालाङ नाच्न अप्ठ्यारो हुन्छ र सुहाउँदैन पनि । त्यसकारण पालाम र यालाङबीच परस्पर सम्बन्ध रहेको छ । यालाङ नाच्दा पालाम भनिन्छ भन्ने सर्वविदित भएको छ ।

हुन त यालाङ नाच्दा भन्ने कुरा वा विषयहरूको छन्दबद्ध प्रस्तुत पालाम हो । यसमा पालाम नै प्रधान जस्तो देखिन्छ । तर, यालाङ भनेर बढी नामोचारित गरिन्छ । यालाङलाई बुझ्दा सुन्दा नृत्य नै हो । तर, त्यस यालाङमा पालाम भन्नै पर्ने भएकाले दुबैको आ–आफ्नो भूमिका महत्पूर्ण छ र परस्पर सम्बन्ध रहेको छ ।

यालाङमा पालाम भन्ने चलन

यालाङ मात्र आफैमा अपुरो हुन्छ । यालाङमा पालाम अनिवार्य हुनुपर्छ भनि सकियो । पालामकै कारणले विस्तारै (यायाक) नाच्नुपर्ने बाध्यता हुन्छ । किनकि पालाम भन्दा चर्काे अथवा छिटो नाच्न सकिंदैन र व्यावहारिक पनि छैन । नाच भन्दा पालामको तुक्का महत्वपूर्ण हुन्छ । पालामको तुक्का छन्दात्मक हुनुपर्दछ र विषयवस्तु सिलसिलाबद्ध हुनुपर्छ ।

यसरी पालाम भन्दै उभिएर बिस्तारै (यायाक) नाचिने भएकाले नाच नै प्रधान देखिन्छ । हुन त यालाङमा पालाम भन्दा विषयवस्तुको सिलसिलाबद्ध प्रस्तुति र छन्दात्मक शैली महत्वपूर्ण रहन्छ । यालाङको लाङ् (नाच) त्यति अपठ्यारो र धेरै किसिमको पाइएको छैन । कहिल्यै ननाच्नेले पनि हात समातेर सहभागी हुनसक्छन् । तर, पालाम भन्न आउँदैन भने यालाङ नाच्नुको अर्थ रहँदैन । यालाङमा नृत्यको रस त्यति हुँदैन ।

पालाम भन्दा विषयवस्तुको गहिराइअनुसार पालाम भन्नेको अनुहारको प्रस्तुतिमा सबै नौरस उत्पन्न हुन नसके पनि शान्त, हास्य, करुणा रसहरू पाइन्छ । विषयलाई गम्भीररूपमा एकाग्र भएर भन्दा शान्त भाव र कहिले विषयवस्तुलाई रोचक ढंगले छन्दमा प्रस्तुत हुँदा हास्य भाव पनि प्रकट हुन्छ । त्यसैगरी पालाम भन्दै जाँदा माया लाग्दो र दुःखको भाव पनि प्रस्तुत हुन्छन् । त्यस अवस्थामा करुणा भाव अनुहारमा प्रकट हुन्छ । त्यसकारण यी तीन रसहरू यालाङमा प्रस्तुत भएको पाइन्छन् ।

यालाङको किसिम

यालाङ नाचमा धेरै भिन्नता पाइँदैनन् । अबसम्मको व्यावहारिक रूपमा देखिएको यालाङ उभिएर सामान्य कदम र पालामको भाकाको तालअनुसार शरीरलाई सामान्य हल्लाउने र तेर्साे लाइन उभिएर नाच्दा अगाडि–पछाडि फर्किदै नाच्ने चलन छ । तर गोलो घेरा भएर नाच्दा सामान्य कदम मिलाएर दाहिने दिशातर्फबाट गोलो घुम्ने चलन मात्र पाइन्छ ।
हुन त चेम्जोङका अनुसार लिम्बूवानमा जम्मा दस किसिमका नाचहरू छन् । यसमा पान्थरे, तामराङ्गे, सिरिथाक्पे, फेदापे, छथरे, चारखोले, चौबिसे, अठप्रे, लाप्चे र तम्मरखोले रहेका छन् । उनले यिनलाई प्रसिद्ध नाचहरू भनेका छन् ।

नाचको प्रकार वा किसिम छुट्याउँदा खुट्टाको चाल, शरीरको नाट्य अवस्था, अनुहारको भाव आदिबाट छुट्याउनु पर्छ । तर, पान्थरे, छथरे भन्नु ठाउँ वा थुम मात्र भयो । ठाउँको नामबाट नाचको प्रकार छुट्याउन सकिँदैन । एउटा नाच पान्थरेले नाच्यो, त्यही नाच चौबीसेले नाच्यो भन्दैमा नाचको प्रकार भन्न मिल्दैन ।

येहाङ लावती (२०६२ः ६९–७५) ले सरक्पा (सामान्य), थुरूपया (चर्काे), ताम्ब्राङ्ग्या सिरथाप्पे र केङजोरी मुख्य नाचहरू हुन् भनेका छन् । सरक्पा र थुरप्पा भन्ने नाचहरू यालाङमा कहीँ नाचेको पाइँदैन । ताम्ब्राङग्या र केङजोरी नाचहरू रातभरि तरुनी तन्नेरी पालाम भन्दै नाचेको पाइँदैन । किनकि केङजोरी नाच ठट्यौली नाच हो । यसमा नाच्दानाच्दै कुनै निश्चित कदम आएपछि दाउ हेरेर केङ (कम्मर तल्लो र पछाडिको भाग) ले हान्नु/ठेल्नु पर्छ । त्यस अवस्थामा हेरेर बस्ने सबै दर्शकहरूलाई हसाँउनु सक्नुपर्छ ।

त्यसैगरी ताम्ब्राङग्या नाच लामो लामो फड्को मारेर कदम मिलाउँदै नाचिन्छ । यस नाचमा लामो घण्टौंसम्म पालाम भन्दै नाचिँदैन । यस नाचमा सामान्य भाकामा हस्यौली र ठट्यौली पाराले पालाम भनिन्छ । त्यसकारण केङजोरी र ताम्ब्राङग्या नाचलाई यालाङको किसिम भन्न मिल्दैन । ती नाचहरू आफ्नो बेग्लै अस्तित्वका नाचहरू हुन् ।

कुनै एउटै नाचलाई चर्काे र बिस्तारै नाच्न सकिन्छ । बिस्तारै नाचिने नाचलाई चर्काे नाच्दैमा अर्काे किसिमको नाच भन्न मिल्दैन । त्यसकारण येहाङ लावतीको थुरूप्पा (चर्काे उफ्रिने) भनेका छन्, त्यो कुनै नाचको प्रकार होइन । त्यसैगरी सरक्पा नाच त केलाङमा नाचिने नाचको नाम हो ।

त्यसैगरी द कल्चर एन्ड रिलिजन अफ लिम्बुजमा डा चैतन्य सुब्बा (सन् १९९८ ः ५८) ले पूर्णमान लावतीलाई उधृत गर्दै चर्को, याङसिङचङ (बिस्तारै), ताम्राङगे (लामो फड्को) गरी तीन किसिमका नाच छन् भनेका छन् र आजभोलि केम्बालाङ र कुसरक्पा मात्र छन भनेका छन् । यी नाचहरूमा पनि त्यस्तो प्रकार छुट्याउने आधार पेश भएका छैनन् ।

केम्बालाङ र कुसरक्पा, चर्काे, याङसिङचङ, ताम्राङ्गे भनियो तर कसरी, कति कदम, कुन तरिकाले नाचिन्छ भनेको पाइँदैन । प्रकार वा फरक–फरक नाच छुट्याउनलाई नाचको प्रकृति प्रट्याउन जरुरी हुन्छ ।
ताम्ब्राङगे नाचलाई मिक्किफुङ भिडियो क्यासेटका लेखक तथा सङ्कलक अर्जुनबाबु माबुहाङले काम्राङगे भन्न खोजेका छन् । काम्राङ्गे भन्नका कारण हातको कुइना कुइलाई क्रस गरेर दह्रोगरी समाइन्छ ।
त्यसैले काम्राङ गर्नुबाट काम्राङ्गे भएको हुनसक्छ । जेहोस् ताम्राङ्गे वा काम्राङ्गे जे भए पनि यो नाचको अस्तित्व छ, तर घण्टौं वा रातभरि यो नाच नाच्ने चलन छैन । यसकारण जे–जति यालाङका किसिमहरू लेखिएका वा भनिएका छन्, ती नाचहरू यालाङका प्रकार होइनन् । ती नाचको यालाङभन्दा छुट्टै विशेषता र प्रकृतिका नाच हुन् । यालाङका नाचहरू फरक–फरक किसिमका छैनन् ।

यालाङमा साइनो छुट्याउने चलन

यालाङ नाच्न सुरु गर्नुभन्दा अगाडि नै साइनो छुट्याउनु वा केलाउनु पर्छ । यदि साइनो लाग्दैन भने मात्र नाच्न सकिने अवस्था हुन्छ । साइनो छुट्याउँदा विशेषतः दुई किसिमले छुट्याएको पाइन्छ । कुनै अलि पाराङ्गतले साइनो छुट्याउँदा पालामको छन्द मार्फत ओहोरदोहोर प्रश्न उत्तर गरी साइनो छुट्याउँछन् र अर्काे बाबुपट्टि र आमापट्टि थर सोधासोध गरी गरेर साइनो छुट्याउँछन् ।

हुन त ख्याली (पद्यात्मक शैली) बाट साइनो केलाउने चलन पनि छ । ख्यालीलाई पान्धङ (कुरा मिलाउने/जुधाउने) भन्ने गरेको पनि पाइन्छ । तर, ख्याली लिम्बू शब्द होइन भनेर भनिएको छ । बसन्तकुमार शर्माको शब्दकोश अनुसार ख्यालीलाई चाडपर्व मेला, भेलामा खैंजडी मुजुरासमेत बजाउँदै गाइने लोकगीत, चुड्का, तरुना तरुनीहरू भेला भै गाइने जुहारी रोधी गीत भनिएको छ । साथै विशेषणका रूपमा ठट्यौली, हँस्यौली, जोकरको काम गर्ने आदि पनि भनिएको छ ।

यसरी हेर्दा ख्याली लिम्बूले अनुसरण गरेको बुझिन्छ । ख्यालीमार्फत् पद्यात्मक शैलीमा यालाङका लागि तरुनी–तन्नेरीहरूबीच साइनो छुट्याउने र परिचयसमेत गर्ने चलन छ । यसका साथै लिम्बू समुदायमा ख्यालीमार्फत् नै ख्यालठट्टा पनि गर्ने चलन छ । यस ख्यालीलाई लिम्बूहरूले गीतका रूपमा लिएको पाइँदैन । कुरा गर्दा पद्यात्मक वा छन्द शैली अपनाइन्छ र ख्याली भन्दा छोटो आलाप ‘ए ऽऽ ….’ भनेर सुरुमा उच्चारण गरिन्छ । यसरी ख्यालीमार्फत् यालाङका लागि साइनो छुट्याउने र परिचय गर्ने चलन छ । तर, ख्याली भन्नका लागि निक्कै अनुभवी र पारङ्गत हुनुपर्दछ ।

कुन कुन साइनोसँग नाच्न सकिन्छ ?

यालाङ साइनो नलाग्नेसँग नै नाचिने नाच हो । लिम्बू समुदायमा हाडनाता र आमापट्टी (मावली) का साइनो बार्ने अथवा खेद्ने चलनले गर्दा यालाङमा शुद्ध कुटुम्ब तथा बिहेबारी चल्नेसँग मात्रै नाचिन्छ । अन्य साइनोहरूमा भाउजू र देवर, फुफाजु र भदैनी, भेना र साली, सोल्टी र सोल्टीनीबीच हात समाएर नाच्न मिल्छ । माइजू र काकीपट्टिका साइनोमा पनि हात समाई नाच्न सकिन्छ । यालाङ दुई जनादेखि धेरै जनाको समूहमा पनि नाचिने भएकाले समूहमा साइनो लाग्ने पनि हुन सक्छन् तर साइनो लाग्नेसँग हात समाएर नाच्नु हुँदैन । यसमा नाच्ने धेरै भए पनि पालाम भन्ने दुईजना मात्र हुन्छन् । उनीहरूलाई अरूले साथ दिने मात्र हो । पालाम भन्ने केटा/पुरुष र केटी/महिलाबीच भने साइनो हुनुहुँदैन ।

यालाङमा पालाम भन्दाको विषय

यालाङ साइनो नलाग्नेहरूबीच नाचिने भएकाले विशेषगरी माया पिरतीको कुरा र विषयवस्तुलाई विभिन्न तरिकाबाट छन्दात्मक शैलीमा सिलसिलाबद्ध प्रस्तुत गर्नुपर्छ । यस अन्तर्गत पनि विभिन्न परिस्थितिअनुसार पालामको सिलसिला अगाडि बढ्छ । अबसम्म व्यावहारिक रूपमा हुँदै आएका पालाम भन्दाको विषय मायापिरती कै हो ।

तर, विभिन्न अवस्थाका मायापिरतीबारे एकआपसमा दोहोरो चरण चरणमा भन्दै कुरा राख्ने, सोध्ने गर्दछन् । पालाम भन्न सुरु गर्दा केटाहरू पाहुना आएको ठाउँमा केटीहरूले र केटीहरू पाहुना आएको ठाउँमा केटाहरूले पालाम सुरु गर्ने चलन छ । तर हाटबजार, मेला वा कुनै अवसरहरूमा अचानक भेट हुँदा जसले यालाङ नाचौं भनेर अनुरोध गर्छ उसैले पालामको सुरुवात गर्नुपर्छ ।

येहाङ लावती (२०६७ : १४) ले पालामको मुख्य विषयवस्तु श्रृष्टि, उत्पति, मायापरिती, स्नेह, व्यथा, हाँक, घृणा, फूर्ति, विचारविमर्श, लहना–भावी र समसामयिक सन्दर्भ आदि हुन्छन् भनेका छन् ।
खासगरी विवाह नभएका तरुनी तन्नेरीबीचमा भनिने पालामको विषय गम्भीर किसिमको हुनसक्छ । त्यसैगरी ती तरुनी तन्नेरीबीचमा यालाङमै मायापिरती भयो तर कुनै एकजनाको अर्कैसँग विवाह भयो भने ती दुई कुनै अवसरमा भेट हुँदा पालामको विषय अलि फरक हुन्छ ।

त्यसैगरी अगाडि नै विवाह भइसकेको तर नयाँ चिनारी गरी यालाङ नाच्दा पालामको विषय पनि फरक हुन्छ । यस्तो अवस्थामा दुबैले विवाह गरेको छैन भनेर पनि पालाममा भन्न सक्छन् ।

अविवाहित केटा वा केटी अनि विवाह गरेको केटा वा केटी पनि नयाँ चिनारी गरेर यालाङ नाच्दै पालाम भन्दा विवाह गरेकाले नगरेको र नगरेकाले गरेको भन्न सक्छन् ।

पहिले गहिरो माया पिरती भएको तर परिस्थितिले विवाह हुन नसकेको र लामो समयसम्म भेट हुन नसकी निक्कै उमेर ढल्केपछि भेट भएर यालाङ नाच्दा पालाम भन्दा सोही अनुरूप भेट लामो समयसम्म भएन के गर्दै कसरी बित्यो जीवन आदि भन्न सक्छन् ।

त्यसैगरी केटा वा केटी, तन्नेरी वा तरुनी अवस्थाका वा अलि उमेर ढल्केको अवस्था छ भने पनि पालामको बेग्लै विषय बन्न सक्छ । फूलसँग मान्छेको चोला वा जीवनलाई दाँजेर पनि पालाम भन्ने चलन छ ।
यी विभिन्नि परिस्थितिका मायापिरतीबारे गम्भीररूपमा नाचेर छुट्ने समयमा तुम्दुमहेना सेमा/सेम्मुई (विदाइ) हुने पनि पालामबाटै भन्ने चलन छ । तुम्दुमहेना सेमा/सेम्मुई (विदाइ) पालामभन्दा छुट्ने मन नहुँदा पनि समयले गर्दा छुट्न बाध्य भएका छौं, छुटे पनि यस्सो बाँडुली चल्दा सम्झनु र पालाम भन्दा छोडिएका कथाहरू, कुराहरू फेरि कुनै ठाउँमा भेट हुँदा गरौंला आदि भन्दै सेवा ढोग गरेर छुट्ने चलन छ । त्यसकारण सेम्मुई (विदाइ) पालामको ठूलो भूमिका रहेको छ ।

यसरी यालाङमा यालाङ नाच्ने केटा र केटीको, उनीहरूको परिस्थिति वा अवस्थाले पालामको विषयवस्तु बन्न जान्छ । यालाङमा केटा र केटीको अवस्था र परिस्थितिले पालामको विषयवस्तु बन्ने भएकोले विभिन्न र धेरै किसिमका अवस्थाहरू हुन्छन् । त्यही अनुरूप नै पालामभन्दा विषयलाई छन्दात्मक र लयकारी तरिकाले भन्नु पर्दछ ।

पालामको भाका

पालाम एक छन्दात्मक अभिव्यक्ति हो । छन्द मिलाएर लयमा आफ्ना कुरा भन्नु पर्छ । हुन त पालाममा आलाप हुने भएकाले यो एक किसिमको गीत हो । तर पनि पालाम साम्लोमा (पालाम गाउने) भनेर भनिँदैन, पालाम भन्ने (पालाम पात्मा) भनेर भनिन्छ ।

पालाम सुरु–सुरुमा सायद सामान्य सरल ढंगले शब्द छन्द तुक्का मिलाएर भनिन्थ्यो । त्यसलाई नै विस्तारै विभिन्न लय मिलाएर भन्न थालियो । यसरी पालामको विकासक्रमसँगै भाकाहरू पनि व्यक्तिविशेषले आ–आफ्नै रचनामा विविध भाकाहरू सिर्जना गरे ।

अहिले पालामका भाका सयौं किसिमका पाइन्छन् । भाकाहरू पनि थुमअनुसारका ‘भाका क्षेत्र’ का रूपमा पाइन्छन् । यो भाका फलाना थुमको भनेर चिन्न सकिन्छ । समय कालअनुसार पनि भाकाहरू सिर्जना भएका छन् । भाकाहरू कुनै कठिन, कुनै सजिला हुन्छन् ।

पालामको भाकाले पनि पालाम सुन्दा बढी आन्दानुभूति हुन्छ । भाकाले मिठासपनामा मद्दत पुग्छ । पालामको भाका संसारका कुनै पनि भाका तथा संगीतसँग तुलना गर्न सकिँंदैन । यो अत्यन्तै विशिष्ट र अत्यन्तै पृथक छ । पालाम आधुनिक गीत सङ्गीतको नियमभित्र रहने प्रकृतिको छैन । पालामको भाकाका लागि छुट्टै नियम सिर्जना गर्नुपर्ने हुन्छ ।

पालामका भाकाहरूमा आलाप र कोरस अन्य गीत संगीतहरूभन्दा अत्यन्तै फरक हुन्छ । राम्रो भाकाले सुन्नेहरूलाई आकर्षण गर्दछ । हुन त भन्नेको स्वरमा पनि माधुर्य हुँदा पालाम अझ मिठासपूर्ण हुन्छ । भाकाबिनाको पालाम एक अर्कामा कुराकानी गरेको जस्तो मात्र हुन्छ ।

प्रायः पालामका भाकाहरूमा शुद्ध स्वर अथवा प्रकृत स्वर प्रयोग भएको पाइन्छ । किनकि पालामको भाकामा स्वर प्रायः निश्चित स्थानमा रहन्छ । कुनै कुनै भाकामा मात्र निश्चित स्थानबाट बदलिन्छ । यसैले विकृत स्वर अत्यन्तै कम प्रयोग हुन्छ ।

पालामको भाकामा एऽऽ…मुऽऽ…माऽऽ…खोऽऽ…आऽऽ… हाऽऽ… हाऽऽ… खोइऽऽ… हैऽऽ कोरस प्रयोग भएको छ । कोरस हाऽऽ… हाऽऽ… को उत्पत्ति आख्यानसँग जोडिएको पाइन्छ ।

अर्जुनबाबु माबुहाङ (२०६४) का अनुसार फाङबुक्मा चराले धानको कुन्युमा गुड लगाई धान झाँट्न अवरोध गर्‍यो र यो चरालाई खेदाउन हा…हा… भनेर कराइयो । तैपनि उक्त चराले आफ्नो गुँड छोडेन । त्यसरी नछोडेपछि कुन्युमा आगो लगाइयो । आगोले फुङबुक्मा चराको पखेटा जलेकाले उड्न सकेन । त्यसपछि उसका साथीहरूबाट पखेटा मागेर जसोतसो उडेर गयो ।

ध्रुवकुमार मेन्याङबो र अर्जुनबाबु माबुहाङ (२०६६ः १८–१९)  ले त्यही फाङबुक्मा चरा पखेटा र पुच्छरबिना खनी खोस्री हिँड्थ्यो । आफ्नो प्वाँख नभएकाले रुखपातको प्वाँख लगाएर उड्ने कोशिस गर्‍यो तर सकेन । अन्त्यमा साप्परिमेम्बरि बाँसका पातहरूको पुच्छर बनाएर उड्यो भनेका छन् ।

यसरी त्यो फाङबुक्मा चरो आगो लगाएर प्वाँख र पुच्छरबिना भयो भन्नु र प्वाँख,पुच्छरबिना खनीखोस्री हिँड्थ्यो भन्ने भनाइ फरक छ । त्यसैगरी प्वाँख साथीहरूबाट माग्यो र लगाएर उड्यो भन्ने भनाइ वा साप्परिपेम्बरी (बाँस) का पातको प्वाँख लगाएर उड्यो भन्ने भनाइ पनि फरक छ । त्यसकारण फाङबुक्मा चराको आख्यानको हा..हा….कोरस उत्पत्ति भएको अथवा हाऽऽ… भन्न थालियो भन्ने तर्क गलत छ ।

अहिलेसम्मको देखिएको व्यावहारिकरूपमा कुनै पनि चराहरूले परालबाट मात्र गुडँ बनाउँदैनन् । त्यसकारण परालको कुन्युमा फाङबुक्माले गुँड लगाएर मान्छेहरूलाई धान झाँट्न अवरोध गर्‍यो भन्ने भनाइ पनि तर्कसंगत देखिँदैन । किनकि सबै चराचुरुङ्गीहरूलाई धपाउनु पर्‍यो भन्ने हा… हा… नै भनिन्छ । घरकै कुखुरालाई धपाउन पर्दा पनि हा… हा… नै प्रयोग हुन्छ । हा… हा… भन्ने शब्द अथवा उच्चारण कुनै लयात्मक सांगीतिक होइन । यो त तीव्र उच्चारित एक किसिमले गालीजस्तो हो ।

तर पालाममा आउने त हाऽऽ… सँग मुऽऽ… माऽऽ… जस्ता उच्चारणहरू गरिन्छ । पालामको हाऽऽ… माऽऽ… है… मु…हाऽऽ… त प्राकृत स्वर कहिलेकाहीँ कोमल स्वरमा ध्वनि उत्पन्न हुने कोरस हो । गीत संगीतमा कोरस आलापको ठूलो भूमिका हुन्छ । पालाममा कोरस अनिवार्य छ । किनकि कोरस अन्य सहभागीले पनि गाउनु पर्छ र चलनचल्तीमा उच्चाल्नु भन्ने चलन छ ।

पुष्प थाम्सुहाङ (२०५८ः ५५–६६) का अनुसार फेल्येर फेम्पुना भन्ने चराले बीउ ल्याई खेतीपाती लगाउन सिकायो । सोहीअनुरूप मानिसहरूले बीउ छरेर अन्न फलाउन थाले । त्यसरी दुःख गरेर उब्जाएका बाली भित्र्याउने बेलामा चराहरू आएर खाने गर्थे । ती चरा धपाउन हातमा हात समाएर हा… हा… हा… आवाज निकाल्दा चराहरू धानको खाल छोडेर भाग्न थाले । त्यसकारण त्यही आवाज हा… हा… हा… बाट नै यालाङको सुरुवात भयो भनेका छन् थाम्सुहाङले । लिम्बू जातिको संक्षिप्त परिचयमा लाओती येहाङले पनि यी चरा फेल्लेरे फेम्पुना चराकै आख्यान अघि सारेका छन् ।

यस तर्कमा सो चरा फेल्लेर फेम्बुनाले ताप्मारो या घैयाको बिउ ल्याइदिए भनेका छन् । तर, ताप्मारो या घैया धान होइन । ताप्मारो धानलाई व्यक्ति र ठाउँअनुसारको सुनाइ र बुझाइ फरक भएअनुरूप कसैले तारमेली भने कसैले दार्मेया भने कसैले ताप्मारो भने ।

ताप्मारो धानलाई पानी अनिवार्य चाहिन्छ । तर, घैयालाई पाखो बारी भए पनि हुन्छ । तारमे भन्ने ठाउँबाट यो धान आएकाले तारमेली भनिएको हो । तारमेलीको अपभ्रंश नाम नै ताप्मारो भनिएको हो । त्यसरी फेल्लेरे फेम्बुवा चराले सो बीउ ल्याइदियो र अन्नको बीउ लगाउनु खेतीपाती गर्न सिकायो भन्ने आख्यान पनि गलत छ ।

भँगेराले जौ (हक्सी) को बीउ ल्याइदिए र मान्छेले छरे (लेप् या) अनि पाकेपछि भँगेराहरू हुलहुलका आएर खान थाले र पाकेको अन्नलाई बचाउन थुपारेको खलामा मानिसहरू हातमा हात समातेर हा… हा… हा… को आवाजसहित नाचे थाम्सुहाङले भनेका छन् ।

यसरी कुनैमा भँगेराले बीउ ल्यायो कुनैमा फेल्लेर फेम्पुनाले, कुनैमा फाङ्बुक्माले बीउ ल्यायो भनिएको छ । चरा खेदाउँदा कोमल, माधुर्य र मिठास लय सम्भव छैन । किनकि धपाउन, खेदाउन हो भने दवाव दिएर चर्काे तीव्र स्वरमा कराउनुपर्ने हुन्छ । त्यस्तो अवस्थामा लय उत्पन्न हुँदैन । बरु चरा खोलाखोल्सी, बनमा बोल्दा, कराउँदा एक किसिमको मिठास सुनिन्छ । त्यसरी चराहरू बोल्दाको ध्वनिबाट मान्छेहरूले गीत गाउन लय, भाकाहरू अनुशरण गर्न सक्छन् ।

यसरी पालामभन्दा आउने कोरस चराहरूलाई धपाउँदा प्रयोग हुने हा.. हा.. बाट सुरुवात भएको होइन । पालाम भन्ने क्रममा कोरस र आलाप विकास हुँदै आएको हो । पालामलाई लयात्मक शैलीमा भन्न थालेपछि कोरसको सिर्जना भएको हो ।

पालामको छन्द

पालामभन्दा निश्चित लय तथा भाकाको परिधिभित्र रहेर छन्द मिलाएर भनिन्छ । छन्दमा निश्चित शब्द तथा अक्षर रहनुपर्दछ । बढी वा कम शब्द र अक्षर भएमा लयात्मक रूपमा भन्दा अपठ्यारो र मिल्दैन । पालामको छन्द सिर्जना गर्दा नौ अक्षरदेखि तेह्र अक्षरसम्म अर्थ लाग्ने गरी हुनुपर्छ । यो अक्षर सङ्ख्या एक हरफको मात्र हो । किनकि पहिलो हरफको अक्षर सङ्ख्या र दोस्रो हरफको अक्षर सङ्ख्या नमिल्न सक्छ ।
तर, अक्षर सङ्ख्या नमिले पनि दुईवटै हरफको अन्तानुछन्द भने मिलेको हुनुपर्छ । प्रायजसो एघार अक्षर भएका हरफहरू बढी प्रचलनमा रहेको पाइन्छ । खास गरी पालाममा दुई हरफको पूर्ण अर्थ बोक्ने छन्दमा मिलाएर भन्नुपर्छ । सकभर पहिलो हरफ पनि अर्थ दिने भए राम्रो हुन्छ तर, प्राय गरेर पहिलो हरफ छन्द मिलाउनलाई सामान्य अर्थका हरफ हुन्छ । दोस्रो हरफ मात्र गहन अर्थ दिने हुन्छ ।

कुनै पालामका छन्दहरू एकै हरफका छन्द शैलीमा पनि हुन्छ । त्यस्तो छन्दको हरफमा नौ अक्षरदेखि तेह्र अक्षरसम्म पूर्ण शब्द भई अर्थ दिने हुन्छ । पालामका केही उदाहरणहरू यसपछि प्रस्तुत गरिएको छ :

एकै हरफको पालामको छन्द
याक्माहिम तेहिम/लुङ्मा पहिम ।।
थाक्चोलुङ माङ्से/तुम्याहाङ्से ।।
फुङलथिक निसुङ/निङ्वा हिसुङ ।।
हुक्चोकेन एङ्नु/इङघङ खेम्नु ।।

नौ अक्षरका पालामको छन्द
मिम्जिरे पान्हा फुङएरो
आफाल्लेफाङ युङएले

अक्षर सङ्ख्या छुट्याउँदा
मि…म्जि…रे…पा…न्हा…फु…ङ…ए..रो
१    २   ३   ४   ५    ६     ७    ८    ९
आ…फा…ल्ले…फा…ङ…यु…ङ…ए…ले
१     २      ३      ४     ५     ६   ७    ८    ९

तेह्र अक्षरका पालामको छन्द
इक्सादिङ खाम्बेकओ इराङइल्ले
मन्छ्या सा थकयेम केराङइल्ले

अक्षर सङ्ख्या छुट्याउँदा
इ…क्सा…दि…ङ…खा…म्बे…क…ओ…इ…रा…ङ…इ…ल्ले
१    २      ३      ४     ५    ६     ७     ८     ९    १०  ११  १२   १३
मे…न्छ्…या…सा…थ…क…ये…म…के…रा…ङ…इ…ल्ले
१    २      ३     ४     ५    ६   ७   ८    ९    १०   ११   १२    १३

धान नाच भिडियोमा हेर्नुहोस् :