धरान – सुनसरीको बराहक्षेत्र नगरपालिकाका युवाहरू खर मयुर (मुजुर)को संरक्षण अभियानमा लागेका छन् । सन २०१२ यता यो चराको संख्या घट्दै आएको पाइएपछि बराहक्षेत्रका युवाहरूले खर मयुर संरक्षण अभियानलाई तीव्र पारेका हुन्‌ ।

कुनै पनि प्रजातिका पशुपंक्षी पृथ्वीबाट लोप हुनु भनेको पर्यावरणमा असर पर्नु हो । त्यसको असर मानव समुदायमा पनि पर्छ । प्रकृतिको यही र्‍याङठ्याङ बुझेका बराहक्षेत्र नगरपालिका–२, रेल्वेलाइनस्थित सगरमाथा युवा क्लबका युवाहरू खरमयुर संरक्षणमा जुटेका हुन्‌ । यो संरक्षण अभियानमा हिमाली नेचर संस्थाले सघाएको छ ।

क्लबका अध्यक्ष युवराज भट्टराईले लोपोन्मुख चरा खर मयुर संरक्षणमा समुदायको भूमिकाबारे ‘खर मयुर संरक्षणसम्बन्धी जनचेतनामूलक कार्यक्रम –२०८१’ आयोजना गरी संरक्षण अभियान चलाइएको बताए । उनका अनुसार स्थानीय समुदायमा जनचेतनामूलक कार्यक्रम चलाउँदै संघसंस्थासँग सहकार्य गरी संरक्षणमा जुट्ने काम भएको हो ।

खर मयुर कोशी टप्पु वन्यजन्तु आरक्ष आसपास सिरु र काँसको घाँसे मैदानमा गुँड बनाएर बस्छन्‌ । क्लबका सदस्य समेत रहेका संरक्षणकर्मी विमल तिम्सिनाले संकटापन्न दुर्लभ चराको संरक्षण गर्न डढेलो नलागउन र चोरी सिकारीको नियन्त्रण गर्नका लागि अभियान थालिएको बताए ।

खर मयुरलाई विश्वमै अति संकटापन्न दुर्लभ चराको श्रेणीमा सूचिकृत गरिएको छ । विशेषतः आरक्ष र निकुञ्जमा सुख्खा यामका बेला फागुनदेखि वैशाख/जेठसम्म डढेलो लाग्ने गर्छ । कतिपय अवस्थामा मानिसले लापर्बाही गरी सिरु र काँसघारी तथा जंगलमा आगो लगाइदिन्छन्‌ ।

बासस्थानमा आगो लाग्दा भुईंमा गुँड लगाएर बस्ने खर मयुरको अण्डा समेत जलेर नष्ट हुने र कतिपयले मारेर खाने गरेकाले सचेतनाको जरुरी रहेको क्लबले जनाएको छ ।

कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्ष क्षेत्र आसपास कोशी नदी किनारको घाँसे मैदान, आरक्षको पथरी, भागलपुर, सिसौलीघाट र प्रकापुर क्षेत्रमा एक महिनाअघि खर मयुरको गणना (सर्वे) गरिएको थियो । ३० जना चराविज्ञ तथा संरक्षणकर्मीहरूको सहभागितामा एक साता लगाएर गरिएको गणनापछि संख्या घटेको पत्ता लागेको हो ।

घाँसे मैदानमा बच्चा कोरल्ने र हिउँदमा सीमसार क्षेत्रको मैदानमा बस्ने चरा प्राकृतिक र मानवीय विनाशका कारण अति संकटापन्न अवस्थामा पुगेको चराविद्‌ र सरोकारवालाहरूले बताएका छन् ।

घाँसे मैदान घट्दै जानु र भालेभन्दा र पोथीको संख्या कम हुँदा खर मयुरको संख्या घटेको चराविद्‌हरूले बताएका छन् । किसानहरूले खेतबारीमा प्रयोग गर्ने विषादीका कारण मरेका किरा-फट्याङ्ग्रा खाँदा पनि चराहरूको प्रजनन क्षमता कमजोर हुँदै गएकाले खर मजुरको सङ्ख्या घट्दो अवस्थामा पुगेको उनीहरूको विश्लेषण छ ।

अति संकटापन्न, वर्षेनी घट्दै
वरिष्ठ चराविद हेमसागर बरालका अनुसार विश्वमै अति संकटापन्न अवस्थामा पुगेको खर मयुरको संख्या वर्षेनी घट्दो छ ।

खबरहबसँगको कुराकानीमा चराविद्‌ बरालले भने, ‘सन्‌ २०१२ मा कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षमा हामीले सर्वे गर्दा ४७ वटामात्र खर मयुर पाएका थियौं । त्यसको पाँच वर्षपछि सन्‌ २०१७ मा सर्वे गर्दा ४१ वटा पायौं भने सन्‌ २०२२ मा सर्वे गर्दा आधा संख्या घटेर २४ वटामात्र पायौं ।’

बरालका अनुसार आरक्ष र आसपासको क्षेत्रहरू जब्दी तथा मध्यवर्ती क्षेत्रमा खर मयुरको सर्वे गरिएको हो । सन २०१२ मा जुन विधि अपनाएर बरालको टोलीले सर्वे गरेको थियो ।

सोही विधि अपनाएर पछिल्ला दुइ सर्वे गर्दा खर मयुरको संख्या बढ्नुको सट्टा घटेको पाइएपछि चिन्ताको विषय बनेको बरालले बताए । उनले पछिल्लो सर्भे क्षेत्रफल झन बढाएर गर्दा खर मयुरको संख्या उल्टो घटेको पाइएको जानकारी दिए ।

सर्वे गर्नुअघि सबैभन्दा बढी खर मयुर शुक्लाफाँटामा पाइन्छ भन्ने मान्यता राखिएको, तर त्यहाँ हाल मुस्किलले २ वटा जति मात्र रहेको पाइएको बरालले बताए । चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा पनि एकदुई वटासम्म मात्र पाइएको, बर्दिया निकुञ्जमा भने हालसम्म देख्न नसकिएको उनले जानकारी दिए ।

सर्वेमा खर मयुर देखिएको आधारमा सबैभन्दा बढी संख्या कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षमा रहेको मान्न सकिने बरालको भनाइ छ । उनले भने, ‘तर, कोशीटप्पु आरक्षमा पनि बर्सेनी खर मयुरको संख्या घटेको पाइएकाले संरक्षणका लागि प्रभावकारी कदम चाल्नुको विकल्प छैन । नत्र केही वर्षपछि तस्बिरमा मात्र सीमित हुनेछ ।’

संख्या किन घट्यो ?
संरक्षणकर्मी र चराविद्‌हरू आरक्ष र निकुञ्जका काँस र सिरुघारीमा सुख्खायाममा डढेलो लाग्नु र लगाइनु, खर मयुर र अण्डालाई आहारा बनाउने सर्प, जंगली बिरालो, स्याल र न्याउरीमुसा लगायत शिकारी जीवजन्तुको संख्या बढ्नु नै खर मयुरको संख्या घट्नुको मुख्य कारण मान्छन् ।

चराविदहरूका अनुसार अरू पंक्षीजस्तो रुखमा नभइ भुइँमा गुँड बनाउने भएकाले खर मयुर र उसले पारेको अण्डामाथि आक्रमण गर्न बढी सजिलो हुँदा पनि संख्या घटेको हुनसक्छ ।

चराविद्‌ बरालले भने, ‘हामीले सर्वे गर्दा डढेलोले खरमयुरको अण्डा नष्ट भएको समेत पाएका थियौं । संकटापन्न पंक्षी भनेर नचिन्नेहरूले मारेर खाने, चोरी सिकारी गर्ने त छँदैछ ।’

उनले खर मयुरको अस्तित्व कायम राख्ने सिरु र काँसको अभाव, जलवायु परिवर्तन, अण्डा पार्ने समयमा हुने असुविधा आदिका कारणले पनि संख्या घटेको हुन सक्ने बताए ।

बरालले थपे, ‘पहिला–पहिला घरपालुवा जनावरको चरिचरन हुँदा घाँस लामो हुन पाउँदैनथ्यो । अहिले चरिचरन रोकिएको छ । साना खर पनि झाडी हुने र खडाइ हुँदा यो चराको बासस्थानमा समस्या भयो ।’

चराविदहरूका अनुसार प्रजनन समयमा खर मयुरको भालेले पोथीलाई आकर्षित गर्न छोटो घाँसे मैदानमा उफ्रँदै कला देखाउने गर्छ । बर्खायाम सुरु हुनुअघी गर्मी याममा कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्ष र मध्यवर्ती क्षेत्रमा देखिने यो चराको संरक्षण गर्दै सङ्ख्या बढाउन सके जैविक विविधता र पर्यटनमा ठूलो आयाम थपिने बरालले बताए ।

संसारभर खर मयुरका दुई उपप्रजाति भेटिएको चराविद्‌हरू बताउँछन्‌ । नेपालमा चाहिँ खर मयुर कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्ष आसपासमा पर्ने बराहक्षेत्र र कोशी पश्चिम बेलकामा पाइन्छ ।

दक्षिण पूर्वी एसियामा नेपालको तराईमा अवस्थित नदी किनारका घाँसे मैदान र भारतको ब्रह्मपुत्र नदीको किनार साथै कम्बोडियामा पनि खर मयुर पाइएको छ ।

नेपाली रैथाने नाम खर मयुर र अंग्रेजीमा बेङ्गाल फ्लोरिकान, वैज्ञानिक नाम हाउबारोप्सिस बेङ्गालेन्सिस भनिने खस मयुर संरक्षणका लागि हिमाली नेचर संस्थासँगै बेङ्गाल फ्लोरिकन प्रोजेक्ट, कन्जर्भेसन लिडरसीप प्रोग्राम, फाउना एण्ड फ्लोरा इन्टरनेश्नल, बर्ड लाइफ डब्ल्यूसीएस र केबीलगायताका संस्थाले चासो देखाएका छन् ।

नेपालको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण ऐन, २०२९ ले खर मयुरलाई संरक्षित पक्षीको रूपमा अनुसूची १ मा सूचीकृत गरेको छ भने दुर्लभ वन्यजन्तु तथा वनस्पतिको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार महासन्धि (साइटिस) ले पनि अनुसूची १ मै समावेश गरेको छ ।