नारीलाई शक्तिको रूपमा महत्व दिएर पूजा र प्रार्थना गर्ने परम्परा निक्कै प्राचीन हो । शक्ति रूपलाई पूजा गर्ने चलनले त्यसबेलाका नारीप्रतिको सम्मान र अस्तित्वलाई पनि स्वीकार गरेको देखिन्छ । संसारका प्राचीन सभ्यताहरूमा पनि नारीलाई शक्तिको रुपमा उपासना गरेको देखिन्छ । त्यसबेला प्राप्त नारी मूर्तिहरुले यस सत्यलाई सहमति दिन्छन् ।

सिन्धु सभ्यताको उत्खननमा प्राप्त स्त्री मूर्ति तथा मोहरमा अंकित छापबाट त्यसबेला शक्तिपूजाको परम्परा भएको तथ्य स्वीकार्न सकिन्छ । हिन्दूहरूको सर्वप्राचीन ग्रन्थ वेदमा विभिन्न देवदेवताको नामका साथै शक्तिदेवीको नामका विवरण पाइन्छ । ऋग्वेदमा राची, उषाको साथसाथै वाक्देवीको नामबाट त्यसबेला देवीलाई पूजा प्रार्थना गर्ने परम्परा रहेको देखिन्छ । राची इन्द्रकी पत्नी, उषालाई अरुणोदयकी देवी तथा वाकदेवीलाई विभिन्न देवताहरूकी शक्तिको रुपमा उल्लेख गरिएको छ ।

यस्तै उपनिषद्हरूमा पनि शक्तिपूजाको विस्तृत विवरण पाइन्छ । खास गरेर उपनिषद्का दार्शनिक तत्त्वहरूको उल्लेख गरिएको हुनाले त्यसबेला नारी शक्तिलाई प्रकृति र पुरुष शक्तिको रुपमा मान्न थालेको देखिन्छ ।

उपनिषद्को एउटा कथाअनुसार देवताले देवीको परिचय माग्दा उनी भन्छिन्– ‘म व्रह्माको रूप हुँ, म बाटै प्रकृृति र पुरुषको रुप यसैबाट यो चराचर जगतको उत्पति हुन्छ । यसैगरी केन उपनिषद्मा रुद्रको साथसाथै उमा हेमवतीको पनि उल्लेख भएको पाइन्छ । यिनैलाई पछिल्ला ग्रन्थहरुले शिवशक्तिका रुपमा स्वीकार गरेका छन् ।

खास गरेर उपनिषद्पछि शक्ति देवीको मान्यतामा वृद्धि हुन गयो । यसैबेलातिर शक्तिको स्वतन्त्र अस्तित्वको विकास पनि हुन गएको थियो । ब्राम्हण साहित्य तथा सूत्र साहित्यका अरु अनेक सौम्य रूपहरूको पनि विकास भयो । हरेक नामसँग उनको तादात्म्य कायम भयो । साथै उपनिषद्ले प्रतिपादन गरेको सांख्य दर्शनको विकास भएपछि प्रकृतिलाई पुरुषको अपेक्षा बढी क्रियाशील ठानियो ।

महाभारतमा शक्तिपूजाको अझ महत्व रहेको देखिन्छ । महाभारत पात्र भीष्म, अर्जुन युद्धमा विजय प्राप्त गर्न श्रीकृष्णका परामर्शअनुसार देवीदुर्गाको उपासना गर्छन् । महाभारतकै विराट पर्वमा पनि युधिष्ठिरले देवीको स्तुति गरेका थिए । यसबाट शक्ति प्राप्त गर्न तथा सफलताको लागि देवीपूजा र प्रार्थनाले त्यसबेलाको जनमानसमा ठूलो प्रभाव पारेको देखिन्छ ।

पुराणकालमा यसको महत्व अझ उच्च भएर गयो । ब्रह्मवैदर्त पुराण, कर्मपुराण, हरिवंश पुराण र मार्कण्डेय पुराणमा देवीको महत्वलाई दर्शाउने उनीसँग सम्बन्धित अनेकौँ कथा उल्लेख गरिएको छ । मार्कण्डेय पुराणमा महिषासुर मर्दिनी भगवतीलाई शिव, विष्णु र ब्रह्माको संयुक्त तेजबाट बनेकी भनिएको छ ।

त्यसमा रहेको एउटा कथाअनुसार शुम्भ र निशुम्भ नामक दैत्यले देवताहरूलाई अत्यन्त कष्ट दिएकाले देवताहरूले हिमालयमा गई देवीको आराधना गर्न थाले ।

देवताको आराधनाबाट प्रसन्न भएकी पार्वतीले आफ्नो शरीरबाट शक्तिरुपी अम्बिकालाई पैदा गरिन् । अम्बिका कालो वर्णकी भएकीले उनलाई कालिका भन्न थालियो । शक्तिदेवीको यस्तो महत्व रहेको हुनाले उनलाई चामुण्डा नामले पुकारिन थालियो ।

शक्तिदेवीको यस्तो महत्व रहेको हुनाले प्रत्येक देवताको शक्तिको रुपमा देवीको शक्तिलाई मान्न थालियो । यसअनुसार ब्रम्हा, विष्णु, महेश, कुमार, इन्द्र, वराह र यमका क्रमशः ब्राह्मी, वैष्णवी, माहेश्वरी, कौमारी, ऐन्द्री, वाराही र यमी आदि देवीहरूको महत्व देखापर्‍यो । साथै देवीका सौम्य रूप र उग्ररूपमा अलग विभेद देखायो । फलस्वरुप सात शक्तिरुपलाई सात मातृकाको रुपमा मान्न थालियो । यिनमा महालक्ष्मीलाई समावेश गरेर अष्टलक्ष्मी समावेश गरेर अष्ट मात्रिकाको रुपमा मानियो ।

नेपालमा शक्तिपूजाको परम्परा लिच्छवीकालअघि नै रहेको लिच्छवीपूर्वका मूर्तिबाट थाहा हुन आउँछ । मानदेव प्रथमको पालामा विक्रम संवत ५६० मा गृहपतिकी पत्नी विजय स्वामिनीले पलाञ्चोकमा विजयश्वरी देवीको मूर्ति स्थापना गरेकी थिइन् । त्यस्तै अंशुवर्माको अभिलेखहरूमा ‘श्रीदेवी’ र ‘षष्ठीदेवी’को उल्लेख पाइन्छ । यस्तै उपत्यकाभित्रका शोभाभगवती र नक्साल भगवतीका मूर्तिलाई लिच्छवीकालीन नै मानिन्छ । यसबाट लिच्छवीकालमा शक्तिधर्मको पनि उत्तिक्कै विकास भएको पाइन्छ ।

मध्यकालमा पनि शक्तिपूजाको यो प्रतिष्ठा यथावत देखिन्छ । अझ उपत्यकामा तलेजु भवानीको मूर्ति ल्याउने कर्णाटवंशी राजा हरिसिंहदेवको नाम वंशावलीमा भएकोले सम्भवतः नेपालको तराई भेग त्यसबेला शक्तिकेन्द्रको प्रमुख स्थल थियो भन्न सकिन्छ । मल्लराजाकी इष्टदेवी तलेजु भवानी थिइन् । त्यसैले तीनवटै राजदरवारमा तलेजु मन्दिर निर्माण गरिएको थियो । साथै मल्ल राजाहरुले ‘श्री तलेजुमाजु , श्री कुमारीमाजु’ उपाधि लिएकोबाट पनि मल्ल राजाहरु शक्तिका उपासक थिए भन्न सकिन्छ । साथै यसबेलातिर विभिन्न शक्तिदेवीका मन्दिर र मूर्तिहरु बनेको हुनाले धर्मको प्रभाव यहाँ व्यापक रुपमा रहेको देखिन्छ ।

मल्लकालमा स्थापित मन्दिरहरुमा दक्षिणकाली, गुह्येश्वरी, भद्रकाली, साँखुको बज्रयोगिनी र चापागाउँको बज्रवाराहीलाई महत्वपूर्ण उदाहरण लिन सकिन्छ । यी शक्तिपीठहरुमा पूजा प्रार्थना गर्ने परम्पराले एकातिर नेपालको आफ्नो धार्मिक मौलिकतालाई देखाएको छ ।

विभिन्न पर्वहरुमा शक्तिपीठ पूजाको साथसाथै हाम्रो महत्वपूर्ण चाड दशैँमा नौ दिनसम्म नवदुर्गाको पूजा र पाठ गर्ने परम्पराले शक्ति धर्मको लोकप्रियताको बारेमा अनुमान गर्न सकिन्छ । नौ दिनसम्म विभिन्न देवीहरूको प्रार्थनाबाट नराम्रा तत्वहरुमाथि विजय गर्ने शक्ति प्राप्त हुने विश्वास रहेकाले दशैँको महिमा बढेको हो ।