काठमाडौं- चीनको तिब्बतमा मंगलबार बिहानै ठूलो भूकम्प गयो । सबेरै बिहान त्यसको धक्का नेपालका विभिन्न भागमा पनि महसुस गरिएको छ । बिहान ६ः५० जाँदा तिब्बतको सिगात्से र नेपालको पूर्वी पहाडको सीमा क्षेत्रमा ७.१ म्याग्निच्युडको भूकम्पको धक्का महसुस भएको अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चार माध्यमले पुष्टि गरेका छन् । उक्त कम्पन काठमाडौँ उपत्यका लगायत मुलुकका पूर्वी तथा मध्यपहाडी भूगोल र मधेसमासमेत महसुस गरिएको छ। भूकम्पको ठूलो कम्पन महसुस भएपछि बिहानै मानिसहरू घरबाट निस्केर खुल्ला ठाउँमा बसेका थिए ।

यसले पुर्‍याएको क्षतिको विवरण आइरहेको छ । ७.१ म्याग्निच्युडको शक्तिशाली भूकम्पको प्रभाव नेपालमा नेपालको पहाडी भेगमा कस्तो पर्छ ? विशेषगरी जलवायु विज्ञहरूले यसबाट निम्तिन सक्ने जोखिमबारे थप चिन्ता गरिरहेका छन् । पहाडी क्षेत्रमा र तिब्बती हिमशृंखलामा पर्ने नेपालका थुप्रै हिमताल उच्च जोखिममा छन् । यस भूकम्पका कारण ती हिमताल फुट्न सक्ने र उच्च जोखिममा हुन सक्ने चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।

नेपालमा भूकम्पको धक्का नयाँ त भएन तर २०७२ को विनाशकारी भूकम्पपछि धेरै पटक यस्तो महसुस गरिरहेका छौँ । तर मंगलबार बिहानको भूकम्प फरक प्रकृतिको महसुस भएको छ । सर्वसाधारणले लामो समय हल्लाएको भनिरहेका छन् । यही विषयमा भूकम्पविद् खड्ग सेन ओलीसँग कृष्ण तिमल्सिनाले गरेको कुराकानी :

आज बिहान काठमाडौं उपत्यकासहित देशका विभिन्न भागमा भूकम्प आएको छ । तपाईंको जानकारीका आधारमा यो कस्तो प्रकृतिको हो ? यसले नेपालमा यति ठूलो धक्का किन दियो ?

यो ठूलो भूकम्प हो । यसको प्रारम्भिक जानकारी आउने क्रम जारी छ । हिमाली क्षेत्रमा केन्द्रबिन्दु भएकाले हिमतालहरू भुट्न सक्ने सम्भावना रहन्छ । हामी चीनको सीमा क्षेत्रमा रहेकाले यो हाम्रा लागि चासो र चिन्ताको विषय हो ।

हाम्रा लागि महत्त्वपूर्ण भनेको ०७२ पछि धेरै परकम्पहरू भोगिरहेका छौँ, त्यसैले हामीले भूकम्प आउन सक्छ भन्ने कुरामा सजग भइरहनुपर्छ । क्षतिलाई कसरी कम गर्नेमा केन्द्रित हुनुपर्छ । यसलाई चेतावनी घण्टी बजाएको रूपमा लिनु पर्छ । १९९० को भुइँचालोको स्मृतिमा २०५५ देखि भूकम्प सुरक्षा दिवस मनाउने गरिएको छ । २७ औँ भूकम्प सुरक्षा दिवस मनाउने क्रममा छौँ । माघ २ को तयारी भइरहेका बेला ठूलो भूकम्प गएको छ ।

यो पटकको नारा नै पनि विगतका भुइँचालोको पाठ सिक्ने भन्ने छ । हामीले अब बलियो संरचना बनाउन सके भने सुरक्षित रहन सक्छौँ । सुदृढ पूर्वतयारी चाहिने कुरा अहिलेको नारामा राखिएको छ । त्यसैले यस्ता भूकम्पले पूर्वतयारीमा काम गर्न अझ बढी लाग्नु पर्ने आवश्यकता र औचित्यलाई पुष्टि गरेको छ।

अन्तर्राष्ट्रिय भूकम्प मापन गर्ने वेबसाइटमा आएका विवरण हेर्दा नेपाल र तिब्बती सीमा आसपास मा शृंखलाबद्ध ४ देखि ७ म्याग्निच्युडका ठूला भूकम्प आइरहेका छन् । मंगलबार पनि सगरमाथा आसपासको क्षेत्रमा ७.१ म्याग्निच्युडको भूकम्प आयो । त्यसै त उच्च हिमताल जोखिममा छन् । हामी भूकम्पीय हिसाबबाट संसारको जोखिमयुक्त सहरमा बसिरहेका छौँ । भूकम्पपछि त्रसित हुने तर बिर्सिजाने बानी छ । ०७२ को भूकम्पपछिको अवस्था के छ त ?

खासगरी हिमाली क्षेत्रअन्तर्गत पूर्व बर्मादेखि पश्चिम अफगानिस्तानसम्मको २५०० किलोमिटर भूकम्पको उच्च जोखिममा छ । हामी पनि जोखिममा छौँ । त्यसकारण यो ठाउँमा आउन सक्ने भूकम्प एउटा कुरा भयो । तर त्यसले हिमाली क्षेत्रमा निम्त्याउने क्षति ठूलो हुन सक्छ । हिमालय क्षेत्र भएकोले हिमताल फुट्ने जोखिम उच्च छ । त्योसँग सम्बन्धित अन्य जोखिम निम्तिन सक्ने सम्भावना छ ।

२०७२ सालको भूकम्पपछि केही सुधार भएको छ । त्यसयता हामी सुरक्षाको दृष्टिले अलिकति अगाडि बढेका छौँ । ०७२ सालपछि बनेका ८ लाख जति घर भूकम्पीय दृष्टिले सुरक्षित छन् ।

भवन निर्माण संहिता कार्यान्वयनमा नगरपालिका अगाडि छन् । नक्सा पासको प्रक्रियामा कडाइ गरिएको छ । हामीले यसमा काम गरिरहेका छौँ । सुधार भइरहेका छन् । नयाँ घरलाई सुरक्षित बनाउन सक्यौँ भने जोखिम कम गर्न सक्छौँ । सम्भावित मानवीय र पूर्वाधारको क्षतिलाई घटाउन सकिन्छ । अहिले बिल्डिङ कोडअनुसार बनेका संरचनामा सुरक्षाको प्रत्याभूति भएको पाउन सकिन्छ ।

तर अहिले पनि हामीकहाँ उद्धारका लागि पर्याप्त प्राविधिक सामान छैनन् । तालिमहरू थपेका छौँ तर पर्याप्त छैन । अब हामीले भूकम्प आएपछि आफैं अनुभव गरेर बस्ने तहबाट अगाडि बढ्नु पर्छ ।

आजको भूकम्पसँगै हाम्रो पश्चिम पहाडमा पनि निरन्तर धक्का महसुस भइरहेको छ । खासगरी सुदूरपश्चिम र कर्णालीका विभिन्न जिल्लामा निरन्तर भूकम्पीय धक्का आइरहेको छ । तिब्बती प्लेटले सिर्जना गरेको कम्पन र हामीले महसुस गरेको कम्पनबारे केही अनुसन्धान भइरहेको छ कि ?

भूगर्भविद्, भूगोल विभागका विज्ञहरूले यसमा अध्ययन गर्नु भएको होला, केही भन्नु होला । तर, मैले बुझेसम्म हाम्रो पश्चिमी भूभागमा एउटा ठूलो भुइँचालोको शक्ति सञ्चय गरेर बसेको देखाउँछ । यो प्राकृतिक प्रक्रिया भएकोले कहाँ कसरी जान्छ भन्ने यकिन गर्न सकिँदैन । तर पश्चिममा ठूलो भूकम्प जाने सक्ने सम्भावना छ । नेपालको पश्चिम र पूर्व भन्ने कुरै भएन, बर्मादेखि अफगानिस्तानसम्म पृथ्वीभित्रको गतिशील प्रक्रिया जारी छ । त्यसले ऊर्जा सञ्चित गरेकाले त्यो रिलिज हुँदा कुन ठाउँमा कसरी जान्छ ठ्याक्कै भन्न सकिँदैन । नेपालको समग्र भूभागमा अझै ठूला, साना, मझौला भुइँचालो जान सक्छन् । त्यसमा हामी सज हुन सक्नु पर्‍यो । वैज्ञानिक आधारमा अनुसन्धान कति के भएका छन् ? त्यसको खोजी जनतालाई सचेत गर्नुपर्छ । यी भूकम्पहरू अन्तरसम्बन्धित त छन् । हाम्रो पूर्व, पश्चिम र तिब्बतसँग जोडिएका छन् । फेरि एउटै टेक्टोनिक प्लेटको मात्रै नभएर फल्ट लाइनको अर्को चिरा आउँछ । नेपालमा ९२ वटा फल्ट लाइन छन् ।

त्यो फ्रन्ट लाइनको कारणले स्थानीय भूकम्पहरू बढ्दा फल्टलाइनले कुन ठाउँमा कहाँ जान्छ कति जान्छ भन्ने कुरा त्यसले पनि तय गर्छ । तर यसमा अहिले अध्ययन नै भएको कुराहरूमा आधारित भएर पनि हेर्नुपर्छ ।

सूचना आदानप्रदानमा समन्वय कतिको छ ? बर्मादेखि तिब्बत, नेपाल र भारतका उच्च हिमाली भेगका सन्दर्भमा एकअर्का देशबीच ।

अहिले खासगरी भौगोलिक र भूकम्पीय हिसाबले संयुक्त प्रयासमा केही रिसर्च भएका छन् । खोज र उद्धारका लागि क्षेत्रीयस्तरमा काम गरेको अनुभव छ । ०७२ सालको भूकम्पमा पनि भारत र पाकिस्तानबाट आएको खोज उद्धारकर्मीको समूहले काम गर्दा पनि एउटै सिस्टम विकास भएको थियो । त्यस्तो काम गरेको अनुभव छ हामीसँग ।

खोज तथा उद्धारकर्मीका लागि एडभान्स सोर्सेस स्कुलमा क्षमता अभिवृद्धि गर्ने सन्दर्भमा हामी संलग्न थियौँ । त्यसको एउटा सोच नै के हो भने कमसेकम क्षेत्रीयस्तरका समस्याको आपत्कालीन अवस्थामा काम गर्दा कुनै मुलुकको समूह आउँदा एउटै प्रणालीमा काम गर्दा प्रभावकारी हुन्छ भन्ने हो । त्यसैले हाम्रो जमिनमुनि के भइरहेको छ भन्ने सन्दर्भमा क्षेत्रीय तहमा अध्ययन भएका छन् । अर्को जमिनमाथिका लागि पूर्वतयारी र उद्धारको काम गरौँ भन्ने तहमा केही कुरा भएका छन् । तर यसमा पनि हामीसँग भएको सार्क नै निष्कृय जस्तो भएको छ । त्यसका कारण हामीलाई मिलेर काम गर्न केही समस्या भएको छ ।

सार्कमा एउटा म्यानेजमेन्ट सेन्टर थियो, जसलाई कुनै बेला बृहत् सोचका साथ अगाडि बढाइएको थियो, त्यो पनि सक्रिय हुन सकेको छैन । त्यसका संयन्त्र र संरचनालाई सक्रिय बनाएर क्षेत्रीय तहमा त्यही दृष्टिकोणबाट काम गर्न सकिन्छ, त्यो जरुरी छ ।
यसका लागि विश्वमा प्रयासहरू भएका छन् । सूचना आदानप्रदानसँगै अरु संयन्त्रहरुका लागि प्रकोप निम्तेका बेला केही काम भएको छ । भूकम्पीय जोखिमका सन्दर्भमा अहिले ग्याप देखिएको छ ।