धनगढी – भिरालो अनि पाखो जमिन, त्यसैमा सिँचाइबिनाको खेती किसानी, कडा मिहिनेत तर कम उत्पादन । जति मिहिनेत गरे पनि उत्पादनले परिवारलाई ६ महिना खान पुग्दैन ।

यो सुदूरका पहाडमा बस्ने सबै जसोको साझा समस्या र वास्तविकता हो । जुन समस्या टार्न अधिकांशले भारत धाउनु पर्ने बाध्यता छ । आफ्नो भोको पेट भर्न र परिवार पाल्न भारत (स्थानीयको भाषामा नैताल) बाहेक अर्को विकल्प छैन । 

वर्षमा ८ महिना बढी भारतमै बस्छन् । भारी बोक्नु, मजदुरी गर्नु, भाँडा माझ्नु, चौकीदारी गर्नु र गाडी धुनु उनीहरूले पाउने प्रमुख काम हुन् । त्यही कामको आम्दानी परिवार पाल्ने श्रोत हो । दशैं-तिहारको विशेष खुसी किन्न उनीहरू प्रवास बस्छन् । असार र कात्तिकको खेती दशैं र नयाँ वर्षबाहेक उनीहरू गाउँ र परिवारसँग कमै भेटिन्छन् । 

प्रदेशको बसाइले परिवारसँग कम देखिने गर्थे, खप्तड छेडेदह गाउँपालिका ४ का पुने धामी । जो २२ वर्षदेखि बेपत्ता छन् । घर फर्केका छैनन् । धामी २ वर्षको छोरा, ६ वर्षकी छोरी र साथकी श्रीमतीसहित वृद्ध बाआमालाई छोडेर भारत निस्केका थिए । असारको काम सकाए, साउनमा भैँसी गोठको व्यवस्थापन गरेर भदौमा भारत पसे । 

दशैं-तिहार र कात्तिकको खेतीका लागि नआई नयाँ वर्षमा मात्रै फर्किने गरी धामी परिवारसँग छुटेका थिए । न फोन थियो, न ईमेल-इन्टरनेट नै, घरबाट गएदेखि फर्किएपछि मात्रै सन्चो-बिसन्चो सबै थाहा हुन्थ्यो । खबर आदान प्रदान माध्यमका रुपमा गाउँमा आउने जानेहरूले चिठ्ठी पत्र ल्याउने-लाने गरिदिन्थे। २०५९ भदौ ५ गते घर छोडेका उनै पुने अहिलेसम्म सम्पर्कमा छैनन् ।

त्यससहित उनको सातौँ पटकको प्रदेश यात्रा थियो । उमेरले ४० कटिसकेका थिए । घरको सिङ्गो जिम्मेवारी उनकै काँधमै थियो । २ वर्षसम्म त गाउँलेसँग सम्पर्कमा रहेको परिवारको दाबी छ । तर त्यो अवधिभर उनले परिवारलाई खबर गर्न छोडिसकेका थिए । आउने आशमै परिवार पर्खे रह्यो । बुढा बाआमा, श्रीमती र सन्तान बाटो कुरिबसे । तर २२ वर्ष बित्यो पुने फर्किएका छैनन्, न खबर नै पठाएका छन् ।

उमेर ढल्केका पुनेका बाबु सौरे धामीले २० वर्षसम्म लगातार खोजिरहे । भारतका सकेजति सहर पुगे । तर भेट्टाएनन् । छोरा खोज्दा खोज्दै बाबु पनि बिते । छोरा सुशील धामी बाबु प्रदेश जाँदा भर्खरै जन्मिएका थिए । उनी अहिले २२ वर्षका भए । हजुरबाले २० वर्ष खोजे तर भेटाएनन् । अहिले सुशीलको काँधमा बा खोज्ने जिम्मा आएको छ । भारतको भोजपुरमा उनी काम गर्ने गरेको ठाउँ हरेक वर्ष सुशील पुग्छन्, तर भेटाउँदैनन्, निराश हुन्छन् र घर फर्किन्छन् । आउने आशमा बसेको सुशीलको परिवारलाई बाबु हराएको पीडा मात्रै भएन, बाबु नहुँदाको कष्टले त्यसभन्दा बढी सताइरहेको छ । 

बाजे सौरे धामीको निधन भइसक्यो । छोरा खोज्दा खोज्दै बाउले प्राण त्यागे । छोरा भेट्ने आश अधुरै रह्यो । हजुरबाको मृत्युसँगै फेरि सुशीलको परिवारमा अर्को पीडा थपियो । आमा ६० कटिसकिन्, हजुरआमा दैलो बाहिर नदेख्ने अवस्थामा छन् । बाबु खोज्ने र परिवार पाल्ने दुवै जिम्मेवारी अहिले सुशीलको काँधमा छ । अहिले पनि सुशील भारतमा छन् । साथमा गएकाहरू काम गर्छन्, सुशील कामभन्दा बढी बाबु खोज्न समय दिन्छन् । 

जीवित छन्, वा मृत्यु भइसक्यो परिवारलाई यकिन गर्न मुस्किल छ । मृत्यु संस्कार गरिसकेका व्यक्तिहरू पछि गाउँ फर्किएको उदाहरण छ । बाजुराकै खप्तड छेडेह गाउँपालिकामै २ वर्षअघि अदालतमा गएर मृत्यु संस्कार गरिसकेका एक परिवारले बेपत्ताको १९ वर्षपछि घर फर्किएको उदाहरण पनि छ । जे गर्दा पनि परिवारलाई तनाव छ । 

१२ वर्षदेखि कोही व्यक्ति जानकारीबिना बेपत्ता भएमा, मृत्यु भएको मानिने वा मृत्युको न्यायिक घोषणा गर्न पाइने कानुनी मान्यता छ । प्रवास गएको, बेपत्ता भएको अवस्थामा १२ वर्षपछि जीवित नरहेको प्रमाणित गर्न मिल्ने भन्छन्, अधिवक्ता हर्क खडायत । तर सुशीलको परिवारले २२ वर्षसम्म पनि आश मारेको छैन । 

कानुन अनुसार बेपत्ता भएमा १२ वर्ष, ८० वर्ष पुरा भएको व्यक्ति भएमा ५ वर्ष, युद्ध स्तरमा खटिएको व्यक्ति भएमा ४ वर्ष र दुर्घटना भएको अवस्थामा ३ वर्ष कुनै पनि व्यक्ति सम्पर्कमा नआएमा मृत्युसंस्कार गर्न, न्यायिक घोषणा गर्न वा मृत्यु भएको मान्न सकिने प्रावधान छ । 

सुशीलमुनि भाइ पनि छ । त्यो भाइलाई बाबु भएको-नभएको थाहा छैन । तर सुशीलकी आमाले सिन्दूरको रक्षा गरिरहेकी छन् । श्रीमानको आयुको लागि, आउने आश बोकेर । २२ वर्षसम्म पनि बाउकै नामको सिन्दूर लगाएर बसिरहेकी आमाप्रति सुशीलको उच्च सम्मान छ । ‘हाम्रो खुसीका लागि आफ्नो खुसी लुकाएर बस्नु भयो, अब बाको खबर पाए हुन्थ्यो’, सुशील भन्छन् । 

उसो त त्यही गाउँमा पदम धामीका भाइ पनि बेपत्ता छन् । दशक बितिसक्दा पनि उनी फर्किएका छैनन् । भारत जाने कोही नफर्किने कसैलाई नफर्किन बाध्य पार्ने गरिएको पाइन्छ । असुरक्षित भएर पनि उनीहरू भारत रोज्न बाध्य छन् । भारतको दिल्ली, मुम्बई भन्दा कुमाउँ, गडबाल, पौडी, देरादुन, अलमोडा, रानीखेत, पञ्जाव, कस्मीर, लद्दाख जस्ता ठाउँमा गएर काम गर्ने गरेका छन् ।