काठमाडौं– भारत र पाकिस्तानबीचको टकराव उत्कर्षमा पुगेको छ । दुबै मुलुकमा एक अर्कालाई लक्षित गरी आक्रमण–प्रत्याक्रमणलाई जारी छ । दक्षिण एशियामा अवस्थित दुई आणविक शक्ति सम्पन्न छिमेकी मुलुक परम्परागत दुश्मन हुन् । सन् १९४७ मा बेलायती शासनबाट स्वतन्त्रता पाएदेखि नै यी दुई देशबीच शत्रुतापूर्ण सम्बन्ध छ । विशेषगरी विवादित भूमि कश्मीरको सार्वभौमिकताको विषयलाई लिएर यी दुई देशले युद्ध लड्दै आएका छन् ।

इतिहासलाई फर्केर हेर्दा सन् १९४७, १९६५, १९७१ र १९९९ मा गरी चार पटक भारत र पाकिस्तानबीच युद्ध भएका छन् । चारमध्ये तीन युद्धहरु सन् १९४७ को युद्ध, सन् १९६५ को युद्ध र सन् १९९९ को युद्ध कश्मीरको विषयलाई लिएर भएका थिए भने सन् १९७१ को युद्ध तत्कालीन पूर्वी पाकिस्तान अर्थात् अहिले अस्तित्वमा रहेको बाङ्लादेशको स्वतन्त्रताको विषयलाई लिएर भएको थियो ।

गत अप्रिल २२ का दिन भारत प्रशासित जम्मु कश्मीरको पहलगाम क्षेत्रमा २६ जना पर्यटकको ज्यान जानेगरी भएको आतंककारी आक्रमणपछि फेरि तनाव चुलिएको छ । उक्त आक्रमणमा एकजना नेपाली नागरिक सुदिप न्यौपाने पनि मारिएका थिए । आतंककारी आक्रमणमा पाकिस्तानको हात रहेको भारतले आरोप लगाएको छ ।

सोही आक्रमणको बदला लिन भारतले गत बुधबार सबेरै पाकिस्तान र पाकिस्तान प्रशासित कश्मीरका विभिन्न ९ स्थानलाई लक्षित गरी हवाई आक्रमण गर्‍यो । भारतले पाकिस्तानमा रहेका आतंककारी पूर्वाधारलाई लक्षित गरी पाकिस्तानी भूमिमा आक्रमण गरेको जनाएको छ ।

पाकिस्तानविरुद्ध भारतले ‘अपरेशन सिन्दुर’ नामक सैन्य कारवाही सञ्चालन गरेपछि सारा संसारको चासो दक्षिण एशियातर्फ मोडिएको छ । खासगरी यी मुलुकले प्रयोग गर्ने हतियार र सैन्य उपकरणका विषयमा धेरैले चासो राखेका छन् ।

पछिल्लो तनावका क्रममा यी मुलुकहरुले आफैँले उत्पादन गरेकोबाहेक अरु मुलुकबाट आयात गरिएका हतियार र उपकरणको पनि प्रयोग गरेका छन् । यसै कारण दक्षिण एशियामा जारी तनावलाई संसारभरिका सैन्य विश्लेषकहरुले नियालिरहेका छन् ।

पाकिस्तान हतियारका लागि चीनमा निर्भर छ । पाकिस्तानले चीनबाट ८१ प्रतिशत हतियार आयात गरेको छ भने नेदरल्याण्ड्सबाट १० प्रतिशत र टर्कीबाट ६ प्रतिशत हतियार आयात गरेको छ । उसले बाँकी विश्वबाट भने ९ प्रतिशत हतियार आयात गर्छ

पछिल्लो तनावका क्रममा प्रयोग भएका चिनियाँ र पश्चिमा मुलुकका हतियारको टक्करलाई लिएर ठूलो चासो छ । उदीयमान शक्ति मानिएको चीनले उत्पादन गरेका हतियारले पश्चिमा मुलुकले उत्पादन गरेका र अन्य परम्परागत हतियारविरुद्ध कस्तो प्रदर्शन गरिरहेका छन्, ती हतियारको गुणस्तर तथा क्षमता कस्तो छ र कति प्रभावकारी छन् भन्ने विषयमा धेरैले ध्यान दिएका छन् ।

हतियार तथा सैन्य उपकरणका लागि दुबै मुलुक विदेशी आयातमा निर्भर छन् । स्टकहोम इन्टरनेशनल पिस रिसर्च इन्स्टिच्युट (सिप्री) का अनुसार भारत विश्वको दोस्रो ठूलो हतियार आयातकर्ता मुलुक हो भने पाकिस्तान पाचौँ ठूलो आयातकर्ता हो । उक्त संस्थाका अनुसार सन् २०२० देखि सन् २०२४ सम्म भारतले आफ्नो कुल हतियार आयातको ३६ प्रतिशत रुसबाट, ३३ प्रतिशत फ्रान्सबाट र १८ प्रतिशत इजरायलबाट र १३ प्रतिशत बाँकी विश्वबाट ल्याउने गरेको छ ।

पाकिस्तान भने आफ्नो हतियारका लागि चीनमा निर्भर छ । सोही अवधिमा पाकिस्तानले चीनबाट ८१ प्रतिशत हतियार आयात गरेको छ । त्यसैगरी, उसले नेदरल्याण्ड्सबाट १० प्रतिशत र टर्कीबाट ६ प्रतिशत हतियार आयात गरेको छ । पाकिस्तानले बाँकी विश्वबाट भने ९ प्रतिशत हतियार आयात गर्छ ।

अपरेशन सिन्दुरका क्रममा पनि दक्षिण एशियाली आकाशमा फ्रान्सेली र चिनियाँ हतियारको टकराव देखियो । बुधबार पाकिस्तानले भारतीय वायुसेनाका ५ वटा लडाकु विमान खसालेको दाबी गरेको थियो । पाकिस्तानले भारतीय वायुसेनाको फ्रान्समा निर्मित तीन वटा रफायल तथा एक एक ओटा सोभियत संघमा बनेका मिकोयान मिग २९ र सुखाइ सु ३० लडाकु विमान खसालेको दाबी गरेको थियो । मिग २९ र सु ३० को तुलनामा रफायल अत्याधुनिक लडाकु विमान मानिन्छ ।

पाकिस्तानले चीनमा निर्मित जे १० सी लडाकु विमानले रफायल खसालेको दाबी गरेको थियो । अमेरिकाका दुई अधिकारीले समाचार संस्था रोयटर्सलाई पाकिस्तानले जे १० को प्रयोग गरेर भारतीय वायुसेनाका कम्तीमा दुई वटा लडाकु विमान खसालेको बताएका छन् ।

अमेरिकी अधिकारीका अनुसार पाकिस्तानले जे १० विमानबाट आकाशबाट आकाशमा मार हान्ने क्षेप्यास्त्रको प्रयोग गरी दुई वटा भारतीय लडाकु विमान खसालेको हो । अर्का अधिकारीले पाकिस्तानले खसालेको भारतीय वायुसेनाको कम्तीमा एउटा लडाकु विमान रफायल रहेको दाबी गरेका छन् ।

फ्रान्सको रफायल र चीनको जे १० दुबै तुलनात्मक रुपमा अत्याधुनिक ४.५ जी लडाकु विमान मानिन्छन् । रफायलमा फ्रान्समै निर्मित मेटोर आकाशबाट आकाशमा मार हान्ने क्षेप्यास्त्र र जे १० मा पनि चीनमै निर्मित पीएल १५ आकाशबाट आकाशमा मार हान्ने क्षेप्यास्त्र प्रयोग हुन्छ । यद्यपि हवाइ युद्धका क्रममा कुन मुलुकको लडाकु विमानमा कस्तो क्षेप्यास्त्र प्रयोग भएको थियो भन्नेबारे अझै स्पष्ट भइसकेको छैन ।

पाकिस्तानले भारतीय वायुसेनाको विमान खसालेको दाबीको भारतीय पक्षले खण्डन गरेको छ । चिनियाँ विदेश मन्त्रालयका प्रवक्ताले पनि घटनाबारे जानकार नरहेको प्रष्ट्याएका छन् ।

रफायल निर्माता फ्रान्सेली कम्पनी डासटले पनि यसबारे टिप्पणी गर्न अस्वीकार गरेको छ । यदि पाकिस्तानी दाबीको स्वतन्त्र पुष्टि भएमा कुनै पनि युद्धका क्रममा दुश्मनले रफायल खसालेको यो पहिलो घटना हुनेछ ।

जसले जेसुकै दाबी गरेपनि चिनियाँ पुँजी बजारमा जे १० लडाकु विमान निर्माण गर्ने एभीआईसी कम्पनीको शेयर मूल्यमा यस साता मात्रै ४० प्रतिशतको वृद्धि देखिएको थियो ।

बिहीबार भने परिस्थिति अर्कै देखियो । पाकिस्तानले बिहीबार भारतले आफ्नो मुलुकमा इजरायलमा निर्मित ड्रोन हानेको आरोप लगायो । पाकिस्तानी सेनाको अन्तरसेवा जनसम्पर्क कार्यालय (आईएसपीआर) ले भारतले पाकिस्तानी भूमिमा आक्रमण गर्नका लागि इजरायलमा निर्मित हारोप नामक चालहरहित हवाई उपकरण (ड्रोन) प्रयोग गरेको आरोप लगाएको थियो ।

आईएसपीआरका महानिर्देशक लेफ्टिनेन्ट जनरल अहमद शरिफ चौधरीले भारतबाट प्रहार भएका यस्ता २५ वटा हारोप ड्रोन खसालेको दाबी गरे । उनले ती ड्रोनहरु कराँची र लाहोरसहित विभिन्न स्थानमा निस्तेज पारिएको पनि दाबी गरेका थिए ।

हार्पुन भनिने हारोप ड्रोन तुलनात्मक रुपमा अत्याधुनिक हतियार मानिन्छ । यो ड्रोन इजरायली कम्पनी इजरायल एरोस्पेस इन्डष्ट्रीको एमबीटी मिसाइल डिभिजनले निर्माण गर्दै आएको छ । दुश्मनको हवाई रक्षा प्रणालीलाई निस्तेज पार्नका लागि हार्पुन ड्रोनको प्रयोग हुने गरेको बताइएको छ ।

यद्यपि पाकिस्तनले इजरायमा निर्मित ड्रोन खसाल्न कस्तो हवाई प्रतिरोधी प्रणालीको प्रयोग गरेको भन्ने उनले खुलाएनन् । पाकिस्तानसँग चीनमा निर्मित एचक्यू ९ श्रृङ्खलाका हवाई प्रतिरोधी प्रणाली रहेको विश्वास गरिन्छ । चीनले रुसमा निर्मित एस ३०० जमिनबाट आकाशमा मार हान्ने क्षेप्यास्त्रको मोडेलमा यो प्रणालीको विकास गरेको हो । यसको अधिकतम मारक क्षमता २ सय ५० किलोमिटरसम्म रहेको बताइन्छ । पाकिस्तानले सन् २०२१ मा चीनबाट एचक्यू ९ पी हवाइ प्रतिरोधी प्रणाली खरिद गरेको थियो ।

त्यसबाहेक पाकिस्तानसँग चीनमै बनेका एचक्यू १६ हवाई प्रतिरोधी प्रणाली पनि रहेको ठानिन्छ । एचक्यू १६ को मारक क्षमता एचक्यू ९ को तुलनामा केही कम रहेको बताइएको छ । बिहीबार नै भारतले पाकिस्तानको लाहोर शहरमा रहेको हवाइ प्रतिरोधी प्रणाली ध्वस्त पारेको दाबी ग¥यो । भारतीय अखबार टाइम्स अफ इण्डियाले हार्पुन ड्रोन प्रयोग गरी पाकिस्तानको एचक्यू ९ हवाइ प्रतिरोधी प्रणाली ध्वस्त पारेको दाबी गरेको छ ।

पाकिस्तानले भने भारतीय दाबीको खण्डन गरेको छ । यद्यपि एचक्यू ९ हवाइ प्रतिरोधी प्रणाली ध्वस्त पारेको भारतीय दाबी स्वतन्त्र रुपमा पुष्टि भए त्यो चीनका लागि लज्जा र पाकिस्तानका लागि चिन्ताको विषय हुने अमेरिकी थिंक ट्यांक काउन्सिल अन फरेन रिलेसन्सकी मञ्जरी चटर्जी मिलरले साउथ चाइना मर्निङ पोस्टलाई बताएकी छिन् ।

चीनले पनि आफ्नो हवाइ प्रतिरोधी प्रणालीले भारतीय वायुसेनाविरुद्ध कस्तो प्रदर्शन गरिरहेको छ भन्नेबारे धेरै चासो दिएको जानकारहरु बताउँछन् । अर्को अमेरिकी थिंक ट्यांक स्टिमसन सेन्टरका स्कट जोन्सका अनुसार दक्षिण एशियामा जारी तनावले फ्रान्सेली, रुसी, इजरायली र आफ्नै मुलुकमा उत्पादित हतियारको प्रयोग गर्ने भारतीय वायुसेनाविरुद्ध आफ्ना हतियारले कस्तो प्रदर्शन गरिरहेका छन् भन्नेबारे चीनलाई बुझ्ने अवसर मिलेको छ ।

बिहीबार बेलुकी उत्तरी र पश्चिमी भारतका केही स्थानमा पाकिस्तानले ड्रोनले आक्रमण गर्‍यो । पाकिस्तानले भारतमाथि आक्रमण गर्न चीनमा निर्मित विङ लुङ २ र सीएच ४ ड्रोनको प्रयोग गरेको बताइएको छ । विङ लुङ २ मध्यम दुरीसम्म उडान भर्नसक्ने ड्रोन मानिन्छ । सीएच ४ ले भने अमेरिकाको अत्याधुनिक एमक्यू ९ रिपर ड्रोनजस्तै काम गर्ने जानकारहरु बताउँछन् ।

सीएच ४ ले एक पटकमा १४ घण्टासम्म उडान भर्न सक्छ भने यसको मारक क्षमता १ हजार ५ सय किलोमिटरसम्म रहेको जनाइएको छ । यसले विभिन्न किसिमका क्षेप्यास्त्र र विष्फोटक गरी ३ सय ४५ किलोग्रामसम्म भारी बोक्नसक्छ ।

बिहीबार अबेर भारतीय सञ्चार माध्यममा भारतले पाकिस्तानका तीन वटा लडाकु विमान खसालेको समाचार सार्वजनिक भयो । भारतले पाकिस्तानी सेनाको एउटा अमेरिकामा निर्मित एफ १६ र दुई वटा चीनमा निर्मित जे एफ १७ लडाकु विमान खसालेको दाबी गरेको थियो । भारतले रुसमा निर्मित एस ४०० ट्रायम्फ हवाइ प्रतिरोधी प्रणालीको प्रयोग गरी ती लडाकु विमान खसालेको भारतीय सञ्चार माध्यमको दाबी छ ।

एस ४०० रुसको हालसम्मकै सबैभन्दा उत्कृष्ट हवाइ प्रतिरोधी प्रणाली मानिन्छ । भारतले सन् २०१८ मा अमेरिकाको चर्को दबाबका बावजुद रुसबाट एस ४०० खरिद गरेको थियो । यसको मारक क्षमता ३ सय ८० किलोमिटरसम्म रहेको विश्वास गरिन्छ ।

भारतले इजरायलसँग मिलेर बाराक–८ मध्यम दूरीको मारक क्षमता भएको जमिनबाट आकाशमा मार हान्ने क्षेप्यास्त्र प्रणालीको पनि विकास गरेको छ । यसको मारक क्षमता ७० किलोमिटर रहेको विश्वास गरिन्छ ।

यो सामग्री तयार पार्दै गर्दा भारतले पाकिस्तानी पक्षबाट टर्किस ड्रोन आक्रमण भएको दाबी गरेको छ । भारतीय सेनाले बठिन्डामा रहेको सैनिक कार्यालयमा आक्रमण गर्नका लागि पाकिस्तानले टर्कीमा निर्मित असिस्गार्ड सोङ्गर ड्रोनको प्रयोग गरेको आरोप लगाएको हो । यस ड्रोनमा गोली हान्ने मेसिनगन र ग्रेनेड हान्ने लञ्चर जडान गर्न मिल्छ ।

भारत र पाकिस्तानको सैन्य क्षमता
भारत र पाकिस्तान दुबै मुलुकसँग समान करिब १ सय ७० देखि १ सय ८० को हाराहारीमा आणविक हतियार रहेको अनुमान गरिन्छ । दुई मुलुकको तुलना गर्दा हरेक क्षेत्रमा भारत मजबुत र शक्तिशाली प्रतित हुन्छ । हामीले ग्लोबल फायरपावर परिसूचकको तथ्यांकमा आधारित रहेर केही महत्वपूर्ण जानकारी दिन गइरहेका छौँ ।

भारतको कुल जनसङ्ख्या १ अर्ब ४० करोड हाराहारीमा रहेको विश्वास गरिन्छ । यस्तो अवस्थामा भारतसँग युद्धका लागि ६६ करोड जनशक्ति उपलब्ध छन् । त्यसमध्ये पनि सैन्य सेवाका लागि ५२ करोड जना योग्य छन् । हाल भारतसँग कुल सैन्य जनशक्ति ५१ लाख रहेको विश्वास गरिन्छ । यसमा पनि १३ लाख ५५ हजार जना सैन्य सेवामा सक्रिय छन् । भारतसँग ११ लाख ५५ हजार जगेडा सैनिक छन् भने अर्धसैनिक २५ लाख छन् । भारतीय स्थल सेनामा २१ लाख ९७ हजार तैनाथ छन् । वायुसेनामा ३ लाख १० हजार र नौसेनामा १ लाख ४२ हजार जना तैनाथ छन् ।

भारतको कुल रक्षा बजेट ७५ अर्ब अमेरिकी डलर छ । भारतसँग ४ हजार २ सय १ वटा ट्यांक, १ लाख ४८ हजार ५ सय ९४ वटा बख्तरबन्द गाडी, १ सय वटा सेल्फ प्रोपेल्ड आर्टिलरी, ३ हजार ९ सय ७५ वटा टोड आर्टिलरी र २ सय ६४ वटा मल्टिपल लन्च्ड रकेट सिस्टम छन् ।

भारतसँग ५ सय १३ वटा लडाकु विमान छन् । तीमध्ये सैन्य सेवाका लागि ३ सय ८५ वटा तयारी अवस्थामा छन् । त्यसैगरी, भारतसँग १ सय ३० वटा आक्रामक विमान छन् । पारवहन विमान २ सय ७० वटा छन् । भारतसँग अरु ८ सय ९९ वटा हेलिकोप्टर पनि छन् । समग्रमा भारतसँग विभिन्न किसिमका २ हजार २ सय २९ वटा सैन्य विमान उपलब्ध छन् । तीमध्ये कम्तीमा पनि १ हजार ६ सय ७२ वटा विमान युद्धकार्यका लागि तयारी अवस्थामा छन् ।

भारतसँग कुल २ सय ९३ वटा नौसैनिक जहाज छन् । यीमध्ये २ वटा लडाकु विमानवाहक नौसैनिक युद्धपोत छन् । भारतसँग डिष्ट्रोयर युद्धपोत १३ वटा, फ्रिगेट १४ वटा र कोर्भेट १८ वटा छन् । यसबाहेक भारतीय नौसेनामा १८ वटा पनडुब्बी पनि छन् ।

उता पाकिस्तानको कुल जनसङ्ख्या भने केबल २५ करोडभन्दा धेरै केही बढिमात्रै छ । पाकिस्तानसँग सैन्य सेवाका लागि १०–११ करोड जनशक्ति उपलब्ध छन् । यसमा पनि ८ करोड ५० लाख जना सैन्य सेवाका लागि योग्य छन् । पाकिस्तानसँग कुल १७ लाख सैनिक रहेको विश्वास गरिन्छ । यसमा पनि ६ लाख ५४ हजार जना सक्रिय रुपमा सेनामा तैनाथ छन् । ५ लाख ५० हजार जना जगेडा छन् भने ५ लाख अर्धसैनिक छन् ।

पाकिस्तानी वायुसेनामा ७८ हजार, स्थल सेनामा १३ लाख र नौसेनमा १ लाख २४ हजार सैनिक छन् । पाकिस्तानको कुल रक्षा बजेट ७ अर्ब ६४ करोड डलर हाराहारीमा रहेको विश्वास गरिन्छ । पाकिस्तानसँग २ हजार ६ सय २७ वटा ट्यांक, १७ हजार ५ सय १६ वटा बख्तरबन्द गाडी, ६ सय ६२ वटा सेल्फ प्रोपेल्ड आर्टिलरी, २ हजार ६ सय २९ वटा टोड आर्टिलरी र ६ सय वटा मल्टिपल लन्च्ड रकेड सिस्टम रहेका छन् ।

पाकिस्तानसँग ३ सय २८ वटा लडाकु विमान छन् । यसमध्ये २ सय ३० वटा विमान मात्रै युद्धका लागि तयारी अवस्थामा छन् । पाकिस्तानसँग ९० वटा आक्रामक विमान र ६४ वटा परिवहन विमान पनि छन् । पाकिस्तानसँग अरु ३ सय ७३ वटा हेलिकोप्टर पनि समग्रमा पाकिस्तानी वायुसेनामा कुल १ हजार ३ सय ९९ वटा सैन्य विमान छन् । यीमध्ये ९ सय ७९ वटा युद्धकार्यका लागि तयारी अवस्थामा छन् । त्यसैगरी, पाकिस्तानसँग कुल १ सय २१ वटा नौसैनिक जहाज छन् ।

ग्लोबल फायरपावर परिसूचकमा भारत चौथो स्थानमा छ भने पाकिस्तान भने ११ औँ स्थानमा छ । विश्वका अरु मुलुकको तुलनामा भारत र पाकिस्तान सैन्य क्षमतामा निकै शक्तिशाली छन् । तैपनि यी दुई मुलुकबीच पूर्णस्तरको युद्ध हुने सम्भावना नरहेको जानकारहरु बताउँछन् ।

पाकिस्तानमा आधारित सुरक्षा विश्लेषक सइद मोहम्मद अलीका अनुसार यी मुलुकसँग भएका आणविक हतियारले पूर्णस्तरको युद्ध रोक्दै आएको छ । ‘पाकिस्तान र भारतसँग अर्को पक्षलाई धेरै पटक पूर्ण रुपमा नष्ट पार्ने आणविक हतियार छ ।’ उनले समाचार संस्था एपीलाई भनेका छन्, ‘उनीहरुको आणविक हतियारले दुबै पक्षलाई आपसी विध्वंशको अवस्था सिर्जना गर्छ ।’

यी मुलुकले आणविक हतियार प्रहार गर्न छोटो, मध्यम र लामो दुरीको विभिन्न प्रविधि पनि विकास गरेका छन् । तैपनि जानकारहरु एउटा मुलुकले एक पटक आणविक हतियार प्रहार गरे अर्को मुलुकले त्यसको जवाफै दिन नसक्ने गरी विध्वंश हुने अवस्था अउनसक्ने चिन्ता पनि व्यक्त गर्छन् ।

दुबै मुलुकले एकले अर्कोमाथि आक्रमण गर्दा पनि प्रायः रातको समय रोज्ने गरेका छन् । त्यस्तै, धेरै जनघनत्व र वृहद सैन्य उपस्थिती रहेको क्षेत्रमा पनि भारत र पाकिस्तानले एक अर्कामाथि आक्रमण गर्दैनन् ।

जानकारहरुका अनुसार सार्वभौमिकताको विवादमा रहेको कश्मीर क्षेत्रलाई पूरै कब्जा गर्ने दुबै मुलुकको उद्देश्य भएपनि एकले अर्काको सार्वभौम जमिन कब्जा गर्ने उद्देश्यले आक्रमण गर्दैनन् । बहुसङ्ख्यक हिन्दू धर्मावलम्बी रहेको भारतलाई मुसलमानबहुल पाकिस्तान कब्जा गर्ने कुनै इच्छा नरहेको विश्लेषकहरु बताउँछन् ।

त्यसैगरी, पाकिस्तानले पनि सैन्य आक्रमण गरेर भारतमाथि कब्जा गर्नसक्ने अवस्था छैन । विपक्षीको आन्तरिक राजनीतिमा दबाब पैदा गराउनका लागि उनीहरुले यस्तो आक्रमण गर्ने गरेको बताइन्छ ।