काठमाडौँ – थर अर्थात् वंशानुगत उपपद, मूल कुल परम्पराबाट सन्तान दरसन्तान हुँदै आएको उपनाम ! थरको यो अर्थ प्रज्ञा नेपाली बृहत् शब्दकोषको हो ।

सरकारी प्रज्ञा प्रतिष्ठानले हरेकजसो शब्दकोष संस्करणमा थरको यही शब्दार्थ दोहोर्‍याइरहन्छ । यो शब्दार्थ पुष्ट्याइँ गर्ने खालका छन् त नेपालका सबै थर ? थरको स्रोत ‘वंशानुगत या मूल कुल परम्परा’ मात्र हो ?

अवश्य होइन । कम्तिमा मानवशास्त्रीय अनुसन्धान र थपिँदा थरहरूले हाम्रो शब्दकोषको सीमिततालाई व्यङ्ग्य गरिरहेका छन् ।

नेपाली मूलमा कम्तिमा तीन हजार थर प्रचलनमा छ । विश्वभर त यस्तो थरको सङ्ख्या ९० लाखभन्दा बढी रहेको अनुमान गरिन्छ । अर्थात्, संसारका आठ अर्बभन्दा धेरै मानिससँग आ–आफ्ना ९० लाखभन्दा बढी थर छ ।

मानिसको थर मानवशास्त्रको मुख्यतः सामाजिक–सांस्कृतिक र भाषिक उपसमूह अन्तर्गत अध्ययन गर्ने गरिन्छ । सामाजिक–सांस्कृतिक मानवशास्त्रमा मानिसहरूले आफ्नो आवश्यकता पूर्ति गर्न कुन कुन समयमा कस्ता कस्ता बस्तु सृजना गर्‍यो ? त्यसलाई कसरी उपयोग गर्‍यो ? कस्ता कस्ता विचार, ज्ञान, सीप, बुद्धिहरू ग्रहण गर्‍यो ? कुन कुन समयमा फरक फरक समाजमा त्यस्ता ज्ञान, सीप, बुद्धि, विवेक अथवा अभौतिक वस्तुहरूको सृजना गर्‍यो ? समाजको सृजना कहिलेदेखि भयो ? मानिस समाजमा कहिलेदेखि बस्न थाल्यो ? कस्ता कस्ता सामाजिक सम्बन्धहरू विकास भयो ? त्यो सम्बन्धले कस्तो खालको प्रभाव पार्‍यो भन्नेबारे अध्ययन गरिन्छ । यसमा भौतिक र अभौतिक दुबै संस्कृतिहरूको अध्ययन हुन्छ ।

भाषिक मानवशास्त्रमा मानिसहरूको एउटा सांस्कृतिक तत्व (कल्चरल इलिमेन्ट) भाषा र सम्बन्धित पक्षबारे अध्ययन हुन्छ । भाषाको उत्पत्ति कसरी भयो ? भाषाको विविधिकरण कसरी भयो ? नेपालको राष्ट्रिय जनगणना, २०७८ को प्रतिवेदनअनुसार नेपालमा १२४ वटा मातृभाषा बोल्ने जनसंख्या रहेको पुष्टि भएको छ ।

ती १२४ भाषाको सृजना, विकास र विविधिकरण कसरी भयो ? विश्वभर कति भाषा बोलिन्छन् ? कसले कस्तो भाषा बोल्छन् ? कसरी त्यसको उत्पत्ति र विकास भयो ? भाषासम्बन्धी यी यावत मानवशास्त्रीय अध्ययनको धरालाई नै भाषिक मानवशास्त्र हो ।

अब थरतिर लागौँ ।

नेपाली जनसङ्ख्यामा बाहुल्यता रहेको आर्यहरूमा जातिगत व्यवस्था वैदिक काल (ईशापूर्व १५०० देखि ५०० सम्म) मै सुरु भएको पाइन्छ ।

भारतको क्रोनोलोजिकल हिस्ट्री (कालानुक्रमिक इतिहास) पढ्दा यो इन्डस भ्याली सिभिलाइजेसन (सिन्धुघाटीको सभ्यता) पछि नै भारतमा वैदिक सभ्यता विकास भएको पाइन्छ । ईशापूर्व १५०० भन्दा अगाडी हिन्दुका कुनै पनि धार्मिक संरचना या साहित्य प्राप्त गर्न सकिँदैन । त्यसैले हिन्दु धर्म विकास अध्ययनको शुरुवाती विन्दु नै १५०० हो ।

उपनिषदकाल, पौराणिककाल हुँदै ऐतिहासिक कालसम्म पनि हिन्दुहरूमा जातिगत व्यवस्थाले निरन्तरता पायो । नेपालमा पाइएका लिच्छिवीकालीन केही अभिलेखहरू (काठमाडौँको यङ्गालहिटीको शिलालेख, पाटनको सुनाकोठीको शिलालेख र भृङ्गारेश्वरमा भेटिएको शिलालेख) मा शूद्र जातिको पनि व्याख्या गरिएको पाइन्छ ।

बूढानीलकण्ठको विशाल मूर्ति भेटिएको ठाउँ (गोदावरीको जङ्गल अनुमान गरिएको) बाट हाल शिवपुरीको फेदसम्म त्यहाँसम्म ल्याउन शूद्रहरूले ठूलो सहयोग गरेका कारण उनीहरूलाई लबेदा भएको कपडा र गहना लगाउन छुट दिएको प्रसङ्ग उल्लेख छ । जसकारण नेपाली समाजमा शूद्रहरूको उपस्थिति निरन्तर थियो भन्ने पाइन्छ । वैदिकदेखि लिच्छवी कालसम्मको अवधिमा नेपालमा जाति व्यवस्थाको अवस्था के थियो भन्ने अकाट्य प्रमाण हालसम्म प्राप्त छैन ।

नेपालकाो इतिहासलाई अवधिमा छुट्याएर अध्ययन गर्दा लिच्छवीकाललाई प्राचीन कालमा गणना गरिन्छ । प्राचीनकाल पछिको मध्यकाल (ईस्वीको नवौँदेखि १८ औँ शताब्दीसम्म) मा चार जात भएका आर्यहरू जातिगत रूपमा विस्तार भइसकेको छद्म प्रमाणहरू पाइन्छ । राजा जयस्थिति मल्लले समाजमा वर्णशङ्करको समस्या बढेका कारण जाति व्यवस्थामा कडाइ गरेको विभिन्न इतिहासकारहरूले उल्लेख गरेका छन् । वर्णशङ्करका कारण मानिसहरूलाई जातीय आधारमा चिन्न समस्या भएपछि त्यस्तो कडाइ गरिएको केही अभिलेखहरूमा पनि उल्लेख छ ।

प्राचीन समयमा समाजमा अन्तरजातीय विवाहलाई निषेध गरिएको थियो । शास्त्रीय मान्यता विपरीत कसैले विवाह गरे उनीहरूलाई समाजबाट निकाला गरिन्थ्यो । समाजबाटै निकाला गरेपछि नयाँ वर्ण जन्मिन सम्भव थिएन । निकाला गरिएको मानिस नयाँ समाजमा जान्थ्यो ।

पछि यो व्यवस्था खुकुलो बनाइयो । समाजबाट निकाला गर्नुको साटो जातिगत तह घटुवा गरी त्यही समाजमा समायोजन गर्न थालियो । नेपालमा त्यही समयदेखि नयाँ–नयाँ जातिहरू देखापर्न थाले । अन्तरजातीय विवाहलाई समाजले स्वीकार गरेका कारण अब चार जातिमा नयाँ–नयाँ जाति थपिँदै गए ।

जस्तो कि; क्षेत्री र बाहुनबाट जन्मिएका सन्तानले खत्री थर राखे । अर्थात्, त्यो बाहुन र क्षेत्री दुबै भएन । वैश्य र शूद्रबाट जन्मिएकालाई तत्कालीन सामाजिक सत्ताले शूद्र नै बनायो ।

जयस्थिति मल्लका पालामा वर्णशङ्करको समस्या देखापरेका कारण त्यो समाजलाई व्यवस्थित गर्न भन्दै उनले नेवारहरूलाई १८ जातमा विभाजन गरे । जाति अनुसारको काम तोकिदिए । यदी तोकिएको काम र जिम्मेवारी पूरा नगरे दण्डसजायको समेत व्यवस्था गरिदिए भन्ने कुरा उनकै समयमा लिखित एउटा पुस्तक ‘न्यायविकासिनी’मा उल्लेख छ ।

सत्ताले अह्राएको पूरा नगर्दा पनि नेपालमा जाति बढ्ने क्रम जारी रह्यो । आर्यहरूमा भएको चार जात अब १८ जात भयो । त्यसले शाहकालसम्म नै निरन्तरता पायो । पृथ्वीनारायण शाहले दिएको दिव्योपदेशमा आधारित भनिएको पुस्तकमा ‘यो मुलुक मेरा साना दुःखले आज्र्याको होइन, चार जात ३६ वर्णको साझा फूलबारी हो’ उल्लेख छ ।

यस हिसाबले जयस्थिति मल्लको पालासम्म १८ मा सीमित रहेको जात या वर्ण पृथ्वीनारायण शाहको पालासम्म आइपुग्दा ३६ पुगेको थियो । त्यो बढ्दै–बढ्दै जाँदा नेपालमा २०५८ सालमा १२३, २०६८ मा १२५ र २०७८ मा १४२ जातजाति पुगेको छ ।

फैलिएका यीनै जातजाति र उनीहरूको फरक रहनसहनका कारण पछिल्लो समय नेपालमा मानवशास्त्र अध्ययनको मुख्य विषयमा जातीय समूह र जाति व्यवस्था परिसकेको छ ।

सांस्कृतिक विविधता

अहिले नेपालको सांस्कृतिक विविधतालाई हेर्दा पाँच किसिमका जनसङ्ख्या छ ।

एउटा पहाडी हिन्दु समूह (हिल हिन्दु ग्रुप) हो । यो समूह हिन्दु सामजिक सङ्गठन (हिन्दु सोसल अर्गनाइजेसन) को आधारमा पहाडतिर बसेको छ । तराइको हिन्दु समूहलाई पनि यही सङ्गठनको उपशाखा जस्तो मानिन्छ । यद्यपि, पहाड र तराइका हिन्दुबीच सामाजिक, भाषिक, सांस्कृतिक र नस्लमा विविधता पाइन्छ ।

नेपाली जनसङ्ख्याको दोस्रो समूह नेवारहरू हुन् । अन्य समूहभन्दा फरक नेवारहरूको केन्द्र काठमाडौँ उपत्यका हो । नेवारमा पनि दुईवटा समूह छन् । एउटा बुद्धिष्ट ग्रुप र अर्को हिन्दु ग्रुप । नेवार जाति नभइ सांस्कृतिक समूह हो । जातीय हिसाबले हेर्दा यो ग्रुपमा ८५ भन्दा बढी जात छन् ।

तेस्रोमा आफूलाई जनजाति भन्ने अर्को समूह छ । यो समूह न नेवार हो, न हिन्दु सोसल अर्गनाइजेसनभित्र आफूलाई आवद्ध गरेको समूह हो । यो सांस्कृतिक समूहका मानिसहरूले आफूलाई जनजाति भन्छन् ।

आफ्नै संस्कृति, मौखिक वा लिखित इतिहास, उत्पत्ति, भौगोलिक क्षेत्र, धर्मसंस्कृति र सामाजिक संस्था भएकाहरूलाई जनजाति भनिन्छ । नेपाल सरकारले अहिलेसम्म ६१ जनजाति समूहलाई मान्यता दिएको छ ।

चौथोमा मुस्लिम समूह हुन् । उनीहरूले आफूलाई मुसलमान भन्छन् । इस्लाम धर्म मान्छन् । उनीहरू पश्चिम नेपालमा चुरौटे भनेर प्रख्यात छन् । नेपालका मुसलमानहरू दुई किसिमका छन् । एउटा कन्भर्टेड (धर्मान्तरित) मुसलमान हुन् । यी मुसलमानहरू बारा, रौतहट, सिरहा, सर्लाही, सप्तरी क्षेत्रहरूमा छन् । चौधौँ शताब्दीमा बङ्गालका सुल्तान समसुद्दिन इलियासले हाल नेपालको सरहदका ती क्षेत्रमा आक्रमण गरेपछि उनीहरू धर्मान्तरणमा परेका थिए ।

मुस्लिम समूहभित्र अर्को चुरौटे ग्रुप छ । उनीहरू चुरा र कस्मेटिक सामान बेच्छन् । त्यसैले चुरौटे ग्रुप भनिएको हो । यिनीहरू पश्चिम नेपालमा धेरै छन् ।

नेपालको जनसङ्ख्याको अर्को समूह ‘अन्य’ हो । पञ्जाबी, बङ्गाली र मारवाडीहरू यसमा पर्छन् । यिनीहरूको उत्पत्ति अन्यत्र भएको हो, यी नेपालमा प्रचलित माथिका चारभन्दा फरक संस्कृतिका मानिस हुन् । तर, नेपाली नागरिकता लिएर नेपालमा बसोबास गर्छन् । ती पनि नेपाली हुन् । उनीहरूले पनि यहाँ आफ्नो धर्म र संस्कृतिमा रमाइरहेका छन् । बङ्गाली वा फ्रान्सेलीहरू पनि नेपाली नागरिकता लिएर बसेका छन् भने उनीहरू पनि अदर्स ग्रुपमा पर्छन् ।

यसरी नेपालको कल्चरमा यी पाँचवटा समूहको प्रभाव छ । यी संस्कृतिहरूको समग्रता नै नेपाली संस्कृति हो ।

जाति बढ्नुको कारण

मानवशास्त्रीहरूले नेपालको जनसङ्ख्यालाई दुई प्रकारका भनेका छन् ।

सिन्धुघाटीमा मङ्गोलियाबाट चङ्गेज खाँ जस्ता राजाहरू आए । जसको पालामा त्यहाँ अत्यधिक विकास भयो । तर, त्यसअघि नै मङ्गोलियाका मानिसहरू आएर अफगानिस्तानमा व्यापार गरेका थिए । सिन्धुको माटोमा उर्बराशक्ति घटेपछि र माटोमा नुनको मात्रा बढेपछि अफगानिस्तानका मङ्गोलियनहरूसँग मिसिएर पहाडको बाटो पूर्वतिर लागे ।

त्यसरी सिन्धुको माथिल्लो भाग हुँदै पहाडहरू छिचोलेर आएको एउटा समूह काठमाडौँ उपत्यका हुँदै पूर्वतिर गयो । गङ्गा नदीको किनारमा अर्को सभ्यता विकास भयो । सिन्धुको सभ्यता अन्त्य भएपछि त्यहीँका केही मानिसहरू आएर गङ्गालाई प्रमुख आधार मानेर बस्न थाले । गङ्गा नदीको सभ्यताका आर्यहरूको एउटा समूह भारतको उत्तरापथबाट नेपालभित्र छिर्‍यो । यसरी यहाँ दुई फरक नस्लका मानिस आइपुगे ।

पूर्वमा बर्मा, बङ्गालदेशको माथिल्लो भाग र हङकङ लगायत पूर्वको पुछारमा पनि स्थानीय सभ्यता विकास भयो । तर उनीहरूको सभ्यताको सम्बन्ध तिब्बतसँग भयो । तिब्बत र त्यहाँको सम्बन्धको कारणले एकाथरी मानिसहरू पूर्वबाट पश्चिमतर्फ आएको देखिन्छ । जसलाई हामी राई, लिम्बू, किराँत भनेर चिन्छौँ । यसरी दुईतिरको सभ्यताका मानिसबीच मिलाप हुँदा नेपालको जनसङ्ख्यामा पनि विविधिकरण आयो ।

जाति बढ्नुको पहिलो कारण आनुवांशिक प्रक्रिया (जेनेटिक प्रोसेस) नै हो । दोस्रो फरक सभ्यताका मानिसहरूको मिलाप र तेस्रो ठाडो पदसोपान (भर्टिकल हायरार्की) मा आधारित जाति व्यवस्था ।

जेनेटिक प्रोसेसलाई नियाल्दा फरक वर्ण या जातिका मानिसहरूको विहेबारी र सन्तान उत्पादनका कारण नयाँ जाति बन्यो । आर्यनले मङ्गोेलियन या मङ्गोलियनले आर्यनसँग, आर्यनले पनि फरक वर्णका मानिससँग सहवास गरेपछि जन्मने नयाँ शारीरिक संरचना भएका मानिसहरू नयाँ नस्ल भए अर्थात् नस्लको विविधिकरण हुँदै गयो । समाजले नयाँ नाम दिँदै गयो ।

थरको आधार

थरहरू मुख्यतः तीन आधार बनेका हुन्छन् । पहिलो त वंशानुगत नै भैहाल्यो । पेशा (अकुपेशन बेस्ड) र स्थानविशेष (प्लेस्ड बेस्ड) बाट पनि नेपालमा दर्जनौँ थर उत्पत्ति भएका छन् । पछिल्ला थरहरू पनि पछि वंशानुगतमै बदलिने गरेका छन् ।

वैदिक कालमा जातीय व्यवस्था जन्मको आधारमा नभइ कर्मको आधारमा थियो । पछि धर्मान्धहरूको प्रभाव बढ्न थालेपछि पेशामा आधारित जन्म (अकुपेसनल बर्थ) पनि जातीय नै भयो । त्यसयता शूद्रको कोखबाट जन्मिने सबै शूद्र भए । ब्राह्मणको कोखबाट जन्मिने ब्राह्मण नै मान्यता प्राप्त भयो । त्यो मान्यतालाई ‘जेनेटिक कन्टिन्युएसन’ भनिन्छ । नेपालमा अहिले हामी यही अभ्यास गरिरहेछौँ । पेसामा विविधता आएपनि ‘एथ्निक’ र ‘कास्ट सिस्टम’ले निरन्तरता पाइरहेको छ ।

स्थानविशेषको सवालमा कुनै समुदाय एकै ठाउँमा लामो समयसम्म बस्दा उसले त्यही स्थानविशेषको नामबाट थर राख्यो । त्यो पनि पछि जातीय समूह नै भयो ।

शेर्पा जाति एउटा उदाहरण हो । शेर्पा भाषामा ‘पा’ बासी’ र ‘शेर’ को अर्थ ‘पूर्व’ को हो । अर्थात् पूर्वमा बसेका मानिसलाई शेर्पा भनियो । त्यसैले शेर्पा जात पनि हो र थर पनि हो । थर भनेको पारिवारिक पहिचान हो । जात भनेको सामाजिक पहिचान हो । ठूलो समुदायलाई सम्बोधन गर्न जात भनिन्छ । शेर्पाभित्र पनि २३/२४ जात भेटिएको छ ।

शेर्पाहरूसँगै चीन तिब्बतबाट नेपाल पसेको एउटा समूह पश्चिमतर्फ माइग्रेट हुँदै जाँदा मुस्ताङ उपत्यकाको थाकखोला पुगेर लामो समय बसेपछि उनीहरूलाई थकाली भनियो । थाकखोलामा बसेकाले उनीहरू थकाली भएका हुन् । उनीहरू शेर्पासँगै तिब्बतबाट नेपाल प्रवेश गरेका हुन् ।

थार मरुभूमिमा लामो समयसम्म बसेर आएकालाई थारु भनियो । एउटा पहिचान पाएपछि उनीहरूको थर नै सोही रहन गयो । भारतको नायर प्रदेशबाट आएकालाई नेवार भनिन्छ भन्ने तर्क गर्नेहरू पनि छन् ।

स्थानविशेषको नामबाट एउटा व्यक्तिको नामाकरण भयो । त्यसपछि त्यो परिवारमा गयो र परिवारबाट समुदायमा फैलियो । जति धेरै फैलिँदै गयो, त्यो थर अब जातिमा बदलियो ।

अहिले पनि नयाँ ठाउँको नामबाट नयाँ जाति प्रादुर्भूत हुने क्रम जारी छ । यसको उदाहरणको रूपमा गाउँको कुनै डाँडामा घर बनाएर बस्नेलाई डाँडाघरे भनियो । दाजुभाइ छुट्टिएपछि पनि डाँडाघरे जेठो कान्छो भयो । अब डाँडाघरे जाति नै पार्दुभाव भयो ।

पुरानो समयमा यो कार्यान्वयन भएको देखिन्छ । यो स्थान विशेषको नाममा जोडियो । जति पनि मङ्गोेलियन थरहरू छन् ः ती अधिकांश ‘प्लेसबेस्ड नेमिङ’मा आधारित छन् ।

तर, आर्यन समुदायमा पेशाको आधारमा राखिएको थरको प्रभाव बढी छ । नेवार समुदायमा पनि यो बढी चलेको पाइन्छ । तामाको भाँडा बनाउनेलाई ताम्राकार, काठको काम गर्नेलाई शील्पकार आदि ।

वैदिक कालदेखि अहिलेसम्म जाति थपिने क्रममा नै अहिलेसम्म नेपालमा १४२ जातजाति बनेको हो । त्यसैले जातजातिको विषय पनि मानवशास्त्रीय अध्ययनमा महत्वपूर्ण छ । २/४ जाति हुने अमेरिका लगायत देशका मानिसहरू नेपालमा यत्तिका धेरै जातजाति रहेको जानकारी पाउँदा आश्चर्यमा पर्छन् ।

अन्तरघुलन

हनुमानढोकाको सिंहसत्तलका पूजारी उदयगोपाल झा मधेशी हुन् । उनका पुर्खा पृथ्वीनारायण शाहकै पालामा मधेशबाट काठमाडौँ आएका हुन् । धेरै पुस्ता लामो समय काठमाडौँमा बसेका कारण उनीहरू अहिले काठमाडौँका नेवारभन्दा फरक छैनन् । हेर्दा र बोली सुन्दा उनी मधेशी हुन् भन्ने कसैलाई लाग्दैन । तर, उनी झा हुन् ।

त्यसैले, वातावरणीय प्रभावले गर्दा पुस्तौँपुस्तासम्म त्यही वातावरण र त्यही समुदायमा रहँदा ऊ शारीरिक र सांस्कृतिक रूपमा त्यहीँ अन्तरघुलन हुन्छ ।

अहिले नेपाल जाति व्यवस्थाबाट विस्तारै आर्थिक वर्गमा विभाजन हुँदैछ । जसले समाजको शक्ति आफ्नो नियन्त्रणमा राख्न सक्यो, उसको उच्च सामाजिक हैसियत कायम हुन्छ ।

नेपालीहरूको शारीरिक संरचनामा विविधता छ । यो आनुवांशिक सम्बन्ध (जेनेटिक कनेक्सन) सँग जोडिएको छ । आर्यनका चार जाति र मङ्गोेलियनहरू बीचको शारीरिक र वैवाहिक सम्बन्धको कारणले गर्दा शारीरिक संरचनामा विविधता बढ्दैछ । त्यही कारणले हामी सबैको शारीरिक विशेषता फरकफरक छ ।

दोस्रो – हामीले प्राप्त गरेको वातावरणीय प्रभावले पनि विविधता निम्त्याउँछ । जस्तो कि; बाबुबाजे सोलुखुम्बुमा जन्मिए । तर छोरा नाती पुस्तौं पुस्तासम्म नेपालगञ्जमा बसे भने वातावरणीय प्रभावका कारण सोलुखुम्बुको शेर्पा र नेपालगञ्जको शेर्पाको शारीरिक संरचना फरक पर्दै गयो । यो वातावरणीय प्रभाव हो । तराइको थारु वर्र्षाैंवर्ष सोलुखुम्बुमा बस्यो भने छोरानाती गोरा हुँदै जान्छन् । ऊ शेर्पाको शारीरिक विशेषतासँग नजिक नजिक हुँदै जान्छ ।

त्यसैले अहिले धेरै हदसम्म शारीरिक विशेषता हेरेर हामी यो आर्यन या मङ्गोेलियन हो भनी छुट्याउन नसक्ने अवस्था बनिसकेको छ । वातावरणीय र आनुवांशिक प्रभाव परेका मानिसहरूको नस्ल छुट्याउन गाह्रो पर्छ ।