प्रिय सुशीला,
हाम्रो दुःख अन्त्य हुने भएन । तिमीलाई मैले यसअघि जेलबाटै चिठी लेखेको थिएँ । त्यस दिनदेखि आजसम्म दुर्योगले कठोरतम् प्रहार गरिरहेको छ । त्यसपछिका दिनमा मैले तिमीलाई पत्र लेख्न सकिनँ । त्यस प्रहारको आघातमा म अझसम्म निसासिएको छु । मैले तिमीलाई घरव्यवहारको बारेमा चिठी लेख्नु पर्दैन । त्यस्तो चिठी जहिले जस्तो लेख्दा पनि हुन्छ ।

मैले तिमीलाई लेख्नुपर्ने किसिमको चिठी लेख्न सक्ने मायालु मनस्थितिमा म अझै पुगेको छैन । मेरो जीवनमा एउटा गहिरो शून्यता आएको छ, विषाद् छाएको छ । यस विषाद्को व्यापक बोझले हाम्रा कोमल भावना मानौँ निमिट्यान्न नै भएका छन् । म आत्तिएको छु । पराजित छु, झन्झन् तल–तल भासिँदै छु । यसबाट निस्किन सम्भव छैनजस्तो छ ।

पिताजी परलोक हुनुभएको वस्तुस्थितिले मेरो सिङ्गो अस्तित्वलाई तीतो बनाएको छ । म मरणान्त निराशाको दुष्चक्रमा फसेको छु । बुझिदेउ, मेरो आत्मआनन्दको मुहान सुकेको जस्तो छ । अहिले सधैँ यस्तै अवस्था रहँदैन भनेर पाकाहरूले सम्झाउँछन् होला । त्यो हाम्रो सुखको मुहान अन्तर्मनको अवचेतनमा लुकेर बस्ला तर म अहिले यस मर्मान्त प्रहारबाट विचेत भएको छु ।

कमसेकम तत्कालका निमित्त जीवनशक्तिले सुस्तरी आफ्नो काम सुरु गर्ला वा गर्न थालिसक्यो होला । छिटै नै म स्वस्थ बनौँला । आखिर हामी बाँच्नै पर्छ । मृत्युको माझमै हामी बाँचिरहेका हुन्छौँ ।

मलाई यस्तै भएको छ, म पूरै खलबलिएको छु, जरैदेखि उखेलिएको छ । यस्तो भयङ्कर घटनाले तिमीलाई कहाँ पुर्‍याएकाे होला, कस्तो भएको होला, म सोच्न पनि सक्दिनँ । तिमी झन् व्यथित भएकी छ्यौ । मेरी प्रियतमा, तिम्रो कलिलो उमेर र सीमित अनुभवका हिसाबले तिमीलाई झन् ठूलो आघात परेको छ । यस्तो बेलामा म तिमीलाई मृत्युउन्मुख पिताजीको आखिरी सन्देश सम्झाउन चाहन्छु । पिताजी भन्नुहुन्थ्यो– ‘दुःख गर्न सिक, दुःखले नै मनुष्यलाई महान बनाउँछ ।’

यस सन्देशको सम्झनाले मलाई ठूलो शक्ति दिन्छ । तिमीलाई पनि पक्कै दिन्छ होला । वेदना मानवताको नियति हो । म सुस्तरी जीवनको यस उदात्त सत्यलाई साक्षात्कार गरिरहेको छु ।

तिमी सोधौली, के त्यसो भए दुःखको अन्त्य नै छैन त ? छैन प्रिय, मेरो विचारमा जीवन अन्त्यहीन वेदनाको शृंखला हो । वेदनाको अग्नि परीक्षामा सहर्ष उत्तीर्ण हुनसक्ने जीवनमात्र सार्थक हो । देह र मनको सुखबाट अज्ञानीहरू मात्र गदगद हुन्छन् । यस्तो सुख हाम्रा निमित्त छैन । तिमीले यस बारेमा राम्ररी सोच्नू । मैले एउटा बाटो पक्रिसकेको छु । त्यो बाटो कष्टतीर्ण छ । त्यस बाटोमा रगत, पसिना र विश्रान्तिबाहेक केही छैन । म तिमीलाई सहधर्मिणीका रूपमा यही मार्ग दिन सक्छु । यस्तो बाटोमा तिमी मलाई साथ दिन सक्छ्यौ त ?

म तिम्रो सान्निध्यका निमित्त व्याकुल छु । म यहाँबाट निस्किन सक्दिनँ । म पटना छाड्न निषेधित छु, तर तिमीलाई त त्यस्तो निषेध छैन होला । छैन भने तिमी यहाँ किन नआएको ? तिमी आइसक्नुपर्ने होइन र ? म सधैँ तिम्रो बाटो हेरिरहन्छु । घरसामु अडिने प्रत्येक गाडाबाट तिमी ओर्लन्छौ कि भन्ने आशा गर्छु । म हरेकपल्ट निराश हुन्छु । तर फेरि पनि आशा मर्दैन ।

यता, रामबाबु मलाई भेट्न आउनु भएको थियो । उहाँले मलाई देखाउनु भएको मायाले म विह्वल भएँ । उहाँ तीन दिन बस्नुभयो । म उहाँलाई खुबै मन पराउन थालेको छु । त्यसअघि नै गिरिजा आइसकेका थिए । मनमोहन, दीर्घराज र कृष्णमोहन पनि भेट्न आए । तर विराटनगरबाट कोही पनि आएका छैनन् । अफसोस ! हो, विराटनगरबाट सहानुभूतिका पत्र अवश्य आएका छन् ।

तर त्यहाँका कसैलाई पनि मेरो चिन्ता छैन जस्तो छ वा उनीहरूसँग समय छैन कि ? तर यसको अर्काे पाटो पनि छ । त्यहाँको अवस्था विकट होला । मलाई आमाको चिन्ता लागिराखेको छ । यस्तो विकट अवस्थामा उहाँ कसरी रहनुभएको होला । दुःख खप्ने क्षमता उहाँमा प्रशस्त छ । तर त्यसको पनि कुनै सीमा होला । आमालाई सम्झिँदा मेरो मनमा ग्लानि उत्पन्न हुन्छ । उहाँको सन्दर्भमा मेरा ठूल्ठूला आदर्शवादी गफहरू अनुचित छन् जस्तो लाग्छ ।

म उहाँलाई माया गर्छु, यो कुरा सम्झाउनू । उहाँका छोराहरूमध्ये म एक जनाले कमसेकम उहाँलाई राम्ररी चिनेको छु, बुझेको छु । त्यसैले म उहाँलाई साँचो अर्थमा माया गर्छु । यो भनिदिनू । आफ्ना अत्यन्त अप्ठेरा दिनमा पनि आमाले मलाई कहिल्यै बिर्सिनु भएन, यो म जान्दछु ।

अब अहिले जे भए पनि मेरो पीर गरिरहनु पर्दैन । आमाले आफूलाई जहाँसम्म हुन्छ, खुसी राख्नु पर्‍याे भन्ने मेरो भनाइ हो । आमाको खुसी मेरो छेउमा आफैँ पुग्नेछ । तर यसको साटो उहाँले आफूलाई दुःख दिनुभयो भने म सधैँ झन् दुःखी हुनेछु ।

मेरो स्वास्थ्य अझसम्म राम्रो भइसकेको छैन । जेलबाट छुटेपछि स्वास्थ्यलाभ गरौँला भन्ने लागेको थियो । घटनाक्रमले छल्यो । आमालाई यो कुरो नसुनाउनू । तिमीले पनि यस विषयमा पिरोलिरहने काम छैन ।

तिमीलाई माया गर्ने
विसु

नोट : एउटा कुरो भन्न झण्डै बिर्सिएको । देवेन्द्र पनि छुटिसके, तर उनलाई पनि मजस्तै आरा छोड्न नपाइने निषेधाज्ञा छ । हरेक १५ दिनमा आरा पुलिस थानामा हाजिरी हुनुपर्छ । अब छिटै नै उनले तिमीलाई पत्र लेख्लान् ।
मार्च १९४५

(प्रदीप गिरिको ‘विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला : आधारभूत संकलन’ नामक पुस्तकबाट साभार)