काठमाडौँ – हालको भारतीय सरहदमा पर्ने उत्तरप्रदेशको मथुरामा पाँच हजार २५३ वर्षअघि जन्मिएका अनुमान गरिएका हिन्दु देवता श्रीकृष्णको जन्मोत्सव आज मनाइँदैछ । हिन्दुहरूले सृष्टिका आरम्भकर्ता मान्ने त्रिदेवमध्ये पालनकर्ता विष्णुका आठौँ अवतारका रूपमा द्वापर युग अन्त्य गर्नेगरी कृष्णको जन्म भएको मान्छन् ।

धार्मिक कथाहरू अनुसार; मथुराकी देवकीमा गर्भाधान भएदेखि नै मृत्युसँग कृष्णको पौँठेजोरी चल्यो, कृष्णकै निर्देशनमा पाण्डव र कौरवबीचको लडाइँमा एक अर्ब ६६ करोड मानिसको ज्यान गयो, भाल्कमा जराको विषाक्त तीर समन गर्न नसकी कृष्णको निधन भयो, कृष्णलाई नै केन्द्रमा राखेर गीता र महाभारतजस्ता विहङ्गम पूर्वीय दर्शन/धर्मशास्त्र विकास गरियो ।

मनुष्यको रूपमा जन्मिएका कृष्णले कुरुक्षेत्रको युद्धमा अर्जुनलाई आफ्नो विश्वरूप देखाए, सञ्जयले कृष्णको त्यस्तो विराट स्वरूप देखेका थिए । कृष्णको जीवनभर के के भयो भन्नेबारे कृष्णचरित्र, गीता र महाभारत नै अध्ययन गर्नुपर्छ ।

जे होस्, अनेक लीला रचे पनि कृष्ण मरणशील मानिसकै स्वरूपमा जन्मिएका थिए । तर, यो धर्तीमा कृष्णको उपस्थिति एक आम मानिसको रूपमा मात्रै थिएन, उनी विगत, वर्तमान र आगत तीनै थिए भनी हिन्दुहरू विश्वास गर्छन् । अर्थात्, मोक्ष (पुनःजन्मबाट मुक्ति) खोज्न अनेक सन्धान गर्ने गरेका हिन्दुहरू आफूले देवता नै मानेको श्रीकृष्णको पूर्वजन्म र भविष्यसम्म देवत्वकरण गर्छन्, पूर्वश्रापको नतीजा पनि ठान्छन् ।

यो त भयो धार्मिक विश्वासको कुरा ! मानिसको उत्पत्तिबारे विज्ञानले ठ्याक्कै धर्मशास्त्रमा झैँ दैवीलीलाका रूपमा व्याख्या गर्दैन । तर, क्रमविकास र अवतारवादका विभिन्न चर केलाउँदा जताततै मिलाप भेट्न सकिन्छ ।

यो सामग्रीमा हामी श्रीकृष्णले समेत अवतार लिएको भनिएको आधुनिक मानिससम्मको उत्पत्तिबारे संक्षिप्त चर्चा गर्नेछौँ । मिथकीय र विज्ञानको निस्कर्षलाई मानवशास्त्रीय दृष्टिकोणबाट हेर्नेछौँ ।

सबैभन्दा पहिले धर्मबारे बुझौँ । मानिसले कस्ता दैवी शक्तिहरूमा विश्वास गर्छन्, कस्ता धार्मिक अभ्यास गर्छन्, पुनर्जन्मबारे कस्ता धारणा र सोचाइ राख्छन्, कस्तो किसिमको विश्वास (बिलिफ प्याट्रन) भन्ने कुराहरू धर्मभित्र पर्छन् ।

धर्मको अंग्रेजी परिभाषा ‘अलौकिक शक्तिमा विश्वास’ भन्ने हुन्छ । यस्ता अलौकिक शक्ति (सुपरन्याचरल पावर) भित्र विभिन्न पक्ष हुन्छन् । दैवीशक्तिबारे विभिन्न धर्महरूमा विभिन्न पक्ष अर्थात् मतहरू छन् ।

अंग्रेजीको ‘रिलिजन’ शब्द बढी ईश्वर (गड) सँग सम्बन्धित हुन्छ । धर्मले चाहिँ वृहद क्षेत्र ओगटेको हुन्छ । त्यसैले पूर्वीय धर्मशास्त्रमा ईश्वरको मात्र नभइ मोक्ष कसरी प्राप्त गर्ने र मानिसले मृत्युपछि पुनर्जन्मबारे गर्ने चिन्तासम्मको चिरफार भएको छ ।

हरेक विषयको अध्ययनको आधार नै मिथोलोजी (मिथकीय अध्ययन) हो । हरेक कुराको आविष्कार गर्नुअघि कल्पना नै हुन्छ । त्यसैले मानिसको उत्पत्ति सम्बन्धमा पनि विश्वमा दुईवटा अवधारणा प्रचलनमा छन् । तीमध्ये पहिलो शास्त्रीय सिद्धान्त (क्लासिकल थ्यौरी) हो ।

शास्त्रीय सिद्धान्त :

मानिसको उत्पत्तिबारे सबैभन्दा पूरानो यो सिद्धान्तले ‘मानिसलाई भगवानले बनाएको’ भन्छ । आधुनिक समयबाट हेर्दा यो मिथकजस्तो लागे पनि एउटा सिद्धान्त नै हो ।

धर्मअनुसार मानिसको उत्पत्तिबारे फरक मान्यता छ । यशु, मोहम्मद, बुद्ध, राम जे भनेपनि ती सबै भगवान हुन् । ती हरेक धर्ममा नाम फरक भए पनि जस अर्थात् क्रेडिट एउटै कुरालाई दिइएको छ । यो अनुभूति गर्ने कुरा हो ।

हावा नदेखिए पनि यथार्थ हो । त्यसैले हावाको अस्तित्व स्वीकार हुन्छ । भगवानको विषय पनि यही हो । पृथ्वीमा नभइ नहुने कुरालाई हाम्रा पुर्खाले देवत्वकरण गरेका हुन् । त्यसैले पञ्चतत्वलाई हामीले भगवानको रूपमा ग्रहण गरेका हौँ । हामीले सूर्य भन्यौँ, हाम्रा पुर्खाहरूले भगवानका रूपमा ग्रहण गरे ।

हामी ब्रह्मा भन्छौँ । विज्ञानले अणु/परमाणुबाट ब्रह्माण्डको उत्पत्ति भएको भन्छ । अणु र परमाणु कहाँबाट सृजना भयो भन्ने कुरा विज्ञानले अझै ठोस रूपमा पत्ता लगाउन सकेको छैन । धर्ममा पनि भगवान कहाँबाट आए भन्ने कुरा कसैले एकिन गर्न सक्दैन । भगवानको न जन्म र न अन्त्यको कल्पना भएको छ ।

धार्मिक आस्थाको कोणबाट हेर्दा पृथ्वीमा भएको पञ्चतत्वलाई भगवान भनिएको रहेछ र, त्यसैको संयोजन तथा प्रभावले गर्दा फरक–फरक स्थानमा फरक–फरक प्राणीको उत्पत्ति भएको रहेछ भनी बुझ्नुपर्ने हुन्छ ।

जस्तो कि – पानीमा माछा उत्पत्ति भयो । किन पानीमा हात्ती या सुँगुर उत्पत्ति भएनन् ? किनकि पानीमा भएको पञ्चतत्वको संयोजनले माछाजस्ता पानीभित्रै जन्मन, सास फेर्न र बाँच्न सक्ने जीवहरू उत्पत्ति गर्‍यो । जमिनमा किरा, जीवजन्तु आदि उत्पत्ति भयो । किनकि जमिनमा प्राप्त वातावरण त्यस निम्ति अनुकूल भयो ।

तातो ठाउँमा हुने जीव चिसोमा र चिसोमा हुने जीव तातोमा हुँदैन । त्यस्तै मानिसहरूको पनि शारीरिक संरचना वातावरणीय प्रभावका कारण फरक छ । चिसो ठाउँमा हुने मानिसहरूको स्वरूप तातो ठाउँमा हुने मानिसको भन्दा फरक हुन्छ ।

वैज्ञानिक सिद्धान्त

यसलाई आधुनिक (मोर्डन), क्रमविकास (इभोल्युसन) वा डार्बिडियन सिद्धान्त (थ्यौरी) पनि भनिन्छ । चाल्र्स डार्बिनले इभोल्युसन थ्यौरी प्रतिपादन गरेका थिए ।

डार्बिनले भनेका छन् – पृथ्वीमा फरक समयमा फरक वातावरण निम्तियो । त्यो फरक वातावरणको प्रभावका कारण पृथ्वीमा फरक प्रकृतिका जीवहरूको अस्तित्व देखापर्‍यो । त्यही फरक अस्तित्वमध्ये मानव गुण भएको जीव पनि पृथ्वीमा देखापर्‍यो । त्यो मानवगुण भएको जीवमा गुणहरू विकास हुँदै गएपछि लामो समयपछि आधुनिक मान्छे विकास भयो । यसैलाई हामी इभोल्युसन थ्यौरी भन्छौँ ।

पछि यो सिद्धान्त परीक्षण गर्न विभिन्न खोजी भयो । खोजी गर्ने क्रममा मानव पुर्खाका विभिन्न अवशेषहरू प्राप्त भयो । प्रयोगशालामा परीक्षण गरियो । परीक्षण गर्दा विभिन्न समयमा विभिन्न मानिसहरूको उत्पत्ति र विकास भएको पत्ता लाग्यो । यो सिद्धान्त नै विश्वव्यापी रूपमा प्रचलनमा आयो ।

सबै मानिस एकैपटक पृथ्वीमा उत्पत्ति भएको नभई कालक्रम र पृथ्वीमा भएको वातावरणीय परिवर्तनका कारणले गर्दा लामो समयको सङ्घर्षपछि आधुनिक मानिसको विकास भएको पुष्टि भयो । यही सिद्धान्त नै विश्वविद्यालयहरूको मानवशास्त्रीय पाठ्यक्रममा लागू भयो ।

अर्कातर्फ, शास्त्रीय सिद्धान्तले विश्वव्यापी मान्यता (युनिभर्सल असेप्टेन्स) प्राप्त नगरेकाले आधुनिक प्राज्ञिक अध्ययनमा खासै समेटिएन । डार्बिनको विकासवादी सिद्धान्त पनि सतप्रतिशत शास्त्रीय सिद्धान्तमै आधारित छ । मानिसलाई भगवानले बनाएका हुन् भन्ने सिद्धान्तमै आधारित भएर उनले यो अनुसन्धान गरेका थिए भनिन्छ ।

एउटा उदाहरण – काठमाडौंमै धेरै मन्दिर र मूर्तिहरू छन् । मन्दिरहरूमा रहेका देवीदेवताका मूर्तिमा सृष्टिका शास्त्रीय सिद्धान्त नै जोडिन्छ । गणेशको भुँडी किन ठूलो भयो ? उनको शरीरमा हात्तीको टाउको किन जोडियो ? किन शिवजीले बाघको छाला लगाए ? किन कालीले तरबार बोकिन् या किन महिषासुर मर्दिनीले भैंसीमाथि टेकिन् भन्नेलगायत सबै विवरण यस्तै मिथक कथासँग जोडिएको छ ।

त्यसको वास्तविकता के हो भन्ने बुझ्नुपर्छ । मानिसको शरीर छ, टाउको सिंहको छ भने त्यो किन भयो त ? पृथ्वीमा यस्तो त कहीँ देखा परेको छैन । कसरी त्यो कसरी कल्पना भयो ? त्यसले के देखाउन खोजेको छ भन्ने कुरालाई कथा र वास्तविकतासँग जोड्न सक्दामात्रै शास्त्रीय र वैज्ञानिक सिद्धान्तको अन्तर केलाउन सकिन्छ ।

सृष्ट्रिबारे हिन्दु अवधारणासँग मेल खाने डार्बिनको उद्विकास सिद्धान्त

सृष्टिबारे हिन्दु कन्सेप्ट या वैदिक अवधारणाबारे हेरौँ । यो अवधारणाअनुसार सृष्ट्रि ब्रह्माले गरे । सृष्टिको पालन विष्णुले गरे र संहार शिवले गरे भन्ने विश्वास छ । यो विश्वासमा मानिसको सृष्टि र विकासबारेको शास्त्रीय धारणा पनि जोडिएको छ ।

हामीले अवतारवादको सिद्धान्तबारे सुनेका छौँ । ब्रह्माले सृष्टिको उत्पत्ति गरेपछि भगवान विष्णुले पृथ्वीमा विभिन्न स्वरूपका जीव भएर अवतरण गरे भन्ने सिद्धान्त अवतारवादमा आधारित छ ।

पहिलोपटक उनले मत्स्य अवतार लिए । दोस्रो अवतार कुर्म, तेस्रो बराह, चौथो नृसिंह, पाँचौं वामन, छैठौँ परशुराम, सातौँ राम, आठौँ कृष्ण, नवौँ बुद्ध र दशौँ अवतार कल्की अवतार कल्पना गरिएको छ । शरीर नै परिवर्तन गर्नसक्ने नारायण नै प्रकृति हो । प्रकृतिका कारण समय–समयमा मानिसकै स्वरूप पनि परिवर्तन हुन्छ भन्ने कुरा विज्ञानले नै पुष्टि गरेको छ ।

डार्बिडियन थ्यौरीले पनि यही भनेको छ । मन्दिरमा भएका मूर्तिहरूमा पनि यही विषय प्रतिकात्मक रूपमा सिम्बोलाइज गरिएको हो । डार्बिनले पनि पृथ्वीमा पहिलो प्राणीको स्वरूप माछाको रूपमा पानीमा देखा परेको थियो भनेका छन् । शास्त्रीय सिद्धान्तले यही कुरालाई भगवान विष्णु पानीमा माछाको स्वरूपमा देखा परेका थिए भन्छ ।

डार्बिनले माछापछाडि पृथ्वीमा कछुवाजस्ता रेप्टाइलहरूको अस्तित्व देखापर्‍यो भनेका छन् । त्यही कुरालाई अवतारवादले कुर्म अवतार भन्छ । शास्त्रीय सिद्धान्तमा कछुवापछि दलदलमा बस्ने सुँगुर र बँदेलजस्ता जीवन उत्पत्ति भयो भनिएको छ । त्यही कुरालाई क्लासिकल थ्यौरीले बराह अवतार भन्यो ।

डार्बिनले यही कुरा भनेका हुन् कि प्राकृतिक परिवर्तनका कारणले त्यस्ता खालका जीव पृथ्वीमा देखापर्‍यो, प्राकृतिक पञ्चतत्वको परिवर्तनले फरक जीव उत्पत्ति भयो ।

नृसिंह अवतारको कुरा गर्दा डार्बिनले पनि पहिलो मानवगुण भएको जीव अपुच्छ बाँदर (एप) थियो भने । त्यही गुणमा अरू मानवीय गुण थपिँदै जाँदा आधुनिक मानव भयो भनेका छन् ।

त्यही कुरालाई धर्मशास्त्रले नृसिंह (नृ भनेको मानिस र सिंह भनेको शेर अर्थात बाँदर) अवतार भनेको छ । डार्बिनले बाँदर भने, क्लासिकल थ्यौरीले सिंह भन्यो, फरक यत्ति मात्र हो । त्यसैले यो थ्यौरीमा धेरै समानता पाइन्छ ।

डार्बिनले बाँदर गुण भएको प्राणी विकास हुँदै गएपछि अस्ट्रेलोपिथेकस, होमोपिथेकस, होमोइरेक्टस, नियन्डरथलम्यान भनेर ब्याख्या गरे । मानव गुण विकास हुँदै गएपछि मानिसले सिकार गर्न थाल्यो, हातहतियार विकास गर्‍यो । उसले काट्ने, ताछ्ने र खुर्किने उपकरण प्रयोग गर्‍यो ।

त्यही कुरालाई शास्त्रीय सिद्धान्तमा बामन अवतारको कुरा गर्‍यो । यता अवतारमा मानिसले स्वरूप त ग्रहण गर्‍यो, तर, पूर्ण मानवीय गुण विकास भैसकेको थिएन ।

विष्णुले वामन अवतार लिँदा सुरुमा एउटा सानो जोगीको भेष धारण गरेका थिए । पछि विराट स्वरूप ग्रहण गरे । डार्बिनले पनि पहिले मानिस अविकसित थियो, पछि आधुनिक स्वरूप ग्रहण गर्दै आधुनिक मानव भयो भनेका छन् । त्यसैलाई ‘होमोइरेक्टस’ भनिएको छ । ‘होमो’ भनेको मानिस र ‘इरेक्टस’ भनेको सीधा उभिएर हिँड्न सक्ने मानिस !

अवतारवादमा वामन अवतारपछि परशुराम अवतारको कुरा आउँछ । परशुराम भनेका जङ्गलमा हिँड्नेडुल्ने, बञ्चरोजस्ता हतियार बोक्ने, रिसाहा, सामाजिक सम्बन्ध कायम गर्न नसक्ने, समाजमा मिल्न नसक्ने स्वरूपका हुन् ।

डार्बिनले पनि मानिसहरू पहिले जङ्गली अवस्थामा थिए, काँचो मासु खान्थे, जङ्गलमै घुम्थे, कन्दमुल खान्थे भनेका छन् । यसरी हेर्दा यो अवतार पनि डार्बिनको विकासवादी सिद्धान्तको चरणको व्याख्यासँग मेल खान्छ । त्यसैले परशुराम भन्नु र जङ्गली मान्छे भन्नु एकै हो ।

परशुरामपछि राम अवतारको कुरा आयो । रामले राज्य स्थापना गरे, राजनीतिक चेतनाको विकास गरे, स्थायी रूपमा समाजको सृजना गरे । डार्बिनले पनि मानिसले जङ्गल छाडेपछि कबिला समाजको विकास भयो, विभिन्न सभ्यताको विकास भयो, कृषि र पशुपालन सुरु गरे, सामाजिक सम्बन्धको विकास गरे भनेका छन् । राम अवतार भनेको सामाजिक मानिसको कल्पनाको चरण हो ।

रामपछि कृष्ण अवतारको कुरा गरौँ । अब मानिस रामजस्तो सोझो रहेन, चतुर भयो । कृष्ण चतुर थिए । लोभ्याउने, मोहित पार्ने, ठग्ने, दुःख दिने काम पनि मानिसले गर्न थाल्यो । यो सांस्कृतिक पक्षको कुरा भयो । अब शारीरिक कुरा छाडेर धर्म, संस्कार र संस्कृतिको कुरा जोडियो । ती चलाख मानिसको प्रतिनिधित्व कृष्णले गरे ।

अहिले मानिसमा कृष्णपन बढेर गएको छ । कृष्णका १६ सय गोपिनी थिए । तर, सोझा मानिसले त्यतिधेरै श्रीमती बनाउन सक्दैन । ढाँट्न, छल्न र जता पनि कुरा मिलाउन सक्ने मानिसले पनि विवाहेत्तर सम्बन्ध बनाउन सक्छन् ।

विकासवादी सिद्धान्तले मानिसहरूको चेतना विकास हुँदै गएपछि समाज दुईवटा पक्षमा विभाजित हुन्छ भन्छ । इगो, शक्ति, मानप्रतिष्ठा लगायत कुराहरूमा मानिसहरूको झगडा पर्न थाल्छ । त्यो द्वन्द्वले मानिसलाई सखाप पार्छ भनिन्छ । विश्वयुद्धको कन्सेप्ट यहीँनेर बुझ्न सकिन्छ । कम्युनिजममा त्यो अवस्थाको अन्त्य नै साम्यवाद हो व्याख्या भएको छ ।

क्लासिकल थ्यौरीले पनि कृष्ण अवतारपछि बुद्ध अवतारको कुरा गरेको छ । बुद्ध अवतारमा बुद्ध भनेका सौम्य, सामाजिक मानिस, सबैको भलो चिताउने, सम्यक कर्म, सम्यक दृष्टि, सम्यक विचार हो । कृष्ण चतुर्‍याइँ गर्छन्, बुद्ध सौम्य चाहन्छन् ।

यतिखेर विश्व कृष्ण र बुद्ध अवतारकै समानान्तरमा छ । कृष्ण चतुर हुन्छन्, लडाउने र पछार्ने काममा निपूर्ण छन् । बुद्ध त्यस्तो चाहँदैनन् । यी दुई विचारबीच कसले जित्ने भन्ने रस्साकस्सी छ ।

यो रस्साकस्सीमा समाज विध्वंसनजिक छ । सङ्घर्ष चुलिँदो छ । यो सङ्घर्ष भयानक हुँदा मानिसले आर्जन गरेका सबै कुरा सकिन्छ । आणविक युद्ध चरम अवस्थामा पुग्दा अहिलेको सभ्यता समाप्त हुन्छ । तर, सृष्टि फेरि प्रारम्भ हुन्छ । त्यो कल्पना पनि अवतारवादले गरेको छ । त्यो नै कल्की अवतार हो ।

हिन्दु धर्मशास्त्रमा लेखिएको छ, ‘भगवान विष्णु सेतो घोडामा चम्किलो तरबार बोकेर आइ सबै अत्याचारीलाई अन्त्य गर्छन् र सृष्टि फेरि सुरु हुन्छ । सत्ययुगको सुरु हुन्छ ।’

यसरी सृष्टि र सभ्यताबारे शास्त्रीय सिद्धान्त र विकासवादी सिद्धान्त दुबैले समानान्तर समान व्याख्या गरेका छन् । डार्बिनले यही क्लासिकल थ्यौरीमा टेकेर विकासवादी सिद्धान्त प्रतिपादन गरेका हुन् । तर, विकासवादी सिद्धान्त बढी यथार्थवादी भएकाले त्यसले ‘युनिभर्सल असेप्टेन्स’ प्राप्त गरेको हो ।

अवतारवाद पूजाआजामै सीमित भयो । तर, जतिखेर भगवानको कल्पना गरिएको थियो, त्यतिखेर मूर्तिपूजा थिएन । विष्णुको कल्पनालाई मूर्त रूपमा बुझाउन मूर्तिको आविष्कार गरियो ।

डार्बिडियन सिद्धान्तमा उनले विकास गरेको अवधारणा पुष्टि गर्न उनका फलोअरहरूले मानव विकासका प्रमाणहरू खोजी गर्न थाले । त्यस क्रममा उनीहरूले विभिन्न ठाउँमा विभिन्न मानवपुर्खाका अवशेष प्राप्त गरे । तिनै अवशेष प्राप्त गरेको ठाउँको आधारमा, त्यो खोजी गर्ने व्यक्तिको नामको आधारमा वा त्यो फोसिलको क्याल्कुलेसनको आधारमा त्यसलाई नामाकरण गरे ।

सबैभन्दा पहिलो मानवगुण भएको जीवाशेष केन्यामा भेटियो, त्यसलाई केन्यापिथेकस नामाकरण गरियो । शिवालिक हिल्समा भेटिएकोलाई शिवालिक पिथेकस नाम दिइयो । नेपालमा भेटिएकोलाई रामापिथेकस नाम दिइयो । संस्कृतमा रामा बनेको बाँदर हो । पिथेकस भनेको मानव हो । यसमा संस्कृत र अंग्रेजी दुबै नाम जोडियो ।

यसरी हेर्दा रामापिथेकसको अर्थ नरबाँदर भन्ने हुन्छ । दोस्रो अष्ट्रेलोपिथेकस र तेस्रो होमोइरेक्टस नामारण गरियो । नियन्डरथल म्यानदेखि विभिन्न ठाउँमा भेटिएका फरकफरक अवशेषहरूलाई फरकफरक नाम दिइयो ।

यसरी मानवको इतिहास लाखौं वर्षको जीवको वातावरणीय प्रभावका कारण देखा परेको शारीरिक फरकपनाको कारणले गर्दा एउटा प्रजातिभित्र भएको पुस्ता हस्तान्तरणको क्रममा पुस्तौं पुस्ता पछाडि मोर्डन म्यान देखापर्‍यो भन्ने पुष्टि भयो ।

त्यही कुरा मानवशास्त्रको पहिलो अध्ययन विश्लेषणको विषय हो । यही विषयलाई मध्यनजर गर्दै मानवशास्त्रलाई छुट्टै विषयको रूपमा विकास गरियो । त्यो नै मानवशास्त्रको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पाटो हो ।