भारतको केरलकी मुख्य सचिव (चिफ सेक्रेटरी) सारदा मुरलीधरनले कालो रङलाई लिएर सामाजिक मिडियामा टिप्पणी गरेपछि प्रतिक्रियाको बाढी आएको छ ।

आजपर्यन्त रङ्गभेदी कठोर भारतीय समाजमा छालाको रङ (वर्ण)का आधारमा भेदभाव सामना गर्नुपर्ने अवस्थाबारे मुरलीधरनको अप्रत्याशित बयानका कारण हल्लीखल्ली मच्चिएको हो ।

यसबारे सोसल मिडियामा गरेको पहिलो पोष्टलाई मुरलीधरनले पहिले त मेटाएकी थिइन्, तर पुनः रिपोष्ट गरेकी छिन्‌ । एक शीर्ष सरकारी अधिकारीले पनि छालाको रङकै आधारमा भेदभाव सामना गरिरहेको तीतो हालत बाहिरिएपछि मानिसहरू तरङ्गित भएका हुन्‌ ।

मुरलीधरनले आफ्नो पोष्टमा लेखेकी छिन्‌, ‘मुख्य सचिवको रूपमा आफ्नो कार्यकालबारे मैले एक आश्चर्यजनक टिप्पणी सुनेँ कि यो कार्यकाल उति नै कालो थियो, जति मेरो श्रीमानको सेतोपना । मैले आफ्नो कालोपन स्वीकार्न आवश्यक छ ।’

सन्‌ १९९० ब्याचकी अधिकृत (अफिसर) मुरलीधरनले सन् २०२४ सेप्टेम्बरमा केरल राज्यकी मुख्यसचिवको कार्यभार सम्हालेकी थिइन् । उनीभन्दा पहिले उक्त पदमा उनकै पति वी. वेणु थिए ।

गरिबी उन्मुलन र महिला सशक्तिकरण, आजीविका मिसन, ग्राम पञ्‍चालत विकास योजना, अनुसूचित जाति विकास, ग्रामीण विकास र उच्च शिक्षासँग जोडिएको परियोजनाहरू प्रभावकारी कार्यान्वयन गरेकी मुरलीधरन आफ्नो कार्यसम्पादनलाई लिएर चर्चित छिन्‌ । उनले भारतको नेशनल इन्स्टिच्यूट अफ फेसन टेक्नोलोजीकी कार्यकारी निर्देशकका रूपमा पनि काम गरिसकेकी छिन्‌ ।

मुरलीधरनको वर्णबारेको स्टाटसबारे भारतका एक वरिष्ठ टिप्पणीकार एमजी राधाकृष्णनले भनेका छन्‌, ‘उनी निकै कट्टर विचार र मुखर टिप्पणीका कारण चिनिन्नन् । मुरलीधरन सामान्यतयाः निकै अनुशासित र मृदुभाषी हुन् । उनलाई निकै गहिरो धक्का लागेको हुनुपर्छ । कसैले सफलतालाई सेतो र असफलतालाई कालो विशेषण जोडिदियो । यसलाई उनलाई वास्तवमै धक्का पुगेको हुनुपर्छ ।’

रङ्गभेदको भाष्यभित्र दबिएकी मुरलीधरन

‘म जब चार वर्षकी थिएँ, मैले मेरी आमासँग सोधेकी थिएँ कि उनी काली मलाई फेरि आफ्नो गर्भमा राखेर गोरी र सुन्दर बनाउन सक्छिन्‌ ? मैले ५० वर्षदेखि कालो नभएको भए राम्रो हुन्थ्यो भन्ने यो (रङ्गभेदी) भाष्यमुनि दबिएर जीवन बिताएँ । यसकारण कि कालो रङमा सुन्दरता या मूल्य छैन । यसको (आफू कालो हुनुको) भरपाई मैले कुनै न कुनै तरिकाले गर्नु नै थियो ।’

आफ्नो पहिलो पोष्टलाई डिलिट गरेपछि फेरि रि-पोष्ट गर्दै मुरलीधरनले लेखिन्‌, ‘मुख्य सचिवको रूपमा आफ्नो कार्यकालबारे मैले एक आश्चर्यजनक टिप्पणी सुनेँ कि यो कार्यकाल उति नै कालो थियो, जति मेरो श्रीमानको सेतोपना ! मैले आफ्नो कालोपन स्वीकार्न आवश्यक छ ।

मैले यो पोष्ट आज बिहान लेखेँ र फेरि हटाइदिएँ । किनकी त्यहाँ आएका प्रतिक्रियाबाट म आत्तिएँ । मैले यसलाई फेरि रि-पोष्ट गरेको छु । किनकी मेरा शुभचिन्तकहरूले यस्ता केही कुराहरूमाथि चर्चा हुन आवश्यक रहेको भन्नुभयो । म सहमत छु । आउनुस् ! फेरि कुरा गरौँ ।

म यो खास कुरा किन गर्न चाहन्थेँ ? किनकी म आहत भएकी थिएँ । हो ! तर पछिल्लो सात महिनामा मेरा पूर्ववर्ती (जो मुरलीधरनका पति हुन्‌) सँग मेरो कार्यकाल तुलना गर्ने सिलसिला लगातार जारी रह्यो । म यसबाट निकै प्रभावित भएँ ।
यो लेबलका पछाडि म कालो हुनु कारण थियो । यसमा महिला हुनुको कुरा भने लुकाइएको छ । यो निकै लज्जास्पद कुरा हो । कालो एक रङमात्रै होइन, बरु कालो कहिल्य राम्रो हुँदैन, कालो एक वर्गसँग जोडिएको समस्या हो, यो हृदयहीन निरङ्कुशता हो, गहिरो अन्धकार हो…

यहाँनेर कालो रङको बदनाम गर्न आवश्यक छ ? कालो रङ त ब्रह्माण्डको सर्वव्यापी सत्य हो । कालो रङ यस्तो हो, जो मानव सभ्यताको लागि ज्ञात ऊर्जाको सबैभन्दा शक्तिशाली प्रवाह हो । यो यस्तो रङ हो – जसले हरेक स्थानमा काम गर्छ । कार्यालयमा पोशाक मापदण्ड होस्‌ या बेलुकीपख लगाइने कपडाको चमक होस्‌ ! गाजल होस्‌ या पानी पार्ने बादल होस्‌ !’

मुरलीधरनले अगाडि लेखेकी छिन्‌ –

‘मैले ५० वर्षदेखि कालो नभएको भए राम्रो हुन्थ्यो भन्ने यो (रङ्गभेदी) भाष्यमुनि दबिएर जीवन बिताएँ । यसकारण कि कालो रङमा सुन्दरता या मूल्य छैन । गोरो छालामात्रै आकर्षक हुन्छ । त्यो भन्दा पनि ठूलो त दिमाग, त्यो राम्रो र सम्पूर्ण छ, त्यो पनि गोरो रङसँग सम्बन्धित छ । त्यस्तो गोरो हुन नसक्दा आफू कमजोर रहेको महसुस हुन्थ्यो । त्यो पीडाको भर्पाइ मैले कुनै न कुनै प्रकारले गर्नु नै थियो ।

बाल्यकाल नसकिउञ्जेल मैले यही मानिरहेँ । आफ्नो श्याम (कालो)वर्णको विरासतको महिमामण्डन कसले गर्‍यो ? कसले त्यहाँ सुन्दरता देख्यो ? मैले त देखेकी थिइनँ । कसले सोच्यो कि कालो शानदार रङ हो । कसले मलाई यो देखाउन सहयोग गर्‍यो ?
कि कालो रङ सुन्दर छ
कि कालो रङ भव्य छ
कि म कालो रङ मन पराउँछु ।’

यो पोष्टबारे चर्चा भएपछि मुरलीधरनले समाचार एजेन्सी एएनआईलाई आफूले छालाको रङबारे सो टिप्पणी व्यङ्ग्यात्मक शैलीमा गरेकी बताइन् ।

उनले भनिन्‌, ‘कालो रङप्रति के समस्या छ ? के यो सत्य नभएर अधिक धारणा होइन ? कालोपन यस्तो हो – जो मूल्यवान र सुन्दर छ भनी स्वीकार्न आवश्यक छ । मेरा लागि यो नै सबैभन्दा सही समय लाग्यो कि यसलाई (कालो वर्णलाई) लिएर म रक्षात्मक महसुस नगरूँ । यो पनि कि म एक महिला हूँ या काली हूँ । यी दुबै कुरालाई स्वीकार गर्न र मजबुत भएर अघि बढ्ने समय आएको छ ।’

रङ्गभेदविरुद्ध आफू मजबूतीका साथ अघि बढ्दा रङ या वर्णकै कारण असुरक्षा महसुस गरिरहेकाहरूका लागि सहायकसिद्ध हुन सक्ने मुरलीधरनले बताइन् । कालो वर्णका सबै मानिसहरूले आफूहरूको मूल्य भएको र आफूलाई कुनै बाहिरी मान्यता आवश्यक नभएको महसुस गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।

तरङ्ग र प्रतिक्रिया

मुरलीधरनको सोसल मिडिया पोष्टमा कयौं प्रकारका प्रतिक्रिया आएका छन्‌ ।

कर्नाटकको उप-मुख्यसचिव पदबाट सेवानिवृत्त भएका जयराजले बीबीसी हिन्दीसँग कुरा गर्दै भनेका छन्‌, ‘मैले आफ्नो पूरै कार्यकालमा यस प्रकारको कुनै कुरा सुन्न र देख्न परेन । यो एक अपवाद हो । उनको केही फरक अनुभव होला ।’

के त्यो उनको वर्णसँग जोडिएको केही मुद्दा थियो त ? या उनी एक महिला भएकी र धेरै मानिसले महिला नेतृत्व नरुचाउने गरेकाले यस्तो प्रतिक्रिया आएको हो ?

तिरुवअनन्तपुरमको विकास अध्ययन केन्द्रकी महिला अनुसन्धाता प्राध्यापक जे. देविका भन्छिन्‌, ‘दुबै कुरा भएको हुन सक्छ । यो धारणा कालो वर्ण र महिला दुबैमा जोडिएको छ । काला रङका महिलालाई (समाजमा) कम सक्षम मान्ने गरिन्छ । जब कि गोरा पुरुषहरू अधिक सक्षम मानिन्छन्‌ ।

श्याम सुन्दरता (कालो रङको सौन्दर्य) को गरिमा देख्न र बुझ्नका लागि देविका मानिसहरूलाई तिरुअनन्तपुरमस्थित आशा वर्करहरूको सङ्घर्षस्थलमा आउन आग्रह गर्छिन्‌ । भन्छिन्‌, ‘तपाईंहरू केलका ती कोभिडविरोधी योद्धाहरूको अनुहार हेर्नुहोस्‌ । घामको रापमा पोलिँदै, धुलो भरिएको आँधीसँग जुधिरहेका, पसिनाले लतपत, तर दृढ सङ्कल्पका कारण चम्किइरहेका उनीहरूका मुखाकृति हेर्नुहोस्‌ । न कुनै लिपिष्टिक, न कुनै मेकअप ! कुनै तडकभडक छैन । यो दृश्य हेर्दा उनीहरूको सोचबाट रङभेद कोशौँ टाढा देखिन्छ ।’

देविका केरलमा आशा वर्करहरूको आन्दोलनतर्फ इङ्गित गर्दैछिन्‌ । केरलमा महिला स्वास्थ्यकर्मीहरूको अभियान नै आशा हो । आशा कार्यकर्ताहरूले हाल केरलमा तलब वृद्धिको माग गरिरहेका छन्‌ । सरकारले तलब बढाउने वाचा गरे पनि हालसम्म माग पूरा गरेको छैन ।

वरिष्ठ टिप्पणीकार एमजी राधाकृष्णन भन्छन्‌, ‘रङ सबैभन्दा अगाडि छ । उनी एक महिला पनि हुन् । तर यो भारतीय संस्कृतिमा कुनै नयाँ कुरा होइन । केरल पनि यसबाट अलग छैन । गोराहरूको गुलाम रहेर हामीले रङको शक्ति, दबदबा, बर्चस्व र त्यस्ता सबै चीज देख्यो । रङ्गभेद राष्ट्रिय धारण हो ।’

उनी अगाडि भन्छन्‌, ‘सामान्यतयाः शीर्ष पदमा रहेका व्यक्तिले यसबारे कुरा गर्दैनन् । यदी तपाईंले ध्यान दिनुभयो भने उच्च पदमा पुग्नेहरू प्रायः तथाकथित उच्च जातसँगै सम्बन्धित हुन्छन्‌ । पिछडिएको या अल्पसङ्ख्यक समुदायका मानिसले यो पद सम्हाल्नु निकै दुर्लभ छ । उनीहरूले रङ्गभेदबारे कुरा गरे पनि यसरी खुल्न सक्दैनन् ।’

मुरलीधरनसँग चिनजान रहेकी मोहिनियट्टम नृत्याङ्गना नीनी प्रसादले भनिन्, ‘म उनलाई चिन्छु र यो भन्ने अधिकार पनि राख्छु कि मुरलीधरनले रङ्गभेदबारे आफ्ना लागि मात्रै कुरा गरेकी होइनन् । हामी त एक महिलालाई सधैँ उनको सादगी या गरिमाका लागि मात्रै सम्मान गर्ने गर्छौं । उनले भारतीय समाजको एक गहिरो समस्याको मूल्यवान पहलूलाई अघि सारेकी छिन्‌ । उनले वञ्जितीकरणमा परेका समुदायमा काम गरेकी थिइन्‌ भन्ने कुरा हामीले भुल्नु हुँदैन ।’

तिरुअनन्तपुरमका सांसद्‌ एवम्‌ लेखक शशि थरूरले सोशल मिडियामा लेखेका छन्‌, ‘आवाज उठाएकोप्रति स्याबास् सारदा ! निकै सुन्दर ढङ्गले लेख्यौ ।’

के कारबाही हुन्छ ?

मुख्यसचिवजस्तो पदमा रहेकी कालो वर्णकी महिलाले भारतीय समाजमा व्याप्त रङभेदबारे लेखेपछि मानिसहरूले अनेक प्रकारका प्रतिक्रिया दिएका छन्‌ ।

केरलका एक प्रहरी अधिकारीले भनेका छन्‌, ‘यो पोष्ट लेख्नुको कारण के थियो ? के एक नागरिक या एक कर्मचारी भएकै कारण उनको अधिकारहरूको उल्लङ्घन भएको थियो ? उनले यसबारे बताउनुपर्छ । के उनीमाथि भएको टिप्पणी हानिकारक थियो ?’

अर्का अधिकारी भन्छन्‌, ‘पोष्ट हेर्दा यस्तो लाग्छ कि यो एक विचार हो । हामीमध्ये केही मानिसहरू पोष्टमा गरिएको शिकायत बुझ्न असक्षम छौँ ।’

(बीबीसी कलेक्टीभ न्यूजरूमका लागि इमरान कुरैशीले तयार पारेको रिपोर्ट अनुदित, सम्पादित र प्रकाशित । सं.)