फागुन ७, नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापनाको दिन । २००७ सालमा १०४ वर्षे जहानियाँ राणा शासनको अन्त्य गर्दै नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना भएको फागुन ७ नै भएकाले विशेष मानिन्छ ।

जहानियाँ राणा शासनको अन्त्य गर्दै प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि नेपाली आमाका धेरै सपूतले जीवन उत्सर्ग गरे । कयौंले आफ्नो ज्यान जोखिमा समेत राखे ।

प्रजातन्त्र स्थापनाका लागि ज्यान दाउमा राखेर आन्दोलनमा होमिएका पात्र मध्येमा पर्छन् विश्वबन्धु थापा । ९३ वर्षका थापा वीपी कोइरालाका विश्वास पात्र मानिन्थे ।

२०१७ सालको कू राजा महेन्द्रको महत्वकांक्षाले भएको बताउने थापासँग हामीले नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापनाका क्रममा भएका आन्दोलन, नेपालमा भइरहेको प्रजातन्त्रको अभ्यास लगायतका विषयमा केन्द्रित रहेर कुराकानी गरेका छौं ।

प्रस्तुत छ कुराकानीको सम्पादित अंश :

आज प्रजातन्त्र दिवस । २००७ सालको आन्दोलनलाई कसरी सम्झिनुहुन्छ ? तपाई त आन्दोलनमा सहभागी भएको व्यक्ति पनि हुनुहुन्छ ?

हामीहरु गोरखाबाट भारतमा गएका परिवार थियौं । कारणबश गोरखामा बस्न नसक्ने अबस्था भएपछि हाम्रो परिवार भारतमा पुगेको थियो । भारतबाट विराटनगर आयौं ।

राणाको पालमा पनि विराटनगरमा एउटा हाइस्कूल थियो । हुने खानेले पढ्न पाउने तर नहुनेले त पढ्न सक्ने अबस्था थिएन । हामीहरुले विराटनगरमा पढेका हौं ।

भारतमा त्यसबेला आन्दोलन भयो । हामीहरुलाई नेपालमा यस्तै भए हुने भन्ने लाग्यो । नेपालको इतिहास कस्तो भनेर हामीले पढ्ने बेलामा केही थिएन ।

विद्यालयमा भारतको इतिहासका बारेमा पढाई हुन्थ्यो । म बालक नै थिए । वीपी भारतमै पढ्नुहुन्थ्यो । उहाँ विराटनगरमा रहेको कोइराला निवासमा आएको बेलामा मैले देखेको हो ।

बुढो अग्लो मानिस आउनुभयो । हामीहरु सान्दाजु भन्थ्यौं । मेरो कितावमा कुल्चिनुभयो । कितावलाई कुल्चिएपछि मैले ढोग्न भने । उहाँ अचम्ममा पर्नुभयो । यहीबाट उहाँसँग मेरो चिनजान भएको हो ।

वीपीसँग मेरो कैले पनि वैरभाव रहेन । म भन्दा २ वर्ष जेठो थिए, गिरिजा । उनी भने मसँग अलि शंकालु थिए पछिसम्म पनि ।

एक दिन सान्दाजु (वीपी कोइराला)ले पार्टी खोल्ने कुरा गरे । त्यसबेला म आइए पढ्दै थिएँ । कृष्णप्रसाद भट्टराई, ईश्वर बरालहरु म भन्दा माथिका कक्षामा पढ्थ्यौं ।

त्यसपछि राष्ट्रिय कांग्रेस पार्टीको गठन भयो । पछि सुवर्ण शमसेरको प्रजातान्त्रिक कांग्रेससँग मिलेर २००६ साल चैत २७ गते नेपाली कांग्रेसको गठन भयो । मातृका कोइराला, वीपीहरुसँग वैचारिक शक्ति थियो भने सुवर्णजीहरुसँग धन (पैसा) र संगठन थियो । त्यही भएर दुई पार्टी एक हुन सकेको हो ।

सुवर्णसम्शेरसँग पैसा पनि थियो । सुवासचन्द्र बोससँग मिलेका आइजीपी याकथुम्बा पनि थिए त्यसलाई प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने हामीलाई लाग्यो । भारतमा स्वतन्त्रता आएपछि हामीले ए स्वतन्त्रता यस्तो हुन्छ भन्ने थाहा पायौं ।

हामीलाई सुवर्णको संगठनले तान्यो र हाम्रो सम्मेलन बर्गेनियामा भयो । माओवादीमा प्रचण्ड अधिनायकवादी भएजस्तै कांग्रेसमा पनि मातृका अधिनायकवादी भए । अरु नेतालाई भन्दा वीपी र सुवर्णलाई दायाबाँया राखे ।

नेपाली बोल्नेमाथि पनि राणाका सुराकीले हेरिरहेका हुन्थे, तेही भएर सबै पार्टी गतिविधि गोप्य रुपमा भयो । संगठन पनि गोप्य रुपमा बन्यो । त्यसपछि हामी भूमिगत भयौं । त्यतिखेर नेपाली कांग्रेसमा वीपीहरु–गान्धीवादी थिए तर सुवर्णहरु गान्धीवादी थिएनन् । राणाहरुले यसरी सुन्दैनन् भन्ने उनीहरुको मत थियो ।

अहिले नेपाली कांग्रेसले प्रयोग गरेको झण्डा सुवर्णको पार्टीको थियो, हाम्रो त हरिया, सेता र हिमाल भएको झण्डा थियो । एकताका बेला हामीले चारतारे झण्डालाई स्वीकार गरेका हौं । प्रजातन्त्रको माग गर्दै हामीले क्रान्ति गरेका थियौं ।

त्यो सत्याग्रह थिएन । हामी गान्धीवादी थियौं त्यही भएर सजिलै राणाहरुले मान्लान् भन्ने सोचेका थियौं तर त्यसो भएन् ।

उनीहरुले वीपी स्वदेश फर्किएपछि राम्रो व्यवहार गरेनन् । वीपीलाई निकै दुःख दिएको थियो । भारतमा, बेलायतमा कानून थियो तर हाम्रोमा आन्दोलन गर्नेलाई राणाहरुले मार्लान् भन्ने डर थियो । त्यसबेला वीपीलाई पनि गान्धीवादी तरिकाबाट देशमा परिवर्तन र प्रजातन्त्र आउँछ जस्तो नलागेको मलाई सुनाउनु भएको थियो ।

पार्टी गतिविधिहरु हुन थालेपछि हामी विराटनगरमा पर्चा छर्न गयौं । सरोज कोइराला र म विराटनगर आउँदै गर्दा पुलिसले खानतलासी गर्‍यो र हामीलाई जेलमा हाल्यो । राणा हटाउने क्रान्तिमा म विराटनगरमा जन सरकारको गृहमन्त्री थिए भने केशवप्रसाद कोइराला गभर्नर थिए ।

हाम्रो नेतृत्वमा रहेको मुक्तिसेनाले २००७ को कात्तिकमा विराटनगरको रंगेली कव्जामा लियौं र अगाडि बढेका थियौं । झापाको व्यारेक आक्रमण गर्ने प्रयासमा हामी असफल भयौं त्यसबेला बल्लतल्ल ज्यान जोगाइयो । हामीले लगातार विराटनगरमा आक्रमण गर्‍यौं र कव्जामा लियौं । त्यसको केही पछि २००७ साल फागुन ७ मा प्रजातन्त्र आयो।

कांग्रेसको जन्ममा भारतीय कुनै समुहको सहयोग छ भन्ने लाग्यो नि त्यसको अर्थ ? त्यस्तै हो ?

त्यो भएको कुरा हो । नेपाली भन्यो भने त्यसबेलामा थुन्ने गरिन्थ्यो । त्यही भएर भारतमा बसेमा पार्टीको सम्मेलनमा भारतीय नेपाली कांग्रेस नाम राख्ने विषयमा कुरा भएको थियो ।

भारतमा बसेका नेपालीहरुले खोलेको संस्था भएकाले त्यसको नाम यस्तो राख्ने कुरा भएको थियो । नेपाली कांग्रेस भनेर नाम राख्दा त त्यसबेलाको राणाहरुले पक्राउ गर्ने अबस्था थियो । सम्मेलन भएको झण्डै एक वर्षपछि मात्रै सुवर्णशमशेर भारतमा पुगेका हुन् ।

२००७ सालको आन्दोलनमा नेपाली कांग्रेस त भयो, प्रजापरिषद्को पनि महत्वपुर्ण योगदान भनिन्छ, बामपन्थीहरुको पनि भूमिका थियो भनिन्छ । के थियो अबस्था ?

त्यो सत्य हो । एक्लैबाट यो परिवर्तन आएको होइन र सम्भव पनि छैन् । हेर्नुस्, नेपालबाट पुष्पलाल भागेर बनारस पुगेका थिए । उहाँ गएपछि उनले राष्ट्रिय कांग्रेसको सदस्य समेत बनेका थिए ।

काठमाडौं शहरमा हामी आउँदा यहाँका नेपालीलाई नेपाली कांग्रेस जिन्दावाद भन्न समेत आउदैनथ्यो । जिन्दावाद भन्न नजानेर हामी जिस्क्याउँथे । तर कारण के हो भने राणाहरुले आफ्नो परिवारबाहेक अरु केही पनि सपार्न सकेनन् ।

जापानमा पनि त्यहाँका प्रधानमन्त्रीले अपदस्थ गरेर शासन गरेको इतिहास छ नि । काठमाडौंमा पनि तीनजना राजाले शासन गर्ने ।

कीर्तिपुरका वेग्लै राजा त पछिसम्म पनि थिए । त्यसबेलाका तीनैजना राजाहरु नेवार थिए । उनीहरु मिलेर नबसेका । राई लिम्बुको वेग्लै राज्य थियो । जातिको राज्य थियो ।

प्रजापरिषदको अस्तित्व समाप्त भयो तर कांग्रेसले अस्तित्व कसरी कायम गर्न सक्यो ?

प्रजापरिषद् भनेको के हो भनेर पहिला बुझ्न आवश्यक छ । टंकप्रसादजी प्रधानमन्त्री थिए । रामहरि मामूली मानिस थिए । चार पाँचजना मानिस मिलेर एउटा सानो गुट बनाए ।

उनीहरुको संगठन थिएन । काठमाडौंका मानिसहरुको विरोध हुन्थ्यो । यहाँका केही मानिसले त्यो अनुभव समेत गरेका थिए, जुन हामीले वनारसमा अनुभव गरेका थियौं ।

अन्याय भयो भनेर यहाँका केही मानिसले बोले । शुक्रराजलाई मृत्युदण्ड दिइयो । उनी प्रजापरिषद्का थिएनन् ।

अहिले देशमा रहेका पार्टीहरुमा रहेको गुट उपगुटका बिचमा तुलना गर्दा कस्तो देखिन्छ ?

यो अहिले जे भइरहेको छ । त्यो गलत छैन । मानिसको स्वभाव जस्तो छ । त्यस्तै भइरहेको छ । मानिसहरुको दिमाग नै कस्तो छ भने आफुलाई कता लाग्दा फाइदा हुन्छ त्यतै लाग्ने गरेका छन् ।

सूर्यप्रसाद उपाध्यायले त्यही बेलामा बेलुका मातृका वावुलाई र बिहान वीपीलाई भेट्थे । उनलाई कांग्रेसमा सबैभन्दा चतुर नेताका रुपमा समेत मानिसहरुले लिने गरेका छन् ।

तत्कालिन कांग्रेसका चारजना मुख्य नेताहरुमध्ये समेत उनी पर्छन् । गणेशमानजी, वीपी वावु, सुवर्णशमशेर र सूर्यप्रसाद उपाध्याय भनेर ४ जना महत्वपुर्ण नेताहरु थिए । कृष्णप्रसाद र गोपाल भट्टराई दुईभाइ बनारसमा संगै बसेर पढेका थिए । तर उनीहरुका बिचमा समेत एकमत हुन सकेन ।

यी सब कुराहरु के भने मानिसको कमजोरी हो । अहिलेको नेकपाको हेर्नुस् त ओलीमा केही हदसम्म नेतृत्व छ । तर प्रचण्डमा मैले त केही देखेको छैन । भारतीय कांग्रेसका नेताहरु अझै नेहरुका सन्तानहरुले आफुलाई पुग्ने पैसा कमाए ।

भारतमै गान्धीहरुलाई परिवार नै चाहिने किन ? भारतीय प्रधानमन्त्री मोदीले आफुभन्दा शक्तिशाली अरु बन्न दिनेवाला छैनन् । विहारमा एउटा मुख्यमन्त्रीले ५ कक्षा पास गरेका श्रीमतीलाई मुख्यमन्त्री बनायो ।

छोरा बुहारीलाई मुख्यमन्त्री बनायो । प्रजातन्त्र भनेको के हो भने बहुजनले कसलाई भोट हाल्छ त्यसलाई मान्नुपर्छ । एक भोट पनि बढि भयो भन्ने मान्नुपर्‍यो । सत्तामा आएपछि पैसा कमाउन नपर्ने कोही नेता देख्नुभएको छ ।

पञ्चायतमा ८/९ जना मात्रै मन्त्री थिए । सूर्यबहादुरसँग ९ वटा मन्त्रालय रहेको थियो कुनैबेला । सूर्यबहादुरले पैसा कहिले कमाए भने पञ्चायतलाई सहयोग गरेपछि छाला उद्योग लगाएतका अन्य उद्योगमा लगानी गरेर कमाए ।

कीर्तिनिधि बदमास भए पनि पैसा कमाएका थिएनन् । गिरिजाले समेत आफुले पैसाका लागि इज्जत फालेनन् । तर उनी बदनाम किन भए भने उनकी छोरीका कारण । लाउडादेखि अन्य विभिन्न शीर्षकका कुरा छन् । यो लामो कहानी छ ।

हाम्रो देशको प्रजातन्त्रको भविष्य कस्तो देख्नुहुन्छ ?

हामी प्राकृतिक रुपमा प्रजातन्त्रवादी होइनौ । जुन समाजमा तपाई, तँ, हजुर, सरकार भन्नुपर्छ । त्यहाँ प्रजातन्त्र हुन्छ ।

अंग्रेजीमा ‘यू’ भनेपछि सबैलाई सम्बोधन गर्ने शब्द हो । अंग्रेजहरुले सबैलाई गर्ने व्यवहार पनि एउटै हुन्छ । कि हात मिलाउँछन्, कि त भने म्वाई खान्छन् । जे गरे पनि बराबर ।

हाम्रो नेपालमा त्यो छैन । म भन्दा नजान्ने मेरो दाइ भए मेले ढोग्नुपर्छ । आफुभन्दा कान्छीलाई बाउले बिहे गरेर ल्यायो भने त्यसलाई कान्छी आमाका रुपमा मान्नुपर्छ ।

त्यतिमात्रै कहाँ हो र खुट्टामै ढोग्नुपर्छ । हाम्रो समाजमा कहाँ छ समानता ? हाम्रो समाजमा गुरुङ, राई, लिम्बु वा मगरलाई तपाई भनेर सम्बोधन गरिन्थ्यो पहिला ?

भाषामा समानता, व्यवहारमा समानता छैन नेपालमा । नजान्ने मानिस पनि माननीय बनेर आयो भने उ जति जान्ने कोही हुँदैन । हाम्रो प्रजातन्त्र भनेको अभ्यासमा आधारित हो ।

अमेरिकी राष्ट्रपति जोन अफ केनेडीले आफ्नो भाइलाई मन्त्री बनायो । अर्को भाइलाई सिनेटर बनायो तर त्यसको आलोचना भएन किनभने उनीहरु समेत क्षमतावान थिए ।

हिटलर कहिल्यै रक्सी खान्नथे । जुन केटीलाई माया गरे, उनैसँग समर्पित भए । जसमा नैतिकता देखिन्छ । यसको मतलव के हो भने बहुमतले भनेको मान्नुपर्छ । नैतिक हुनुपर्छ, यो नै प्रजातन्त्र हो । प्रजातन्त्रमा आफन्तवाद र नातावाद होइन । क्षमताको कदर हुनुपर्छ । त्यसैले प्रजातन्त्रमा जनमतको कदर हुनुपर्छ ।

नेपालमा अहिले कम्युनिष्टहरु शासन गरिरहेका छन्, नेपालको अहिलेको व्यवस्था कस्तो देख्नुहुन्छ ?

नेपालमा कम्युनिष्टहरुलाई कसले ल्याएको ? राजा महेन्द्र र भारतीयहरु मिलेर ल्याएका हुन् । यहाँ भन्न त पुष्पलाल र मनमोहन मिलेर ल्याएको भन्छन् मान्छेहरु ।

नेपालमा कम्युनिष्ट जन्माइदिएपछि कांग्रेसलाई साइजमा ल्याउन राजालाई सहयोग भएको हो नि । संसारको अबस्था हेर्ने हो भने विश्वमा कम्युनिष्ट शासनको अबस्था अहिले पनि कतिपय देशमा बाहेक दयनीय छ ।

नेपालमा पनि त्यस्तै नहोला भन्न त सकिन्न तर कसरी राज्यसत्ता सञ्चालन गर्छन् भन्नेमा निर्भर हुन्छ । नेपालको दुबैतिर चीन र भारतजस्ता ठुला शक्ति राष्ट्रहरु रहेका छन् । मैले यसभन्दा अघि पनि तपाइसँगै भनेको थिए, नेपाल भनेको बाघचालको बाख्राजस्तो बन्नुपर्छ ।

जसरी बाघचालमा बाख्राले बाघलाई खान नसकेपछि चारैतिर घेरा हालेर सफल बन्नसक्छ । पृथ्वीनारायण शाहले नेपाललाई दुई ढुंगाबिचको तरुल भने । गोर्खाका त्यसबेलाका मानिसले तरुलबाहेक अरु केही देखेका थिएनन तुलना गर्नलाई । तर उसले जे भन्यो नि त्यो सत्य हो । भारतसँग खुला सिमाना छ ।

भारतसँग संस्कार समेत मिल्छ । भारतबाटै आएका हुन् नेपालीहरुको पुर्खा । दक्षिण र उत्तरबाट आएका मानिसहरुका कारण नेपाल बनेको हो । त्यसैले नेपालले सन्तुलित विदेश नीतिका आधारमा देश सञ्चालन गर्नुपर्छ । जसले नेपालको समेत विकास हुन सम्भव छ ।

मुलुक र प्रजातन्त्रको अबस्था कस्तो देख्नुहुन्छ ?

नेपालको अहिलेको राजनीतिक व्यवस्था परिवर्तनका लागि भारतको भरोसा समेत आवश्यक हुन्छ । सेनाले कू गर्नुपर्छ परिवर्तनका लागि । अब नेपालका जनता उठेर आन्दोलन गर्ने अबस्था मैले देखेको छैन ।

भारतले हिजो राणा तह लगाउन कांग्रेस, राजालाई तह लगाउन माओवादीलाइ सहयोग गरेको थियो । कांग्रेसको विद्रोहका बेला म नै भारतमा गएर बम लिएर आएको थिएँ ।

अहिले पनि नेपालको जुनसुकै परिवर्तनका लागि भारतको भूमिका महत्वपुर्ण हुन्छ ।