काठमाडौं- भनिन्छ, सर्पले सर्पको खुट्टा देख्छ । माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’सँग झण्डै डेढ दशक सहकार्य गरेका पूर्वमन्त्री गोपाल किरातीलाई हामीले ‘अबका दिनमा नेकपा (माओवादी केन्द्र) र अध्यक्ष प्रचण्डको भविष्य के देख्नुहुन्छ ?’ भनेर सोध्यौं । किरात वर्कर्स पार्टीबाट लिखित सम्झौता गरेर २०६० सालमा माओवादी प्रवेश गरेका किरातीले ०७४ सालमा एमाले–माओवादी एकताप्रति आपत्ति जनाउँदै माओवादी पार्टी छाडिसकेका छन्, तर उनलाई माओवादीको रौं-चिरा थाहा छ ।

पूर्वी नेपालमा पहिचानको मुद्दा अहिलेसम्म सघन बहसको विषय छ । विगतमा गोपाल गुरुङले अघि सारेका ‘सेतामगुराली’को सलह होस् या गोरेबहादुर खपाङ्गीले अघि सारेको जनमुक्ति पार्टीको राजनीति होस्- गोपाल किराती ती सबै अभियानका साक्षी हुन् ।

गोरेबहादुर खपाङ्गीसँग कुरो नमिलेपछि किरातीले आफैं खम्बुवान राष्ट्रिय मोर्चा (खरामो) खोले । त्यसबेला उनको नाम गोपाल खम्बु थियो । भूमिगत रूपमै माओवादीसँग एकताको प्रयास भयो, तर तीन वर्ष एकता हुन सकेन । पछि ०६० सालमा माओवादीले किरातीसँग लिखित सम्झौता गर्‍यो ।

माओवादीले त्यसबेला पहिचानका आधारमा किरात प्रदेश र लिम्बुवान प्रदेश दिन्छु भनेर पूर्वका जनजातिलाई जनयुद्धमा होमेको थियो । यसमा अहिले प्रचण्डले धोका दिएको गोपाल किरातीको गुनासो छ ।

सोलुखुम्बुमा जन्मेका गोपाल किराती विपन्न परिवारमा जन्मेर मन्त्री बन्न सफल राजनीतिज्ञ हुन् । गरीबीकै कारण माध्यमिक तहको अध्ययन पूरा गर्न नपाएका उनले किशोरावस्थामा भरियाको कामसमेत गरे । अहिले पूर्वमन्त्री किरातीको बसोबास झापाको सामान्य घरमा छ । उनको जीवन सादगी रूपमा बित्ने गरेको छ । मन्त्री हुँदा पनि आफूले तलब बाहेक अर्थोक नखाएको सुनाउँछन् ।

औपचारिक शिक्षा कमै भए पनि उनी लेखपढ गर्न र राजनीतिक विश्लेषणमा सिपालु मानिन्छन् । विगतमा ७५३ स्थानीय तह नबन्दै उनले ल्याएको ८०० जिल्लाको अवधारणाले उनको राजनीतिक चिन्तनको खुबी देखाउँछ ।

आखिर, प्रचण्डसँगको अढाई दशक लामो सहकार्य त्यागेर माओवादीबाट बाहिरिएका पूर्वमाओवादी नेता  किराती अहिले के गर्दैछन् त ? उनको विचारमा अब माओवादी पार्टी र अध्यक्ष प्रचण्डको राजनीतिक भविष्य कतातिर जाला ? यिनै विषयमा खबरहबले किरातीसँग लामो कुराकानी गरेको छ ।

जनयुद्धकालमा माओवादीसँग पार्टी एकता गर्ने बेलामा तपाईं किरात वर्कर्स पार्टीको महासचिव हुनुहुन्थ्यो । त्यो भन्दा अगाडि तपाईले खम्बुवान राष्ट्रिय मोर्चा बनाउनुभएको थियो । त्यो भन्दा पनि पहिले तपाई राष्ट्रिय जनमुक्ति पार्टीमा लाग्नुभएको थियो भन्ने सुनिन्छ नि !

त्यसबेला एमएस थापा मगर र गोरेबहादुर खपाङ्गीहरूसँग मिलेर २०४७ साल बैशाख २३ गते नेपाल राष्ट्रिय जनमुक्ति मोर्चा गठन गरियो । एक वर्षपछि मैले छाडेर हिँडें । थापा र खपाङ्गी राजावादी लाइनको देखिनुभयो । त्यहाँबाट पिण्ड छुटाउनका लागि छोडेर हिँडियो । त्यसपछि खम्बुवान राष्ट्रिय मोर्चा गठन गरिएको हो ।

खम्बुवान राष्ट्रिय मोर्चा किन बनाएको ?

संघीय गणतन्त्र नेपाल अन्तरगतको स्वायत्त राज्य स्थापना गर्ने मुख्य राजनीतिक लक्ष थियो । सेना, विदेश नीति र मुद्रासम्बन्धी अधिकार केन्द्र सरकारमा रहने, बाँकी सबै अधिकार स्वायत्त र स्वशासनको अभ्यास गर्ने भन्ने थियो । र, त्यो प्राप्तिको बाटो सशस्त्र आन्दोलन हुने भनेर त्यसको अपीलमा लेखिएको थियो । २०४९ साल भदौ ५ गते धरानमा हामीले मोर्चा गठन गर्‍यौं । र, त्यसको अपील भनेर पहिलो पर्चा प्रकाशित गर्‍यौं।

त्यो पर्चामा मलाई अझै सम्झना छ । के लेखिएको थियो भने– २००७ र २००८ सालमा माझ किरात भोजपुरबाट विजय हासिल गर्दै सिंहदरबार कब्जासम्म पुगेको जननायक रामप्रसाद राईको सशस्त्र आन्दोलन अधुरो छ । त्यो अधुरो क्रान्ति पूरा गर्नका लागि यो संगठन निर्माण गरिएको छ भनेर हामीले लेखेका थियौं । र, त्यही तयारी गर्दै हामी सशस्त्र आन्दोलनमा प्रवेश गर्‍यौं ।

रामप्रसाद राईले सिंहदरबार कब्जा गर्नुको खास उद्देश्य के थियो र त्यसलाई तपाईंहरूले पूरा गर्ने भन्नुपर्‍यो ? त्यो त त्यसबेलाको सामान्य असन्तुष्टिमात्र होइन र ? त्यसलाई खुम्वुवान मोर्चासँग जोड्न मिल्थ्यो र ?

एकदम मिल्थ्यो । अझै पनि मिल्छ । घोषित रूपमा त रामप्रसाद राईले किरात राज्य भनेको पाइँदैन । तर, स्वराज्य भनेको पाइन्छ । अर्को चाहिँ २००८ साल पुस २८ गते भूगोलपार्कमा जनमुक्ति सेनाको सभामा रामप्रसाद राईले मन्तव्य गर्दा ‘क्रान्तिका बेला हामी माझ किरातेहरूले’ भन्ने सम्बोधन छ ।

भोगिराज चाम्लिङद्वारा लिखित ‘जननायक रामप्रसाद राई माझ किरातको क्रान्तिदेखि सिंहदरबार विद्रोहसम्म’ भन्ने किताब २०७३ सालमा प्रकाशित भयो । त्यहाँ बढी व्यवस्थित र पूर्वाग्रहरहित ढंगले लेखिएको छ । त्यस अनुसार रामप्रसाद राईले सिंहदरबार विद्रोह गर्नुका तीनवटा उद्देश्यहरू देखिन्छन् : पहिलो– दिल्ली सम्झौताको विरोध । दोस्रो– उहाँहरू र नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा रहेको दुबै जनमुक्ति सेनाको भरणपोषण । र, तेस्रो– जनमुक्ति सेनालाई राष्ट्रिय सेनामा बदल्ने । तर, यी मागहरूका लागि जब उहाँहरू सिंहदरबार कब्जामा पुग्नुभयो, त्यसपछि केआई सिंहले त्यहाँ गडबडी गरे भन्ने पाइन्छ ।

रामप्रसाद राई, नारदमुनि थुलुङले २००७ सालमा जुन विद्रोह गर्नुभयो, त्यो विद्रोह नगरिदिएको भए जसले अहिले आफूलाई राई किराती भन्छन्, इतिहासमा उनीहरू रित्तो देखिने थिए । त्यसले गर्दाखेरि ठूलो टेक्ने ठाउँ बनेको छ । र, म आन्तरिक सामूदायिक रूपमा त्यसबाट असाध्यै प्रेरित कार्यकर्ता हुँ । तर, रामप्रसाद राईले जस्तै गर्नुपर्छ भनेको, सकिएन । सिंहदरबार त पुगियो, तर बन्दुक छोडेर पुगियो ।

अनि खम्बुवान मोर्चा बनाउनुअघि तपाईं राष्ट्रिय जनमुक्ति पार्टीमा चाहिँ केका लागि लाग्नुभएको थियो ?

म २०४० सालमा दिदीको सुझाव अनुसार ब्रिटिश आर्मी जाने तयारीमा लागिपरेको थिएँ । २०३९ सालमा सोलुखुम्बुबाट म काठमाडौं आएँ । दिदी भिनाजुको संरक्षणमा बसें । भिनाजुले सिम्मा गीती नाटक पढ्न दिनुभयो । त्यसमा ब्रिटिश आर्मीको दर्दनाक कथा थियो । मलाई ब्रिटिश आर्मीको धेरै कुरा थाहा थिएन । भिनाजुको घर खोटाङ । उहाँको माध्यमले भोजपुर–खोटाङ धेरै आउने, जाने गर्थें । दिदीको चाहिँ यो टुहुरो भएको भाइलाई कसरी गरीखाने बनाउने भन्ने चिन्ता थियो । तर, भिनाजुले सिम्मा गीती नाटक पढ्न दिएपछि म त्यसबाट प्रभावित भएँ र लाहुर जान हुँदैन भन्ने निष्कर्षमा पुगें ।

त्यसपछि के गर्ने त भनिसकेपछि २०४० साल मंसिरमा भिनाजुले देश र जनताका लागि क्रान्ति गर्नुपर्छ भन्नुभयो । म सोलुखुम्बु दुर्गमको मान्छे, क्रान्ति भन्ने शब्द मैले पहिलोचोटि सुनें । त्यो क्रान्तिले के गर्छ भन्दाखेरि भिनाजुले भन्नुभो– शोषकलाई मास्छ, गरिबको राज्य बनाउँछ । मैले सोधें– अनि त्यो कसरी फेला पारिन्छ ? भिनाजुले भन्नुभो– लाग्दै जानुपर्छ, फेला पर्छ । पछि बुझ्दा भिनाजु निर्मला लामा समूहको कार्यकर्ता हुनुहुँदोरहेछ । तर, उहाँले मलाई संगठित चाहिँ गर्दिनुभएन ।

कारण के भयो भने मलाई कन्भिन्स गरेलगत्तै खोटाङमा उहाँको गाउँका मानिसहरू काठमाडौं आए । उहाँको गाउँको निमाविलाई मावि बनाउने तयारी भएछ । भिनाजु त्यो गाउँको पहिलो स्नातक हुनुहुन्थ्यो । गाउँलेले उहाँलाई तपाई आएर हेडमास्टर हुनुपर्‍यो भने । त्यसपछि भिनाजु खोटाङ जानुभो । भिनाजु उता गएपछि काठमाडौंमा म स्वतन्त्र रहँदै आएँ । त्यही सिलसिलामा म २०४५ सालमा १० महिनासम्म राजविराज जेलमा पनि परें ।

२०४० साल मंसिरदेखि ममा वर्गीय चेतना आयो । ०४४ सालमा कोङ्पी मासिक भन्ने भोजपुरको घल राई सम्पादक रहेको पत्रिकामा प्रकाशित ‘नेपालमा आदिवासीहरूको अँध्यारो यात्रा’ शीर्षकको घल राईको लेख र राममणि आचार्य दीक्षितको कविता ‘जंगली स्वाँखे’ मैले पढें । जंगली स्वाँखे पाखेहरूलाई मन्त्रिमण्डलमा नहुल्नू इत्यादि लेखिएको थियो । त्यो भैसकेपछि हामीलाई यसरी हेर्दारहेछन् भनेर नहेपिनका लागि जातीय चेतना पैदा भयो । सिम्मा गीती नाटक, भिनाजु हुँदै वर्गीय चेतना र घल राईको लेखबाट जातीय चेतना आयो । हेपाइलाई स्वीकार्न हुँदैन भनेर उसको उपाय खोज्दै जाँदा ०४५/०४६ सालमा म जेल परें ।

कसरी जेल पर्नुभयो ? के कारणले ?

पञ्चायती व्यवस्था विरोधी गतिविधिमा लागेको भनेर राजकाज मुद्दा के–के भनेका थिए । ०४५ साल कात्तिकमा म काठमाडौंबाट गाउँ गएँ । म गाउँ पुगेको भोलिपल्ट गाउँ पञ्चायतको भेला रहेछ । युवाहरूले ल त्यहाँ जाऔं भने । हामी गएर त्यहाँ बस्यौं । म त मान्छेहरूको कुरा सुन्नमात्रै गएको । तर, प्रधानपञ्च, उपप्रधानपञ्चहरूले काठमाडौंबाट आएको युवा भन्दै मन्तव्य गर्न जोड दिए । त्यहाँ ९ जना प्रहरी पनि थिए । यो पञ्चायतविरोधी हो भन्ने थाहा थियो, तैपनि यसलाई बोल्न दिउँ भनेर बोल्न दिए । मेरो पद केही छैन, बोल्ने कुरो पनि छैन बोल्दिनँ भनें ।

काठमाडौंबाट आएका छौ भाइ, त्यही काठमाडौंको कुरा बोले भैगो भन्दै बोल्न लगाए । लौ त काठमाडौंको कुरा भनेर भण्डाफोर गरें मैले । ममा ०४० सालबाटै वर्गीय चेतना आए पनि अझै प्रष्ट भइसकेको थिएन । त्योबेला पाकिस्तानमा बेनजिर भुट्टो प्रधानमन्त्री थिइन् । महिला प्रधानमन्त्री मैले पहिला दुनियाँमा सुनेको । मैले बेनजिर भुट्टोको प्रशंसा गरें ।

मन्तव्यमा प्रधानपञ्च, उपप्रधानपञ्च र वडाध्यक्षहरू बाझेका थिए । मैले भनें– तपाईंहरू नबाझ्नोस् । यो सबै काम माथिबाट हुन्छ, तपाईंहरू बाझेर के गर्नुहुन्छ ? यसो भन्दै पञ्चायती व्यवस्था र राजतन्त्रको मैले विरोध गरें । उनीहरूले सहन सकेनन्, त्यही कारण मलाई मुद्दा हालेछन् । मेरो घर सोलुखुम्बुको पूर्व, दूधकोशीपूर्व सोताङमा पर्छ मलाई ओखलढुंगाको छेऊ नेचाबाट पक्राउ गरे । सल्लेरीमा ८३ दिन हिरासतमा राखे अनि राजविराज लगे । अनि ०४६ साल भदौमा अञ्चलाधीश कार्यालयको तारेखमा छाडे ।

जेलबाट निस्केपछि के गर्नुभयो ?

जेलमा बस्दाखेरि जातीय वर्गीय विषयमा सल्लाह गर्ने मान्छे त कोही पनि थिएनन् । त्यहाँ मनन गरियो । सोच्दा सोच्दा वर्गीय पनि मैले छोड्न मिल्दैन, जातीय पनि छोड्न मिल्दैन भनेर जेल बाहिर आइयो । अहिले ३५ वर्ष नाघिसक्यो, यो वर्गीय र जातीय दुईवटै मुद्दा छाड्नु हुँदैन भन्नेमा म प्रतिवद्ध छु ।

अघि भनिसकें, त्यसमा फेरि पनि प्रष्ट पार्न चाहन्छु– जेलबाट निस्केपछि जातीय मुक्तिको सवाल उठाउने कम्युनिस्ट पार्टी बनाउनुपर्छ भनेर म लागिहिँडें । एकजना पनि साथी पाइएन । हुँदै जाँदा जातीय सवाल उठाउने पार्टी भन्नेमा पुगियो । त्यहाँनेर एमएस थापा र गोरेबहादुर खपाङ्गीसँग हाम्रो भेट भयो ।

उहाँहरूसँग नीति बनाउँदाखेरि दुईवटा कुरामा मेरो असहमति थियोः एउटा– गणतन्त्रको नीति लिनुपर्छ भन्ने मेरो भनाइ थियो, अर्को– सशस्त्र आन्दोलनको नीति लिनुपर्छ भन्ने थियो । उहाँहरूले दुबै कुरा मान्नुभएन । हुँदाहुँदै उहाँहरू राजतन्त्रको पक्षमा उभिनुभयो । संघीयता, जनसंख्याका आधारमा समानुपातिक प्रतिनिधित्व, धर्म निरपेक्षता जस्ता ३/४ वटा कुरामा चाहिँ उहाँहरूसँग कुरा मिल्थ्यो । राजा वीरेन्द्रले बोलाएछन्, उहाँहरू जानु भो ।

उहाँहरू हामीभन्दा जेठोबाटो, पढे लेखेको, नाम चलेको त हुनुहुन्थ्यो तर राजनीतिक सोचमा सहमति हुन सकेन । उहाँहरूको तर्क के थियो भने बाहुन र राजा मिलेर जनजातिलाई शासन गरे, अब राजा र जनजाति मिल्नुपर्छ र दरबारबाट बाहुनलाई निकाल्नुपर्छ । त्यसमा मेरो सहमति थिएन । किनभने बाहुन वर्ण व्यवस्थाले गर्दा दरबार कब्जा गर्न पुगेको हो । जनजातिको त्यहाँ के स्थान हुन्छ ? सिपाही ? सिपाही त पहिल्यैदेखि छन् ।

उहाँहरूबारे धेरै टिप्पणी नगरौं । खपाङ्गी बितिसक्नुभयो, एमएस थापा जीवनको उत्तरार्धमा हुनुहुन्छ । उहाँहरूले चेतना र जागरणको योगदान गर्नुभयो । उहाँहरूसँग सँगै रहन सकिएन । उहाँहरूले पहिलेको जनमुक्ति मोर्चालाई जनमुक्ति पार्टी नामाकरण गर्नुभयो । परिणामस्वप गोरेबहादुर खपाङ्गी ज्ञानेन्द्र शाहको मन्त्री बन्नुभयो । हामी उता (खम्बुवान मोर्चा) तिर लाग्यौं ।

त्यसबेला ‘सेतामगुराली’का प्रणेता मानिने मंगोल नेशनल अर्गनाइजेसन (एमएनओ) का प्रमुख गोपाल गुरुङसँग पनि तपाईको उठबस थियो रे नि ?

म जेलबाट निस्किसकेपछि भोजपुर खोटाङका केही साथीहरूसँग नजिक भइयो । भोजपुरका जगन बहादुर राई भन्ने साथीले गोपाल गुरुङका सम्बन्धमा केही पहल गर्नुपर्छ भन्नुभयो । के पहल लिने भन्दा उहाँको प्रतिबन्धित किताब (नेपाली राजनीतिका अनदेखा सच्चाइ) बेच्ने । हामीले सय प्रतिजति बेच्यौं । जगनजीले भाउजू (गोपालकी श्रीमती) सँग किताब लिने अनि बेचेर पैसा पुर्‍याउने काम गर्नुहुन्थ्यो ।

गोपाल गुरुङ जेलमा हुँदा म दुईपटा भेट्न पनि गएँ । पछि बहुदल आइसकेपछि बागबजारमा अधिवक्ता सुरेश चाम्लिङकोमा हामी बस्यौं । हामी ६/७ जना युवा थियौं । म इच्छुक थिइँ, तर जगनजीहरूले जाऔं भनेर गएको । त्यहाँ गोपाल गुरुङले के भन्नुभयो भने यो मंगोल नेशनल अर्गनाइजेसन नाम फेरिँदैन । जेलमा बसेर मैले जन्माएको हो । म राजनीतिका लागि त्यो नामसँग त्यति सहमत थिइनँ ।

त्यहाँ भएको छलफलमा गोपालले आफू आजीवन अध्यक्ष हुनुपर्ने बताउनुभयो । मैले भनें, यो त राजतन्त्रजस्तो भयो नि ? आवश्यकताले बाँचुञ्जेल अध्यक्ष तपाई नै हुनुहोला तर सिद्धान्तमा त हामी पनि हुन पाउनुपर्‍यो नि भनेपछि हामी छुट्यौं ।

त्यतिबेलै राजावादी धारमा गएको राष्ट्रिय जनमुक्ति पार्टी अहिले पनि छँदैछ । रुपन्देहीमा र पूर्वी नेपालमा यो पार्टीको छिटफुट प्रभाव देखिन्छ । अहिले देशमा राजतन्त्र पनि छैन । अहिलेको जनमुक्ति पार्टीलाई तपाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?

उहाँहरूले भर्खरै अधिवेशन गर्नुभयो भन्ने सुनियो । त्यसबाट के नीति लिनुभयो, त्यो बुझिएको छैन । प्रदेश १ को नाम पुनरावलोकन संघर्ष समितिमा हामी सँगै छौं । उहाँहरूको अधिवेशनभन्दा पहिलाको हेर्दाखेरि अब गणतन्त्र मान्नुभएको छ । पहिले पहिचानका आधारमा संघीयता जनमुक्ति पार्टीको नीति थिएन, अहिले त्यो स्वीकार गर्नुभएको छ । अरु धेरै कुराचाहिँ पछिल्लो समयमा थाहा छैन ।

गोपाल गुरुङको निधन भइसके पनि ‘एमएनओ’ भन्ने पार्टी पनि अझै अस्तित्वमा छ । उसको प्रभाव पनि इलाममै देखिन्छ । उहाँहरूसँग तपाईको अहिले सम्पर्क छ कि छैन ?

एमएनओको एउटा समूह जसले चुनाव बहिस्कार गर्‍यो, त्यो समूहका साथीहरूसँग हाम्रो धेरै चरणमा छलफल भएको छ । ती साथीहरू चाहिँ हामी अलि नयाँ ढंगले सोच्नेहरू हौं भन्नुहुन्थ्यो ।

एमएनओका संस्थापक गोपाल गुरुङको राजनीतिक लाइन संघीय गणतन्त्रचाहिँ हुनैपर्छ तर प्रदेशहरूको नाम जातीय पहिचानका आधारमा नभएर खोलानालाका आधारमा राख्नुपर्छ भन्ने थियो हैन ? कोशी, बागमती भनेजस्तै ?

अँ त्यो रहेछ । चुनावमा भाग लिनेवाला समूहले कोशीका नाममा अधिवेशन गरेको पनि सुनियो । त्यो चाहिँ श्राद्ध गर्दा बिरालो बाँधेजस्तो देखिन्छ । यसमा उहाँहरूले पुनर्विचार गर्नुपर्छ भन्ने लाग्छ ।

अबको प्रश्न तपाईतिरै फर्कौं, खम्बुवान राष्ट्रिय मोर्चालाई पछि किरात वर्कर्स पार्टी किन बनाउनुभयो ?

यसमा पहिलो वीर नेम्वाङजी जिम्मेवार हुनुहुन्छ । दोस्रो– भौतिक परिस्थितिले हामीलाई त्यहाँ पु¥यायो । त्योबेलाका पत्रिकामा लिम्बुवान मुक्ति मोर्चाका वीर नेम्वाङका अन्तरवार्ताहरू चर्चित थिए । खपाङ्गी र एमएस थापाहरूसँग छुटिसकेपछि हामी उहाँलाई भेट्न गयौं । उता लिम्बुवान स्मृत थियो भने यता राईहरूको भूगोलमा खम्बुवान विस्मृत थियो । किरात मोर्चा बनाऔं, तपाईले नेतृत्व गर्नुहोस् भन्दा वीर नेम्वाङले के भन्नुभयो भने खम्बुवान मोर्चा बनाउने भए सघाउँछु, नभए सघाउँदिनँ ।

वीर नेम्वाङको सहयोगविना हुँदैन भन्ने निष्कर्षमा म पुगें । अनि खम्बुवान राष्ट्रिय मोर्चा बनाइयो । पछि बुझ्दा वीर नेम्वाङजीको संगठनात्मक स्थिति बलियो रहेनछ । दार्जीलिङको भाषामा कविता र विज्ञप्तिहरू त बडो स्तरीय लेख्ने । मचाहिँ गाउँमा जाने, भेटघाट गर्ने । कोहीसँग झगडा पनि हुन्थ्यो । तर, संगठन बनाउँदै आइयो ।

हामीले खम्बुवानको संगठन बनाउँदै गर्दायता माओवादीको जनयुद्ध सुरु भयो । जनयुद्धलाई हामीले समर्थन गर्‍ यौं । त्यसबेला सुरेश आले माओवादीको खुला कार्यकर्ता हुनुहुँदोरहेछ । उहाँले भेटेर माओवादीमा लागौं भन्नुभयो । मैले भनें- अहिले नलागौं ।

किन ?

किनभने, २००७ सालमा प्रजातन्त्र भन्दै आन्दोलन भयो, अर्कैथोक भयो । पछि पूर्वमा नेकपा मालेले जनवाद भन्दै आन्दोलन ग¥यो, अर्कैथोक भयो । जनयुद्धको नीति ठीक छ, तर नेताहरूबारे मलाई थाहा छैन, त्यसकारण अहिले माओवादीमा प्रवेश गरिन्न । बरु हामी आफैं सशस्त्र आन्दोलन थाल्छौं । जातीय मुक्तिको आन्दोलनमा माओवादी इमान्दार रूपमा प्रतिवद्ध हुन्छ भने हामी टाढा छैनौं । यसो भन्दै ०५४ साल साउन ७ गते माझ किरातका तीनवटा सांस्कृतिक शिविरहरूमा हामी (खम्बुवान मोर्चा) ले सेबोटेज गर्‍यौं । त्यो बेला कक्षा १ देखि १० सम्म कांग्रेस–एमालेले अनिवार्य संस्कृत शिक्षा लागू गरेका थिए । त्यो बडो ठूलो बोझ थियो । यसमा हामीले सफलता प्राप्त गर्‍यौं, ०५८ सालमा संस्कृतलाई सरकारले ऐच्छिक बनाइयो । ऐच्छिकमा हाम्रो केही आपत्ति छैन ।

त्यसयता सुरेश आलेमगरसँग छलफल हुँदै गयो । ०५४ सालको अन्त्यतिर डा. बाबुराम भट्टराईसँग भेट भयो । हामीले केही बुँदे संयुक्त विज्ञप्ति जारी गर्‍यौं। जातीय सवालमा सामान्य नीति भएको तर संगठन र फौजी काममा पुग्दाखेरि माओवादीमा त्यो थिएन । हामी नजिक–टाढा, नजिक–टाढा हुँदै जाँदा मिलिएन । तर, आन्दोलन बढ्दै गयो । रेडियो र एफएमहरूमा सुरक्षा फौजले गम्भीर अपरेशन सुरु गर्ने भन्ने समाचार बज्न थाले । त्यत्रो फौजी अनुभव मसँग पनि थिएन । किताब पढेको र सुनेका आधारमा बल गरिँदैथ्यो । गम्भीर अपरेशन गर्‍यो भने हाम्रो राखन–धरन जम्मै सिध्याउन सक्छ । हाम्रा लडाइँ इलाका खोटाङ, भोजपुर र उदयपुरको पूर्वी भाग हो । सेल्टर राखन–धरन झापा, मोरङ र सुनसरीमा पनि थियो । अब शाही सेनाले गम्भीर अपरेशन गर्‍यो भने हाम्रो त केही पनि नराख्ने भो ।

हामीले ०५७ सालसम्म खुम्बुवान भन्दै आएका थियौं, ०५७ देखि किरात भन्न थाल्यौं । ०५८ सालदेखि माओवादीको नेतृत्वको भक्तराज कन्दङवा अध्यक्ष रहेको लिम्वुवान राष्ट्रिय मोर्चा, हाम्रो र माओवादीको किराती संगठनसहित संखुवासभाको आँखीभूइँमा एकता गर्‍यौं र किरात राष्ट्रिय मोर्चा बनायौं ।

फेरि माओवादीभित्रबाट प्रपञ्च चल्यो । त्यो वीचमा गर्ने नै भएपछि यो हुँदैन भनेर ०५९ साल असार १९ गते हामीले किरात वर्कर्स पार्टी गठन गर्‍ यौं ।

किनभने, माओवादीबाट जिम्मेवार सहयोग र समन्वय भएन । प्रचण्ड, बाबुराम, बादलहरूसँग पछि कुरा गरियो । उहाँहरूसँग कुरा गर्दा ठ्याक्कै मिल्ने, तल गएपछि उल्टिने हुन्थ्यो । यसरी मूल नेताहरूले ध्यान नपु¥याएको र तलको नेतृत्व पूर्वाग्रही रहेको स्थिति थियो । त्यो बेला पूर्वको नेतृत्वमा अग्नि सापकोटा हुनुहुँदोरहेछ । उहाँ इमान्दार मान्छे हो तर ज्यादै यान्त्रिक । गतिशीलता नभएको, बाध्यताले पहिचानको मुद्दा स्वीकार गर्ने तर मनभित्रबाट कहिल्यै स्वीकार नगर्नेमध्येमा उहाँ पर्नुहुन्छ ।

पूर्वमा त्यसबेला अरू कोको हुनुहुन्थ्यो थाहा भएन तर तलका कार्यकर्तालाई हाम्रो विरुद्धमा उचाल्ने कामहरू भए । अग्नि सापकोटापछि हितमान शाक्यले पनि त्यो भूमिका अलिकति खेल्नुभयो भन्नेचाहिँ अनुभूति हुन्छ । अरु स्थानीय माओवादीको नाम नलिऔं ।

तपाईहरूमाथि माओवादी पक्षको आरोपचाहिँ के हुन्थ्यो ? वर्गीय मुद्दामा भन्दा जातीय मुद्दामा बढी जोड गर्ने आरोप थियो कि ?

हैन, हामीलाई साम्राज्यवादको दलाल भन्नुहुन्थ्यो । अहिले आइपुग्दाखेरि को रहेछ साम्राज्यवादको दलाल भन्ने थाहा भयो । म सडकमा छु एमसीसीको विरुद्धमा, उहाँहरूले पारित गर्नुभो एमसीसी । वैद्य कमरेडहरूचाहिँ एमसीसीको विरोधमा अडिनुभयो ।

यसो भइसकेपछि हामी त आँखीभूईँबाट माओवादीसँग सहकार्यमात्रै गर्ने नभएर हामी प्रवेशको नीतिमा गइसकेका थियौं । यसवीचका थुप्रै कुराहरू अहिले भनेर साध्य छैन । तर, उहाँहरूले जिम्मेवार समन्वय गर्नुभएन । अनि हाम्रो आन्दोलन सिद्धिन्छ भन्ने चिन्ताले किरात वर्कर्स पार्टी बनायौं । ०५७ देखि हामी छलफल गर्दै थियौं, ०५९ मा आएर त्यसलाई पुनर्गठन गरियो । अनि पछि ०६० सालमा चाहिँ फेरि माओवादी भइयो ।

त्यसबेला हामीलाई एकजना केन्द्रीय सदस्य दिइएको थियो, त्यहीँबाट म माओवादीको केन्द्रीय सदस्य बनें । किरात वर्कर्सबाट माओवादी बनेका उदरपुरका हिमाल राई, खोटाङका रामकुमार राई लगायत धेरै साथीहरू अहिले पनि माओवादीमै हुनुहुन्छ । मैले चाहिँ छाडें ।

तपाई भूमिगतकालमै माओवादीमै होमिनुभयो । ०६३ पछि सांसद र पर्यटनमन्त्रीसमेत हुनुभयो । अनि माओवादी छाडेको चाहिँ किन ?

हामी ०६० साल असारदेखि माओवादी भयौं । माओवादी कसरी भइयो भने एउटा त वस्तुगत आवश्यकता भयो । किरात राज्यको पक्षमा आफू दृढ रहेको कुरा प्रचण्ड, बाबुराम र बादलहरूले भन्नुभएको थियो । हामीले झापाको सुरुङ्गामा बसेर ६ बुँदे सहमति गरेका थियौं । उहाँहरूलाई हामीजत्तिको वैचारिक राजनीतिक स्तरको मानिस पूर्वमा चाहिएको थियो । हामीलाई शक्ति चाहिएको थियो । हाम्रो स्वार्थ त्यो थियो ।
पछि अरुले जेसुकै गरे पनि छुट्ने बेला, अर्थात ०७४ सालसम्म १५ वर्ष केन्द्रीय समितिमा प्रचण्डहरूसँग सँगै काम गर्‍यौं।

वैद्यहरू अलि पहिला छुट्नुभयो । केही पहिला बाबुराम छुट्नुभो । प्रचण्डहरूबाट पूर्वाग्रहको काम चाहिँ भएन भन्ने मैले स्पष्ट पार्नुपर्छ । मानिसहरू भन्छन्, बाहुनसँगै काम गरेपछि बिताइहाल्छ । मलाई पनि पहिला त्यस्तो लाग्थ्यो । तर, पछिबाट म व्यवहार गर्न सक्छु भन्ने भयो । मैले के भन्ने गर्छु भने आम रूपमा यो ब्राह्मणवादी सत्ताबाट उत्पीडित म पनि हो । माओवादी पनि आम रूपमा त्यो (उत्पीडक) भयो । तर, व्यक्ति विशेष रूपमा म बाहुनवादको फन्दामा नपरेको मान्छे भन्छु । सचेत हुनुपर्‍यो नि । सचेत भइसकेपछि त्यो हुने कुरो भएन ।

त्यसरी किरात स्वायत्त राज्यको नीतिमा हामीले माओवादीसँग सहमति गरेका थियौं र हामी माओवादी भएका थियौं । ०७० सालको दोस्रो संविधानसभा चुनावमा अपेक्षित मत प्राप्त भएन । यसको समीक्षा गर्ने क्रममा प्रचण्डले त्यही चुनावदेखि यो पहिचानको मुद्दालाई छाडेको हो । बैठक र व्यक्तिगत कुराकानीमा पनि भन्नुहुन्थ्यो, ‘फलानाले यसो भन्यो, फलानाले यसो भन्यो ।’ के भन्यो त भन्दाखेरि तपाई महान मान्छे हो तर जनजातिले कुरा बुझेन भन्यो भन्नुहुन्थ्यो ।

मैले के बुझ्थें भने यी बूढाले पहिचान छोड्न आँटे । अब के गर्ने त भन्दाखेरि प्रयास गर्ने, बैठकमा यो कुरा नबोल्ने । बोल्यो भने त झन् स्थापित हुने भो ।

त्यसअघि हेटौंडामा माओवादीको आठौं महाधिवेशन भएको थियो । त्यहाँ मैले फरक मत राखेको थिएँ । त्यसको सार के थियो भने पार्टीको सामान्य जातीय नीति ठिकै छ, अब विशेष नीति बनाउनुपर्छ । होइन भने यो जातीय मुक्तिको नीति लागू हुँदैन । त्यो महाधिवेशन साह्रै पेचिलो भयो । साह्रै नराम्रो र नमिठो ढंगले अन्त्यमा नेतृत्वबाट स्वीकार्ने काम भयो, तर लागू गर्ने काम कहिल्यै भएन ।

त्यसबेला विधान निर्माण गर्ने उपसमितिको टोलीमा मलाई पनि राखिएको थियो । मलाई सम्झना छ, त्यसमा ‘अनुशासन र कारवाहीको व्यवस्था’ र ‘विशेष व्यवस्थाबारे’ खण्ड मैले लेखेको थिएँ । त्यो खासगरी लेनिनको पुस्तक राष्ट्रिय नीति र सर्वहारा अन्तरष्ट्रियतावादको प्रश्न’ लाई लिएर त्यो तयार पारिएको थियो । लेनिनले त्यो किताब नलेखिदिनुभएको वा मैले पठ्न नपाएको भए हेटौंडादेखि नै छाडिदिने थिएँ पार्टी ।
०७४ साल असोजमा आइपुग्दा नेकपा ओली नेतृत्वको नेकपा एमालेसँग एकता गर्ने भनेर प्रचण्डले पेरिसडाँडामा बैठक बोलाउनुभयो । त्यसमा मैले मतभेद गरें । तालमेल गरौं, गठबन्धन गरौं तर पार्टी नबुझाऔं भनिसकेपछि उहाँहरू एमालेमा जानुभो । त्यसपछि मैले भनें, यो माओवादको सिद्धान्त र पहिचानको मुद्दा छाडेको हुनाले म जाँदिनँ भनेर प्रचण्डहरूसँग गइनँ । वैद्यसँग पहिल्यै छुटियो ।

प्रचण्डलाई मैले ०७४ सम्म किन समर्थन गरें भने ०५७ साल, ०६२ साल हुँदै आउँदा संविधानसभाबाट संविधान बनाउने नीति पार्टीले लिएको थियो । त्यो नीति वैद्य–विप्लवहरूले छोड्नुभो । प्रचण्ड–बाबुरामले चाहिँ त्यसलाई समातिराखेको हुँदाखेरि संविधानसभाबाट संविधान बनाउन मैले सहयोग गरें । पछिल्लो समयमा माओवादको सिद्धान्त छाडे पनि भैगो, त्यसमा आपत्ति भएन, अरुलाई चाहिँदैन भने मैले मात्रै किन समातिरहने भन्ने पनि लागिरहेको छ । तर, मुख्यतः पहिचानको मुद्दा हो ।

पहिचानको मुद्दालाई तपाईले यति सारो जोड दिनुपर्ने कारणचाहिँ के हो ?

संविधानमा लेखिएको छ– समाजवाद उन्मुख राज्य नेपाल । अब हामीलाई समाजवाद चाहियो । सबैले समाजवाद भनिरहेका छन् । त्यसोभए समाजवाद कसले लडेर ल्याइदिन्छ त नेपालमा ? हामीलाई समाजवाद चाहियो, लडेर ल्याइदिने को ? लेनिनको समयमा जस्तो संगठित मजदुरको अवस्था अहिले छैन । माओ वा पुष्पलालको पालामा जस्तो लडाकू चरित्रको किसान पनि नेपालमा छैन । तर, वर्गीय अन्तरविरोध गम्भीर प्रकारको छ । यसो भएको हुनाले ल सर्वहारा नभनौं, मजदूर किसानको हक अधिकारका लागि यो पहिचानवादीले लड्नुपर्छ कि पर्दैन ? मेरो भनाइ छ- पर्छ । अनि ती मजदुर किसानले उत्पीडित समुदायको पहिचान र अधिकारलाई स्वीकार गर्नुपर्छ । यस्तो प्रकारले मात्र हामी नेपालमा समाजवाद हासिल गर्न सक्छौं भन्नेमा हामी छौं ।

प्रचण्डले पहिचानको मुद्दा छाड्नुभयो । त्यो त कोशी, गण्डकी, सबैतिर हस्ताक्षर गर्नुभो । यसमा आपत्ति उहाँहरूको रहेन । हुँदाहुँदा सचेतनामा बिग्रेका हुन् भन्ने लाग्ने, अर्धचेतनामा प्रचण्ड भनिसकेपछि नजिकको लाग्ने । इलामको उपचुनावमा पहिचान पक्षधरको साझा उम्मेद्वार डकेन्द्र सिंहलाई हामीले उभ्यायौं । सहयोग गरियो । तर, माओवादीले एमालेको उम्मेदवारलाई जिताऔं भनेर केन्द्र, जिल्ला र गाउँबाट विज्ञप्ति निकाल्यो । अचम्म ! अनौठो लागेर आउने !

यसरी उहाँहरूले पहिचानको मुद्दा छोड्नुभो । जब मैले ०७४ सालमा माओवादी छाडें । जनतासँग बोलिएको कुरामा बेइमानी गर्नु हुन्छ, प्रतिवद्ध रहनुपर्छ भनेर म एक्लै छुटें । धेरै साथीहरू त्यतै हुनुहुन्छ ।

एकातिरबाट माओवादीले पहिचानको मुद्दा छाडेको आरोप लागिरहेको छ । यसमा सिक्काको अर्को पाटो पनि छ, जातीय कुरो गरेकै हुनाले माओवादी पार्टी पहिलोबाट तेस्रोमा खुम्चिँदै गएको हो भनेर विश्लेषण गर्नेहरू पनि छन् नि ? तपाईसँग यसको जवाफ के छ ? खासमा माओवादी सकिँदै जानुको कारण के हो ?

माओवादी सकिनुको पहिलो कारणचाहिँ प्रचण्ड निश्चित सैद्धान्तिक प्रतिवद्धता भएको मान्छे होइनन् । पछि थाहा भो, उहाँ संयोजनकारी खुबीको हुनुहुँदोरहेछ । सैद्धान्तिक प्रतिवद्धताको नेता अरु हुनुहन्थ्यो । तर, प्रचण्डचाहिँ व्यक्तिवादी, महत्वाकांक्षी ख्वाब राख्ने । प्रचण्ड कस्तो भने जनजाति, दलित, मधेसी, महिला लगायतको मुक्तिदाता प्रचण्ड हुन पाए कस्तो मजा हुन्थ्यो भनेर सोच्ने तर सैद्धान्तिक–वैचारिक रूपले

त्यसलाई बाँध नहाल्ने ।

परिणामस्वरुप ०६३ सालमा जब शान्ति सम्झौता गरियो, पटक–पटक भनियो कि पार्टीभित्र मार्क्सवादी स्कुलिङ चलाऔं । कहिल्यै भएन । ०६४ साल दशैंका बेला हामीले उदयपुरमा किरात राज्य समितिले स्कुलिङ गर्‍यौं । जिल्ला सचिवालय सदस्यसम्म ५५–५६ जना थियौं । कतिलाई त्यस्तो गरेको मन परेन । तर, त्यसले राम्रो काम गर्‍ यो । ०६४ को चुनावमा किरात राज्य समिति अन्तरगतका १२ सिटमध्ये १० सिट हामीले जित्यौं । त्यसमा त्यो स्कुलिङले काम गरेको थियो । त्यस्तो स्कुलिङ फेरि गर्‍यौं भनियो, कहिल्यै वास्ता–बेस्ता भएन । मार्क्सवादी स्कुलिङ नगरिसकेपछि मार्कसवाद भनेको के हो भनेर थाहा नपाउने कार्यकर्ताहरू हावी हुँदै गए । नसिकाएपछि त उनीहरूले थाहै नपाउने भए । र, पार्टीमा वैचारिक स्कुलिङ भएन ।

दोस्रो– युद्धबाट आइसकेपछि शान्ति प्रक्रियामा काम कसरी गर्ने भन्ने योजना भएन । ‘लथालिंगे राजाको भताभुंगे दरबार’ जस्तो भयो । अहिलेसम्म १७ वर्ष त्यतिकै बितेर गयो, शान्ति प्रक्रियाको बाँकी काम पूरा हुन सकेन ।

तेस्रो– ठूलाहरूले ठूलो जहाँ–जहाँ अवसर देखिन्छ, त्यो कब्जा गर्ने चरित्र व्यक्त भयो । अनि तलकोले के देख्यो भने जसरी पनि माथि पुग्नुपर्छ । सबै माथि पुग्दा ४ हजार जनाको केन्द्रीय समिति । यस्तो त कम्युनिस्टको मात्र होइन, कुनै पनि पार्टीको संसारमै हुँदैन ।

यस्तो नौटंकी व्यहोर्दै आउँदा सबभन्दा पहिले वैद्य–विप्लवहरूले जो पार्टी विभाजन गर्नुभयो, त्यहाँबाट अधोगति सुरु भयो । प्रचण्डका सीमा र कमजोरीहरू हुँदाहुँदै पनि वैद्यहरूले त्यसो नगर्दिनुभएको भए अधिकतम प्रगतिशील संविधान बन्दैथियो । पहिलो संविधानसभाको अन्त्यतिर प्रचण्ड र बाबुरामले कांग्रेस र एमालेलाई घिसारेर ठीक ठाउँमा ल्याउनुभएको थियो ।

पहिचान र संघीयताको सवालमा १० वटा प्रदेश (लिम्बुवान–मेची, किरात–कोशी, ताम्सालिङ–इन्द्रवती, नेवा–बागमती, तमुवान–गण्डकी र मगरात–राप्ती लगायत) का नाममा माओवादीबाट प्रचण्ड, कांग्रेसबाट सुशील कोइराला र एमालेबाट झलनाथ खनालले संविधानको अन्तर्वस्तु भनेर ०६९ बैशाख २२ मा हस्ताक्षर गर्नुभएको थियो । त्यसपछि बैशाख २३ गते दिउँसो एमालेबाट ईश्वर पोखरेल, कांग्रेसबाट कृष्ण सिटौला उपप्रधानमन्त्री भएर बाबुराम भट्टराईको नेतृत्वमा राष्ट्रिय एकताको सरकार बनाइएको थियो ।

तर, यता पार्टीभित्र वैद्य र विप्लवहरूले नयाँ जनवादी संविधान चाहियो भनिराख्नुभएको थियो । नयाँ जनवादी संविधान सम्भव थिएन । कि त केन्द्रीय सत्ता कब्जा गर्नुपर्‍यो  । नयाँ जनवादी संविधानका लागि त कांग्रेस एमालेलाई जेल हाल्न सक्नुपर्थ्यो । त्यो परिस्थिति हामीसँग थिएन । त्यसैले सहमतिको संविधान चाहिन्थ्यो । त्यसो गर्दा अधिकतम प्रगतिशील संविधान बन्थ्यो । अहिलेको जस्तो कोशीको नाममा लाजेहाङहरूले बलिदान गर्नुपर्ने स्थिति आउँदैनथ्यो । यहाँनेर सैद्धान्तिक रूपमा वैद्य–विप्लवले वाम विसर्जनवादी कदम उठाउनुभयो । परिणामस्वरुप उहाँहरू पनि सफल हुनुभएन । यो गणतन्त्रको संविधान जारी गरुञ्जेलचाहिँ प्रचण्ड र बाबुरामको सकारात्मक योगदान रह्यो ।

यो संविधान जारी हुनेवित्तिकै बाबुरामले ‘आधा गिलास भरिएको र आधा रित्तो’ भनेर गरिएको टिप्पणी सही हो । तर, बाबुरामले पनि छाडेर जानुभयो । ०७४ मा आएर प्रचण्डले पनि माओवादी छाड्नुभयो । त्यसो भएको हुनाले प्रचण्ड र बाबुरामको कदम चाहिँ दक्षिणपन्थी बिसर्जनको कदम हो । वाम विसर्जनबाट शुरु भयो, दक्षिणपन्थी विसर्जनमा कोल्याप्स भयो । र, अहिले जो जो साथीहरू माओवादी बनेर हिँड्दै हुनुुहन्छ, त्यो इतिहास भयो । इतिहासमा त म पनि माओवादी हुँ । अब वर्तमान र भविष्य हुने छाँट देखिँदैन । असाध्यै बदनाम र असाध्यै पतन गरिएको हुनाले त्यो नामबाट अगाडि बढ्दाखेरि जनताले साथ दिने छाँट देखिँदैन । र, प्रचण्डले पनि चाँडै छोड्नुहुन्छ ।

प्रचण्डले माओवादी छाड्नुहुन्छ भन्नुको अर्थ अब उहाँ एमालेसँग फेरि मिल्नुहुन्छ ?

पहिला छोडेरै जानुभएको हो, कता–कताबाट अदालतले बोकाइदिएर उहाँले बोकेर हिँड्नुभएको छ । त्यसो हुनाले हामी उहाँलाई अदालती माओवादी पनि भन्छौं । कम्युनिस्ट पार्टीको पथ प्रदर्शक सिद्धान्त निर्माणमा सर्वहारा वर्गको आफ्नो स्वतन्त्र निर्णयले आफ्नो नाम, नीति, कार्यदिशा निर्माण गर्नुपर्छ । तर, पथप्रर्दशक सिद्धान्त सर्वोच्च अदालतले बोकाइदिएको छ । त्यस्तो पनि कम्युनिस्ट हुन्छ ?

अब प्रचण्डको विकल्प कि त राजनीतिबाट सन्यास लिने देखिन्छ । तिमीहरू गर, मैले बिदा लिएँ भन्ने हुन सक्छ । बढी सम्भावना चाहिँ एमालेसँग मिल्ने तर, नेकपा एमालेकै नाममा । पहिला नाम फेरिएको एमालेसँग एकता भएको थियो, अब नाम नफेरिएको एमालेसँग एकता अथवा विलय । किनभने, अब एमाले पंक्ति एमाले नाम परिवर्तन तयार छैन र उसलाई त्यसो गर्नुपर्ने आवश्यकता पनि देखिँदैन । आवश्यकता प्रचण्डको चाहिँ देखिन्छ ।

जब ०७९ सालमा चुनाव भयो, त्यसपछि मैले चाहिँ सुझाव दिएको थिएँ, तपाईंहरू प्रतिपक्षमा बस्नुहोस्, सत्तातिर नजानोस् । त्यसो गर्दा सडकमा हामी छौं भनेको थिएँ । तर, हाम्फालेर घरि एमालेतिर, घरि कांग्रेसतिर गर्नुभयो । उहाँहरू यसलाई चमत्कार भन्नुहुन्थ्यो, यो कुनै चमत्कार होइन । यो धुत्र्याइँ हो । प्रचण्ड प्रधानमन्त्री बन्नुभएको डेढ वर्षभन्दा बढी भयो होला, तर देशले सम्झनुपर्ने काम उहाँले के गर्नुभयो भन्ने प्रश्नको वस्तुगत जवाफ पाइँदैन ।

उहाँले दुईवटा बजेट त पेश गर्नुभयो । ल पहिलोचोटि प्रकाशशरण महतले कपटी गरे भनेर मानौं, अहिले त प्रचण्डका नजिकै वर्षमान पुन थिए । वर्षमानजीले पेश गरेको बजेटबारे जनार्दन शर्माजीको यो संघीयताविरोधी बजेट हो भन्ने समाचार पढ्न पाइयो । मैले त बजेटमा के छ, पढेको छैन । प्रचण्ड अरुलाई मैले घुमाइराखेको छु भन्ठान्नुहुन्छ, समग्रमा हेर्दाखेरि उहाँ खेलौना बन्नुभयो भन्ने लाग्छ ।

प्रचण्डलाई भर्खरै ओलीले सत्ता समीकरणमा धोका दिएका छन्‌, उनीहरू कसरी मिल्लान्‌ ? 

अन्ततः प्रचण्ड एमालेमै जान्छन्‌, अर्को विकल्प छैन ।

प्रचण्डलाई त तपाईले यसो भन्नुभयो, अब सिंगै माओवादी पार्टीको भविष्य चाहिँ तपाईं कस्तो देख्नुहुन्छ ?

धेरैले छोडिसक्नुभयो । वैद्य, विप्लव, बादल, बाबुराम सबैले छोड्नुभयो । अदालतको काकतालीले गर्दा प्रचण्डले बोकिराख्नुभएको छ । प्रचण्डपछि यो माओवादी नाम अब एकाध दुईले बोकेर लाने कुरा भो । तर, अब राष्ट्रिय राजनीतिक प्रतिस्पर्धामा माओवादी हुँदैन ।

तर, प्रचण्डको आरोप त के छ भने पार्टीका जति नेताहरूले मलाई छाडेर गए, तिनीहरू सबै असफल भए…। तपाईं, बाबुरामजी, वैद्यजी…!

अरुको बारेमा भन्न सकिएन । मेरो हकमा चाहिँ संविधान आफ्नो ठाउँमा धेरै ठूलो होला, दर्शन र सिद्धान्त यी सबै आफ्नो ठाउँमा ठुल्ठुला होलान् तर यी सबैभन्दा ठूलो चाहिँ ‘इथिक्स’ हो, अंग्रेजीमा भन्दा । नेताहरूले इथिक्स (नैतिकता) गुमाएपछि केही बाँकी रहँदैन । त्यसले महाअराजकता पैदा गर्छ ।

भर्खरै मुकुम्लुङ (पाथीभरा) को यात्रा गर्दै फर्कंदाखेरि मैले केही मानिससँग कुरा गरें । मैले पञ्चायतकालमा केही प्रधानपञ्चहरू देखेको थिएँ । राष्ट्रिय रूपमा, राजनीतिक रूपमा तिनीहरू प्रतिगामी थिए । तर, गाउँमा ती प्रधानपञ्चहरूको गरिमा थियो । अहिले प्रधानमन्त्री, के–के मन्त्रीहरूको केही पनि गरिमा छैन । किनभने, उहाँहरूले जसको निम्ति लड्नुभो, जे बोल्नुभो, त्यसमा इथिक्स गुमाउनुभयो ।

हाम्रो रवि लामिछानेजीकै कुरा गरौं, नैतिक अडानमा नरहिसकेपछि शक्ति हुनुको र नहुनको अर्थ छैन । राणा शासन दमनकारी थियो, तर त्यत्रो बलियो पनि उखेलियो ।

पञ्चायती व्यवस्था पनि तपाई हामीले देख्यौं । त्यो बेला म लाजिम्पाटमा दिदी भिनाजुकोमा बस्थें । वीर अस्पतालमा बिरामीको उपचार गर्न आउँदा कुर्नुपथ्र्यो । राति २, ३ बजेतिर फर्कँदा बाटोमा प्रहरीहरू हुन्थे । को हो, के हो भनेर ठूलो स्वरले हप्काउँथे । यस्तो–यस्तो हो भनेपछि लु जाउ भनेर पठाइदिन्थे । ०४६ साल उप्रान्त राति त्यसरी हिँड्न सकिँदैन । सडकमा प्रहरी मात्रै हुँदैन, प्रहरी भन्दा अरु बदमासहरू बढी देखिन्छन् । यसो हुनाले गरिमा आफैं निर्माण गर्ने हो ।

छेउमा भेटेका बेला काम गर्दिएको मान्छेले प्रचण्डलाई नमस्कार गर्लान् । जेठो, पाको हुनाले भेटेका बेला मैले पनि नमस्कार गर्नैपर्छ । तर, हिजोको क्रान्तिकालीन प्रचण्ड र अहिलेकोमा त फरक भयो । र, उहाँहरूको भविष्य माओवादीका नाममा पटक्कै देखिँदैन । यो उहाँहरूकै कारणले बिग्रियो । कम्युनिस्ट पार्टी सर्वहारा वर्गको हुन्छ । हिँड्नप¥यो, खानुप¥यो, बाँच्नुप¥यो, औषधि उपचार गर्नुप¥यो, त्यसको व्यवस्थापनको पाटो छुट्टै भयो, तर उहाँहरू अभिजातमा पतन हुनुभयो ।

राजनीतिक पहल कदमी र शक्ति निर्माणको हिसाबले पार्टी छाड्नेहरूमाथि उहाँहरूको दोषारोपण सही ठहर्छ । भनेजस्तो, चाहेजस्तो हामीले पार्टी निर्माण गर्न सकेका छैनौं, यो सत्य हो । तर, विचार र इथिक्समा हामी प्रतिवद्ध छौं, उहाँहरूचाहिँ पहिरोमा पर्नुभयो ।

पछिल्लो समय मानिसहरूले प्रचण्डमा परिवारवाद हावी भएको आरोप पनि लगाउने गर्छन्, लामो संगत गर्नुभएको नाताले तपाईंलाई कस्तो लाग्छ ?

पहिला अलिअलि हुँदैथ्यो, पछि छोरीलाई महारानी बनाउन थालेको दुनियाँले टिप्पणी गर्छन् । उहाँकै घरको त हैन, बडाऊ हो कि काकाको छोरो नारायण दाहाल राष्ट्रिय सभाका अध्यक्ष भएका छन् । उर्मिला अर्याल राष्ट्रियसभा अध्यक्ष बन्ने समाचारहरू पढिन्थ्यो । उहाँ राष्ट्रियसभा अध्यक्षका लागि सबल उम्मेदवार हुनुहुन्थ्यो । म उहाँलाई नजिकबाट चिन्छु । राम्रैै हुनेरहेछ भन्ने लागिराखेका बेलामा नारायण दाहाललाई बनाउनुभयो । हाहाहा…. यो त मैले भनिराख्नुपरेन, दुनियाँलाई अवगत छ ।

मैले ०७१ सालतिरको पेरिसडाँडामा बसेको केन्द्रीय समिति बैठकमा मैले प्रश्न गरेको थिएँ, उहाँले जवाफ दिनुभएन । समाजवादी क्रान्तिका लागि कम्युनिस्ष्ट आन्दोलनको विरासतका हिसाबले तपाई लेनिन बन्ने क्षमता राख्नुहुन्छ र हामी सघाउँदैछौं तर तपाई लेनिन बन्ने कि रुमानियाको निकोलाई चाउचेस्कु बन्ने भनेर मैले प्रश्न गरेको थिएँ । चाउचेस्कु अन्त्यन्त बदनाम भए, अन्त्यमा उनको परिवारै विनास भयो । जनताले चाउचेस्कुलाई जुन कारवाही गरे, त्यो एकदमै स्वाभाविक थियो । प्रचण्ड अहिले चाउचेस्कुको प्रवृत्तिमा देखा पर्नुभएको छ । यसले उहाँकै व्यक्तिगत सवाललाई पनि हित गर्दैन । साम्यवादसम्म हिँडेको हो नि त । तर, दलाल पुँजीवादमै उहाँहरू फस्नुभयो ।

एमाले कांग्रेस बेठीक भए भनेर नै हामी माओवादी भएका हौं । तर, प्रचण्डको रवैया हेर्दाखेरि अब हामीलाई एउटा चुनौती छ, नेतृत्व भरोसालाग्दो के गरेर होला ? अब कसलाई, कसरी विश्वास गर्ने ? यो ठूलो चुनौती उहाँहरूले खडा गरिदिनुभएको छ । तर, त्यसको सामना गर्ने विचार निर्माणमा हामी सफलता प्राप्त गर्दैछौं ।

तपाई अहिले के गर्दै हुनुहुन्छ ? माओवादी छाडेपछि तेस्रो जनआन्दोलन संयोजन समिति बनाएर त्यसको संयोजक हुनुहुन्छ । कोशी प्रदेश नामाकरणको विरोधमा आन्दोलनमा हुनुहुन्छ । इलामको उपचुनावमा पहिचानवादीलाई भोट माग्नुभयो । भर्खरै पहिचानवादीहरूसँग मिलेर पाथीभरा (मुकुम्लुङ) पनि चढेर आउनुभयो । खासमा अब तपाई के गर्दै हुनुहुन्छ ?

माओवादी छोडिसकेपछि कतै स्तम्भकार बनेर विचार प्रवाह मात्रै गर्ने कि भन्ने सोचें । तर, केही युवा साथीहरू जुट्नुभो । त्यसपछि संगठन चाहियो, नेकपा माओवादी केन्द्र पुनर्गठन गरियो । निर्वाचन आयोगमा नाम, चुनाव चिन्ह सबै गर्दै ल्याइयो । म त हामीकहाँ माओवादी साथीहरू आए भन्ने लाग्थ्यो, तर धेरै मान्छे खाओवादी भइसकेका रहेछन् । ती आएर दुःख दिए । अर्कोतिर ओली र प्रचण्ड बाझेपछि सर्वोच्च अदालतले प्रचण्डको माओवादी केन्द्र ब्युँताइदियो । त्यसपछि हामीले नाम परिवर्तन गर्नुपर्ने भयो । नाम परिवर्तन गरेर ‘माओवादी कम्युनिस्ट पार्टी नेपाल’ बनाइयो । ०७८ सालदेखि त्यो पार्टीको जिम्मा रामरायण पालजीलाई गरिएको छ । म चाहिँ विचारको काम मात्रै गर्ने गरी संरक्षक मात्रै रहेँ ।

मलाई लागेको के हो भने त्यो पार्टी अब चल्दैन, तर समूहमा त त्यसो भन्न भएन । तर, मैले ०८० साल कात्तिकमा त्यो संरक्षक पदबाट पनि राजीनामा दिएँ । राजीनामा गरिसकेपछि म पूर्वको पहिचान आन्दोलनमा व्यस्त छु ।

प्रदेश १ को पुनःनामांकन संघर्ष समितिको ०८० साल पुसको धरानको बैठकमा राजनीतिक पहल गर्नुप¥यो भनिसकेपछि पहिलो र दोस्रो जनआन्दोलनका उपलब्धीहरूको रक्षामा दृढ रहँदै तेस्रो जनआन्दोलनको तयारी गरौं भनेर ०८० साल माघमा काठमाडौंमा भेला गरियो । म त्यसको संयोजक छु । अहिले मेरो संस्थागत परिचय यही तेस्रो जनआन्दोलन संयोजन समिति हो ।

यता जसपा विभाजन भइसकेपछि डा. महेन्द्र लावतीजीहरूले पहिचानवादी मोर्चा निर्माण गर्नुभएको छ । हाम्रोवीचमा सहकार्य गर्दै राजनीतिक शक्ति निर्माणको पहल गरौं भनेर ०८१ साल जेठ २२ गते एएटा संक्षिप्त अपील जारी गरेका छौं । धेरै कुराचाहिँ छलफल गर्न बाँकी छ । यसबाट नयाँ पहल शुरु गरौं भनेर लागेका छौं ।

तपाईं माओवादी सरकारमा हुँदा पर्यटन मन्त्री बन्नुभयो । मन्त्री हुँदाको अनुभव चाहिँ के छ ?

मन्त्री भइयो । मन्त्री हुँदा कस्तो देखियो भने भ्रष्टाचार गर्ने प्रक्रिया अथवा वातावरण दुईवटा रहेछन् । एउटा नियतवश मन्त्रीहरूले आफ्नो योजनामा भ्रष्टाचार गर्ने, अर्को भ्रष्टाचार नगर्ने मन्त्रीलाई साथीभाइ इष्टमित्र पार्टी कार्यकर्ताले जबरजस्ती भ्रष्टाचार गर्न लगाउँछन् । मन्त्री भएपछि थुप्रैसँग सम्बन्ध विच्छेद गर्नुपर्छ । तलबमात्रै खाएपछि परबाट हेर्दा मन्त्री भएको हो, भइएको हो तर तलबमात्रै खाइयो ।

बेलाबखतको व्यवहारिक कठिनाई बाहेक मलाई गौरब छ । साँचो अर्थमा छानविन गर्ने हो भने माओवादीका अधिकांश सांसदहरू र सबैजस्तो मन्त्रीहरू भ्रषटाचारमा जेल पर्नुहुन्छ । त्यसमा म स्वतन्त्र र ढुक्क छु । तर, आग्रह पूर्वाग्रह र षड्यन्त्रमा मुद्दा मलाई पनि लगाउन सक्छन् ।

माओवादी छाडेर एमालेमा पुगेका बादल, टोपबहादुर जस्ता पात्रहरूका बारेमा तपाइको टिप्पणी के छ ?

यसमा म केही भन्दिनँ । उहाँहरूलाई एमालेमा पुर्‍याउने काम प्रचण्डले नै गर्नुभएको हो । टोपबहादुरजी जेल पर्नुभएको छ । कहिलेकाहीँ छक्क लाग्छ । बादल प्रचण्डहरू जहाँ हुनुहुन्छ, यो भन्दा राजनीतिक काम छाडिदिँदाखेरि सान्दर्भिक हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ, तर मैले भनेर हुने कुरा भएन ।

अब हिजोका नेताहरूलाई बढी टिप्पणी गर्नुभन्दा पनि हाम्रो पुस्ताले कसरी यो चक्रब्युह तोड्ने ? यो जञ्जाल कसरी छिचोल्ने भनेर सोच्नुपर्छ भन्ने लाग्छ ।