काठमाडौं- उरूग्वेका प्रसिद्ध राजनीतिज्ञ जोसे मुजिकाको मंगलबार ८९ वर्षको उमेरमा क्यान्सरका कारण निधन भएको छ । जोसे मुजिका, (उरुग्वेको राजकीय स्पेनिस भाषामा उनको नामको उच्चारण होसे मुहिका अनि हिन्दी उच्चारणमा जोस मुजिका पनि भनिन्छ), जसलाई सारा विश्वले ‘पेपे’ को उपनामले चिन्छ ।

सन् २०१० देखि २०१५ सम्म राष्ट्रपति बनेका उनी सरल जीवनशैलीका कारण चर्चित भए । उनी बितेर गए पनि उनले सिकाएको जीवनदर्शन, राजनीति र विनम्रताको पाठ विश्वमाझ आदर्श बनेर रहेको छ ।

मुजिकाले आफ्नो युवा उमेरमा टुपामारो क्रान्तिकारी संगठनसँग आवद्ध भएर सशस्त्र संघर्ष गरेका थिए । त्यहीकारण उनी लामो समयसम्म जेल जीवन बिताउन बाध्य भएका थिए ।

क्रान्तिकारी जीवन

मुजिकाको जन्म २० मे १९३५ मा उरुग्वेकै मोन्टेभिडियोस्थित एक साधारण परिवारमा भएको थियो । उनी सहर छेउको सामान्य बस्तीमा हुर्किए । उनी इटालियन र बास्क वंशको साधारण परिवारका सदस्य थिए ।

मुजिकाले बाल्यकालदेखि नै संघर्षको बाटो समाते । पाँच वर्षको हुँदा पिताको निधन भएपछि उनी र बहिनीले बगैँचामा काम गर्न थाले । उनले पढाइ पनि सुरु गरे । तर विद्यार्थी आन्दोलनमा लागेपछि कानुन अध्ययन अधुरै छोडे ।

सन् १९६० को दशकको प्रारम्भमा उनले राउल सेन्डिकद्वारा स्थापित वामपन्थी क्रान्तिकारी समूह टुपामारोमा सहभागी भए । जसको उद्देश्य उरुग्वेस्थित त्यसबेलाको कठोर शासनविरुद्ध संघर्ष गर्नु थियो ।

मुजिकासहित जोडिएको टुपामारोले केही वर्षमै देशमा हिंसात्मक गतिविधि थाल्यो । यो समूहले बैंक लुटपाट, आगजनी, राजनीतिक अपहरण र प्रहरी अधिकारीहरूको हत्यासमेत गर्ने गरेको थियो ।

त्यसक्रममा मुजिकालाई कयौँ पटक पक्राउ गरियो । सन् १९७१ मा एकजना प्रहरीको हत्या आरोपमा उनी दोषी ठहर भए । त्यसक्रममा उनी दुई पटक जेलबाट भागे । तर दुवैपटक पक्राउ परे ।

उनले जम्मा १४ वर्षले जेलमै बिताए । त्यसक्रममा उनले सैनिक तानाशाहीको समयमा अत्यन्त कठोर यातना भोगे । उनलाई लामो एकान्तवास राखियो । दुई वर्षसम्म इनारको तल्लो भागमा थुनेर राखियो । कैयौँ वर्ष जेलको कठोर एकान्तवासमा रहनु परेकाले उनको जीवनदृष्टिमा गहिरो असर पारेको थियो ।

त्यसक्रममा उनी बैंक लुटपाट, अपहरण, बम विस्फोटजस्ता कार्यमार्फत् सामाजिक वर्गविहीन समाजको सपना देख्थे । तर यो सपनाले उनलाई १४ वर्ष लामो जेल, कठोर यातना र लामो एकान्तवासमा पुर्‍यायो । त्यो समयलाई उनले एक अन्तरात्मासँगको संवादको अवसर मानेर बिताए ।

कृषकदेखि विनम्र राष्ट्रपति

सन् १९८५ मा लोकतन्त्र पुनर्स्थापनापछि मुजिका र उनकी जीवनसाथी लुसिया टोपालान्स्कीले सानो कृषि फार्ममा टमाटर र फूल बेच्दै नयाँ जीवन सुरु गरे ।

टुपामारोहरू लोकतान्त्रिक पार्टी एमपीपीमा परिणत हुन पुगे । पार्टीले वैधानिकता पाएको १० वर्षमै मुजिका संसद् सदस्य चुनिन सफल भए । तर पदले उनलाई कहिल्यै परिवर्तन गर्न सकेन ।

उनी साधारण कार्डिगन, चप्पल र पुराना पाइन्ट लगाएर मन्त्रिपरिषद् बैठकमा जान्थे । उनको पहेँलो र नीलो रंग मिश्रित भग्सवागन बिटल थियो । जसलाई उनले कहिल्यै बेचेनन् । यद्यपि उनलाई त्यो गाडी बेच्न १ मिलियन डलरको प्रस्ताव आएको थियो ।

राजनीतिक पुनरागमन

सन् १९८० मा प्रस्तावित नयाँ संविधानका लागि जनमत संग्रहमा अस्वीकृत भएपछि उरुग्वेमा तानाशाही शासन कमजोर हुँदै गयो । सन् १९८५ मा लोकतन्त्र फर्कियो । त्यस वर्ष सामान्य आममाफीअन्तर्गत मुजिका लगायत राजनीतिक बन्दीहरू रिहा भए ।

टुपामारोहरूले अब शान्तिपूर्ण राजनीति थाले । उनीहरू त्यसपछि फ्रन्ट एम्प्ल्यो (एफए) नामक वामपन्थी गठबन्धनमा आवद्ध भए । त्यसपछि उनीहरूले मोभमेन्ट अफ पपुलर पार्टिशिपेसन (एमपीपी) का नाममा कानुनी रुपमै पार्टी बनाए । त्यसपछि मुजिका यस पार्टीका प्रमुख नेताहरूमा गनिए ।

त्यसैबेला उनी आफ्नी पुरानी साथी एवम् क्रान्तिकारी नेतृ लुसिया टोपालान्स्कीसँग मिलेर मोन्टेभिडियो बाहिर एउटा फार्ममा बस्न थाले । उनीहरू सन् २००५ मा विवाह बन्धनमा बाँधिए ।

सांसद र मन्त्री यात्रा

सन् १९९५–२००० मा संसद्‍को तल्लो सदन (चेम्बर अफ रिप्रिजेन्टेटिभ) सदस्य

सन् २००० : सिनेटरमा निर्वाचित

सन् २००५ : राष्ट्रपति तबारे भाज्केजको मन्त्रिपरिषद्‍मा कृषिमन्त्री नियुक्त । साना किसान र ग्रामीण क्षेत्रको हितमा काम ।

सन् २००८ मा उनलाई सिनेटको अध्यक्ष बनाइयो ।

राष्ट्रपति यात्रा

उनी सन् २००९ मा ईपी-एफए गठबन्धनको राष्ट्रपतीय उम्मेदवार बने । उनीसँगै डानिलो अस्तोरी उपराष्ट्रपतिका उम्मेदवार भए ।

त्यस चुनावमा मुजिका अगाडि थिए । तर उनले पहिलो चरणमा बहुमत ल्याउन सकेनन् । उनको विगतको क्रान्तिकारी छवि र दक्षिण अमेरिकी नेताहरूको आलोचनाका कारण विवाद पनि जन्मायो ।

८९ वर्षको उमेरमा बित्नुअघि उरुग्वेका पूर्वराष्ट्रपति जोसे ‘पेपे’ मुजिका विश्वभर ‘सर्वाधिक गरिब राष्ट्रपति’का रूपमा चिनिन्थे ।

जसले आफ्नो अधिकांश तलब दान गर्थे । राष्ट्रपति भएपछि सरकारी सुविधासम्पन्न भवनमा बस्न अस्वीकार गरे । उनले आफ्नो पूरा जीवनभर एउटा पुरानो ‘भक्‍सवागन बिटल’ चलाएर बिताए ।

२५ अक्टोबर २००९ : पहिलो चरणमा बहुमत नल्याएपछि २९ नोभेम्बर २००९ मा दोस्रो चरणको चुनावमा ५२ प्रतिशत मतसहित लुइस लकाले हेरेरालाई हराएर राष्ट्रपति निर्वाचित ।

१ मार्च २०१० : राष्ट्रपति पद सम्हाले

१९८५ मा उरुग्वेमा लोकतन्त्र पुनर्स्थापना भएपछि उनले हिंसात्मक मार्ग छाडेर संस्थागत राजनीतिमा प्रवेश गरेका थिए ।

२०१०–२०१५ : उरुग्वेका राष्ट्रपति ।

राष्ट्रपतिकाल र समाजमा परिवर्तन

मुजिकाको कार्यकालमा उरुग्वेले अर्थतन्त्रमा निरन्तर वृद्धि गर्‍यो, बेरोजगारी दर पनि न्यून थियो । यस सफलताको पृष्ठभूमिमा उनले सामाजिक दृष्टिले प्रगतिशील कानुनहरू पनि ल्याए ।

जुन समयमा दक्षिण अमेरिकाका लागि अकल्पनीय रहेका समलिङ्गी बिहे र गाँजाको वैधताको निर्णय उनले सानो साहसले गरेका थिएनन् ।

उनको राष्ट्रपतीय कार्यकालमा उरूग्वेमा बेरोजगारी, गरिबी र बालमृत्युदर व्यापक मात्रामा घट्यो । यद्यपि, उनका सबै योजना सफल भएनन् ।

शिक्षा सुधार र पूर्वाधार परियोजना अधुरै रहे । केही वामपन्थीहरूले उनलाई बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरूसँग निकट भएको भन्दै आलोचना पनि गरेका थिए ।

२०१२ : सरकारले गाँजालाई वैधता दिने प्रस्ताव गर्‍यो ।

२०१२ अक्टोबर : १२ हप्तासम्म गर्भपतनलाई कानुनी मान्यता ।

२०१३ डिसेम्बर : गाँजाको उत्पादन, बिक्री र प्रयोगलाई नियमन गर्ने कानुन पारित । उरूग्वे गाँजालाई वैधानिक बनाउने विश्वकै पहिलो देश ।

२०१३ मे : समलैंगिक विवाहलाई वैधानिकता ।

राष्ट्रपतिपछि

संविधानत: उनी दोहोरो कार्यकालका लागि उम्मेदवारी दिन सक्दैन थिए । तर तबारे भाज्केजले जित निकाल्दा उनको लोकप्रिय शासनको ठूलो हात थियो ।

जोसे मुजिका एक विद्रोहीदेखि राष्ट्रपति बनेका व्यक्तित्व हुन् । उनले साधारण जीवन, सादगी र मानवतालाई राजनीतिको मूलमा राखेर सादगी जीवन बिताए ।

उनले आफ्नो जीवनकालमा राजनीति केवल शक्तिका लागि होइन, नैतिकता र जनसेवाका लागि पनि हुन सक्छ भन्ने देखाए ।

उनी भन्थे, ‘राजनीतिज्ञहरूले जनताजस्तै जीवन बाँच्नुपर्छ-विशेष वर्गजस्तै होइन । उनको छवि विश्वकै सर्वाधिक गरिब राष्ट्रपतिका रुपमा स्थापित भयो ।

एमिर कुष्टुरिकाले बनाएको वृत्तचित्रमा उनको सादगी जीवनबारे चर्चा गरिएको छ । उनीबारे सर्बियाली निर्देशक कुष्टुरिकाले ‘पेपे, एक सम्मानित जीवन’ नामक वृत्तचित्र बनाएका थिए । जसले उनलाई विश्वभर झनै चिनायो । जोसे मुजिकाको सादगी जीवनको दर्शनले विश्वभरका मानिसहरूलाई प्रेरित गर्‍यो ।

सर्बिया यात्रा

उनको मृत्युको खबर उरुग्वेका हालका राष्ट्रपति यामान्डु ओर्सीले मंगलबार सार्वजनिक गरे । उता सर्बियाली राष्ट्रपति अलेक्जाण्डर भुचिचले शोक व्यक्त गर्दै भने, ‘समानता र आममानिसको गरिमाका लागि लड्ने प्रतीक थिए मुजिका ।’

सन् २०१६ मा मुजिका सर्बिया आएका थिए । आफ्नो वृत्तचित्र बनाएका कुष्टुरिकासँग मिलेर मेकाभनिक (ड्रन्जगार्ड) क्षेत्र घुमेका थिए । त्यतिबेला उनले भनेका थिए, ‘सर्बिया त बास्क क्षेत्रमा जस्तै लाग्छ ।’ त्यसपछि उनले सर्वियामा पारम्परिक पगडी र नुनको सत्कार पनि लिए ।

गरिब राष्ट्रपति

मुजिका एउटा सानो फार्ममा बस्थे । सन् १९८७ मा लिएको पुरानो ‘बुबु’ चलाउँथे । उनले आफ्नो सबै तलब मानवसेवामा लगाए । राष्ट्रपतिको विलासी जीवनशैली अस्वीकार गरेर साधारण जनता जस्तै बाँचे । उनको सरल जीवन र सादगी विचारले विश्वव्यापी सम्मान दिलायो ।

उनले ‘गरिबीको नयाँ परिभाषा नै दिलाएका थिए । भन्थे, ‘गरिब त्यो होइन जसको थोरै छ, गरिब त्यो हो जसलाई अझ धेरै चाहिन्छ ।’

मुजिका महिनाको १२ हजार ५०० डलर तलबमध्ये ९० प्रतिशत दान गर्थे । उनी भन्थे, ‘१२ सय डलर नै मलाई पर्याप्त छ ।’

उनको जीवनशैलीले भ्रष्टाचारमुक्त, लोकप्रिय र निःस्वार्थ नेताको आदर्श प्रस्तुत गर्‍यो । पूर्वअमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले उनीबारे भनेका थिए, ‘एक्स्ट्रअर्डिनरी क्रेडिबिलिटी ।’

ओबामाले उनलाई यस विशेषणले सम्मानित गर्नुमा कुनै औपचारिक कूटनीतिक बखान मात्रै थिएन। यो एक सच्चा नेताप्रति दिइएको श्रद्धा पनि थियो । जसले सत्ता, पद वा धनभन्दा मानवता, इमानदारी र सरलताको मूल्य राखे ।

उनले तलबको ९० प्रतिशत दान मात्रै गरेनन्, गाडी, महल र सुरक्षाकर्मीसमेत अस्वीकार गरे । उनी कठिन प्रश्नहरूमा स्पष्ट र सिधा उत्तर दिन्थे, लोकप्रियता गुम्ने डर कहिल्यै लिएनन् ।

उनले आफ्नो क्रान्तिकारी विगतलाई लुकाएनन्, बरु त्यसबाट पाठ सिकेर लोकतान्त्रिक राजनीतिमा सशक्त उदाहरणका रुपमा विश्वभर चिनिए ।

जब एउटा नेताले बोलीले होइन, कर्मले इमानदारी प्रमाणित गर्छ, तब त्यस्तो व्यक्तिलाई ‘एक्स्ट्राअर्डिनरी क्रेडिबिलिटी’ भनिन्छ। बाराक ओबामाले उनलाई यही उपमा दिएर प्रशंसा गरेका थिए ।

प्रेरणा

राष्ट्रपति पदबाट निवृत्त भएपछि पनि उनले राजनीतिक, सामाजिक बहसहरूमा भाग लिन छाडेनन् । युवा, सामाजिक कार्यकर्ता र राजनीतिकर्मीका लागि उनी नैतिक पथप्रदर्शक बनिरहे ।

मुजिकाले सन् २०१५ पछि पनि सक्रिय राजनीति र सामाजिक संवाद जारी राखेका थिए । उनले दक्षिण अमेरिकामा सनसनी मच्चाइरहेको कोलम्बियाको फार्क विद्रोही समूहसँग वार्ताका लागि मध्यस्थता गरे । उनले सञ्चारमाध्यममा पनि राजनीतिक चिन्तन राखिरहे ।

उनी राजनीति र नैतिकता सँगसँगै हिँड्न सक्छन् भन्ने उदाहरणका रुपमा स्थापित भए । कुष्टुरिकाको बृत्तचित्र : ‘पेपे, एक सम्मानित जीवन’ सन् २०१४ अर्थात् उनको कार्यकालको अन्त्यतिर छायांकन थियो । उक्त वृत्तचित्रमा मुजिकाको दिनचर्या, सादा जीवनशैली, उनको फार्म र यात्रा देखाइएको छ ।

जोसे मुजिकाको जीवन एक क्रान्तिकारीबाट अत्यन्त विनम्र राष्ट्रपतिसम्मको यात्राको उचाइसम्म पुग्यो । आज पनि त्यो मान्छेले नै नेतृत्व गर्न सक्छ भन्ने आशा दिन्छ, जसले आफ्ना आदर्शहरू नबिर्सेको होस् ।

जोसे मुजिका एउटा नेता मात्रै थिएनन्, उनी एक जीवन दर्शन थिए । उनले देखाए- सच्चा नेताले महल होइन, जनताको मनमा स्थान बनाउने हो । उनको निधनले केवल एक राजनेताको अन्त्य मात्रै होइन, सत्यमार्गी राजनीतिको एक अध्याय पनि समाप्त भएको छ ।