काठमाडौं – नेपाली हिन्दू धर्मावलम्बीको जीवनमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण चाड दशैँ हो। यो पर्व शक्ति, समृद्धि, परिवारिक एकता र धार्मिक आस्थाको प्रतीक हो। लाखौँ घरमा हर्ष र उत्साहको वातावरण फैलाउने यो महान पर्वको पहिलो दिनलाई घटस्थापना भनिन्छ । जसलाई ‘कलश स्थापना’ पनि भनिन्छ। घटस्थापनाको दिन प्रत्येक घरमा देवी दुर्गाको वासस्थान स्थापना गरिन्छ र पवित्र कलशमार्फत शक्ति, समृद्धि र सुरक्षा आह्वान गरिन्छ। यस दिनबाटै नवरात्र आरम्भ हुन्छ । भक्तजन ९ दिनसम्म देवीका विभिन्न रूपको पूजा गरी आशीर्वाद प्राप्त गर्छन्। केवल पूजा–विधि मात्र नभएर, घटस्थापना घरमा सकारात्मक ऊर्जा, धार्मिक भक्ति र पारिवारिक मेलमिलाप ल्याउने एक सशक्त संकेत पनि हो। यसरी घटस्थापना दशैँ पर्वको धार्मिक, सांस्कृतिक र पारिवारिक आधारशिला हो, जसले सम्पूर्ण पर्वलाई उल्लास, आस्था र उत्सवमय बनाउँछ।

शुभ मुहूर्त र तयारी
घटस्थापना दिनको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पाटो हो शुभ मुहूर्तमा बिहानको तयारी। बिहानै, परिवारका सबै सदस्यहरू जुटेर घर सफा-सफाइ गर्छन्, झ्याल–ढोका मुनि धूलो झाड्छन्, र पूजा योग्य वातावरण तयार पार्छन्। यसरी घर शुद्ध गर्नु केवल भौतिक सफाइ मात्र होइन, मानसिक पवित्रता र सकारात्मक ऊर्जा ल्याउने परम्परा पनि हो।

यस क्रममा माटो वा धर्तीलाई शुद्ध गरेर त्यसमा जौ वा धान छर्ने चलन छ। यो बीउ नै जमरामा परिणत हुन्छ, जुन १५ दिनसम्म पानी र सूर्यको प्रकाशले पोषित भई, दशमीमा टिका लगाउँदा प्रयोग गरिन्छ। जौ वा धानले केवल हरियाली मात्र होइन, उर्वरता, समृद्धि र जीवनमा नवजीवनको प्रतीक दर्शाउँछ। यसरी घटस्थापना दिनको तयारी घरमा धार्मिक भावना, उत्साह र समृद्धिको बीउ रोप्ने पहिलो चरण हो।

घटस्थापना : देवीको वासस्थानलाई स्वागत
घटस्थापना भन्ने शब्दको अर्थ नै कलश स्थापना हो, अर्थात् घरमा देवी दुर्गाको वासस्थान स्थापना गर्ने पवित्र कर्म। यस दिन घरका सदस्यहरूले कलशलाई विशेष विधि अनुसार सजाउँछन्।

कलशमा पवित्र जल राखिन्छ, जसले घरमा शुद्धता र सकारात्मक ऊर्जा प्रवेश गराउँछ। साथै नारिवल, दूबो, सुपारी राखिन्छन्, जसले जीवनमा समृद्धि, उर्वरता र शक्ति सुनिश्चित गर्ने प्रतीकको काम गर्छ। केही घरमा कलशमा अक्षत (चामल) र हल्दी राख्ने चलन पनि छ, जसले धार्मिक महत्व अझ बढाउँछ।

कलशलाई घरको पूर्व–दक्षिण दिशा वा मुख्य स्थानमा राखिन्छ, जसले देवीको उपस्थितिलाई सम्मान गर्ने संकेत गर्छ। कलश स्थापना गर्ने क्रममा शुद्ध मन्त्रमन्त्रजप गरिन्छ, जसले घरमा पवित्रता, शक्ति र समृद्धि ल्याउने विश्वास दिलाउँछ।
यसरी कलश स्थापना केवल एउटा धार्मिक कर्म मात्र होइन, यो घरमा देवीको स्वागत, परिवारको सुरक्षा र जीवनमा उन्नति सुनिश्चित गर्ने धार्मिक र सांस्कृतिक प्रतीक हो।

जमरा छर्नु: हरियालीमा देवीको आशीर्वाद
कलश स्थापना भइसकेपछि अब जमराको तयारी सुरु हुन्छ – यो घटस्थापनाको सबैभन्दा रमाइलो र प्रतीकात्मक कार्य हो। जौ वा धानको बीउलाई पानी र माटोको विशेष मिश्रणमा राखिन्छ। थोरै धैर्यता र माया–माया गर्दै पानी हालिन्छ, र हरेक बिहान यसलाई पूजा गरेर हेरचाह गरिन्छ।

दिनहुँ जमरा बढ्दै जाँदा हरियो अंकुरको जीवन–ऊर्जा झल्किन्छ। यो हरियाली केवल सौन्दर्यको लागि होइन, वरिपरि समृद्धि, fertility र देवीको कृपाको प्रतीक पनि हो। घरमा जमरा उभिनु भनेको देवी दुर्गाले आफ्नो आशीर्वाद र संरक्षण प्रदान गर्नुभयो भन्ने संकेत मानिन्छ।

बालबालिकाहरू जमराको वृद्धिलाई ध्यानपूर्वक हेरिरहेका हुन्छन्, र घरमा उत्साहको माहोल फैलिन्छ। बुढाबुढीले पनि जमरामा हात हालेर पानी दिन्छन्, जसले सम्पूर्ण परिवारलाई देवीको आशीर्वादसँग जोडेको अनुभव दिन्छ।
जमरा केवल १५ दिनसम्म घरमा राखिन्छ र दशमीको दिन टिका लगाउँदा प्रयोग गरिन्छ, जसले जीवनमा हरियाली, समृद्धि र सकारात्मक ऊर्जा ल्याउने विश्वास दिलाउँछ।

पूजा र मन्त्रजप: देवीको स्वागत र घरमा पवित्रता
कलश स्थापना भएपछि, घरमा भक्तिभावको वातावरण बिस्तारै भरिन्छ। परिवारका सबै सदस्यहरू हात जोडेर देवी दुर्गाको आराधना सुरु गर्छन्। यस क्रममा मन्त्रजप गरिन्छ, जसले घरमा पवित्रता र सकारात्मक ऊर्जा फैलाउने विश्वास गरिन्छ।

अर्कोतिर दीप प्रज्वलन गरिन्छ – घ्यू वा तेलको बत्ती बालेर, अँध्यारो कोठामा उज्यालो फैलाइन्छ। दीपको प्रकाशलाई अन्धकार र नकारात्मक शक्तिसँगको प्रतीक मानिन्छ। त्यसपछि फुल–फूलको थाल तयार पारिन्छ। रङ्गीन फूल, दूबो र सुपारी कलश वरिपरि राखिन्छ। दूबो देवीको शक्ति र शुद्धताको प्रतीक हो भने सुपारी श्रद्धा र समर्पणको संकेत हो।
सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भाग हो मन्त्र उच्चारण, जस्तै:

“ॐ देवी सर्वभूतेषु मातृरूपेण संस्थिता”
यो मन्त्र घरमा देवीको वास सुनिश्चित गर्ने र सकारात्मक ऊर्जा फैलाउने विश्वासका साथ जाप गरिन्छ। मन्त्रजप गर्दा वातावरणमा आध्यात्मिक ऊर्जा फैलिन्छ, जसले घरका सदस्यहरूमा मन–शरीरको शान्ति र आस्था थप्छ।
यसरी पूजा र मन्त्रजप मात्र धार्मिक कर्म होइन; यो परिवारलाई एकत्रित गर्ने, श्रद्धा जागृत गर्ने र घरमा आशीर्वाद र समृद्धि ल्याउने अवसर पनि हो।

नवरात्रिको प्रारम्भ: देवी दुर्गाको ९ दिनको आराधना
घटस्थापना दिनदेखि नै नवरात्रि सुरु हुन्छ – एक आध्यात्मिक यात्रा जहाँ भक्तजनहरूले ९ दिनसम्म देवी दुर्गाका नौ रूपहरूको पूजा गरी आशीर्वाद प्राप्त गर्छन्। प्रत्येक दिन देवीको फरक–फरक रूपको स्मरण र आराधनाले भक्तको मन, शरीर र आत्मालाई पवित्र बनाउँछ।

पहिलो दिन शैलपुत्रीको पूजा हुन्छ, जो पर्वतकी पुत्री हुन् र सधैं सत्य र धैर्यको प्रतीक मानिन्छिन्। दोस्रो दिन ब्रह्मचारिणी, जो तपस्या र आध्यात्मिक उन्नतिकी देवी हुन्, उनको आराधनाले जीवनमा अनुशासन र संयमको महत्व सिकाउँछ।
तेस्रो दिन चन्द्रघंटा, साहस र शक्ति दिने देवीको पूजा गरिन्छ। चौथो दिन कुष्माण्डा, जो सृष्टि र समृद्धिका देवी हुन्, उनका अर्पणले घरमा उर्वरता र खुशी ल्याउँछ। पाँचौँ दिन स्कन्दमाता, जो देवतानका पुत्र स्कन्दकी माता हुन्, उनको पूजा परिवारको कल्याण र सुरक्षा सुनिश्चित गर्छ।

छैठौँ दिन कात्यायनी, जो राक्षस विनाश गर्ने साहसी देवी हुन्, उनको आराधनाले जीवनका अन्धकार र बाधा हटाउँछ। सातौँ दिन कालरात्रि, जो अन्धकारमाथि विजयको प्रतीक हुन्, उनको पूजा भयमुक्ति र साहस दिलाउँछ। आठौँ दिन महागौरी, शान्ति, पवित्रता र सौन्दर्यका देवी, उनको आराधनाले मानसिक शान्ति र समृद्धि ल्याउँछ। अन्तिम नवौँ दिन सिद्धिदात्री, जो सबै सिद्धि र आशीर्वाद दिने देवी हुन्, उनको पूजा गरि भक्तजनले आफ्नो जीवनमा सफलता र सम्पन्नता सुनिश्चित गर्छन्।

हरेक दिन पूजा विशेष फूल, वस्त्र, सुपारी, दूबो र अन्य पवित्र सामग्रीसँग सम्पन्न हुन्छ। घर–घरमा कलश, दीप, र रंगीन सजावटले वातावरणलाई उल्लासपूर्ण बनाउँछ। यसरी नवरात्रि केवल देवीको पूजा मात्र होइन, धार्मिक, सांस्कृतिक र पारिवारिक जीवनमा सकारात्मक ऊर्जा र एकताको यात्रा पनि हो।

सामाजिक र पारिवारिक महत्त्व
घटस्थापना केवल पूजा–विधि मात्र होइन, यो परिवार र समुदायलाई एकतामा बाँध्ने उत्सव पनि हो। बिहानको कलश स्थापना र जमराको पूजा सकिएपछि घरभित्र र घरबाहिरै रमाइलो माहोल छाउँछ। छिमेकी, आफन्त र साथीहरू एकै ठाउँमा भेला हुन्छन्। सबैले हात जोडेर एकअर्कालाई आशीर्वाद साटासाट गर्छन्, मिठाइ र फलफूलको आदान–प्रदान गर्छन्।

घरमा मात्र होइन, गल्लि–गल्लीमा पनि उत्सवको रौनक फैलिन्छ। बच्चाहरू जमरालाई हेरेर उत्साहित हुन्छन्, बुजुर्गहरूले परम्परागत कथाहरू सुनाउँछन्, र युवाहरूले रमाइलोमा सहभागिता जनाउँछन्। यसरी घटस्थापना सामाजिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउने पुलको काम गर्छ।

परिवारका सदस्यहरू एकसाथ बस्दै देवीको पूजा गर्दा एकता, सम्मान र स्नेहको भावना अझ प्रगाढ हुन्छ। समुदायमा मेलमिलाप र सामूहिकता बढ्छ, जसले मात्र घर नभई सम्पूर्ण समाजमा सकारात्मक ऊर्जा र सौहार्दको वातावरण सिर्जना गर्छ। सारमा भन्नुपर्दा, घटस्थापना धार्मिक पवित्रता मात्र होइन, सामाजिक मेलमिलाप र पारिवारिक प्रेमको उत्सव पनि हो, जसले दशैँको उत्सवलाई अझ जीवन्त र रमाइलो बनाउँछ।

धार्मिक अर्थ
धार्मिक दृष्टिले घटस्थापना घरमा शक्ति, पवित्रता र सुरक्षा भित्र्याउने दिनको रूपमा विशेष महत्व राख्छ। कलश र जमरा केवल वस्तु होइनन्, यी देवी दुर्गाको आशीर्वादका प्रत्यक्ष प्रतीक हुन्। कलशमा राखिएको पवित्र जल, नारिवल, सुपारी र दूबोले घरमा सकारात्मक ऊर्जा र पवित्रता फैलाउँछ भने जमराले जीवनमा हरियाली, उर्वरता र समृद्धि ल्याउने विश्वास जगाउँछ।

यो दिनले परिवारलाई एकत्रित गर्ने, धार्मिक भक्ति जगाउने र संस्कारको गहिराइ बुझाउने अवसर दिन्छ। घटस्थापना केवल पूजा–विधि मात्र होइन; यो दशैँ पर्वको आध्यात्मिक, सांस्कृतिक र पारिवारिक आधार हो। यस दिनबाटै दशैँको शुभारम्भ हुन्छ, जसले सम्पूर्ण पर्वलाई आस्था, रमाइलो र उत्सवमय बनाउँछ।

कथा र लोकविश्वास: घटस्थापना र देवीको शक्ति
परम्पराअनुसार, घटस्थापना दिवस देवी दुर्गाले राक्षससँग युद्ध गर्न तयार भएको दिनको स्मरण हो। पुराणहरूमा वर्णित छ कि यस दिन देवीले आफ्नो शक्ति प्रदर्शन गर्दै असुर र नकारात्मक शक्तिहरूको विनाश गर्नुभएको थियो। त्यसैले आजको दिन कलश स्थापना गरेर देवीलाई स्वागत गर्नु केवल पूजा होइन, घरमा सुरक्षा र सुख–समृद्धि ल्याउने दिव्य कर्म हो।
कलशमा पानी, नारिवल, दूबो र सुपारी राख्नु भनेको देवीलाई आमन्त्रण गर्नु हो। जमरा, हरियो अंकुरको रूपमा, उर्वरता र जीवनको समृद्धिको प्रतीक हो। यसलाई नियमित पूजा गर्नुले परिवार, घर र खेत–बारीमा देवीको कृपा कायम रहोस् भन्ने विश्वास जगाउँछ।

लोकविश्वासअनुसार, घटस्थापना दिवसमा पूजा–विधि गर्दा घरमा सकारात्मक ऊर्जा फैलिन्छ, घर र परिवारलाई रक्षाको ढाल मिल्छ, र अन्नधान्य उर्वर रहन्छ। यसरी घटस्थापना केवल धार्मिक अनुष्ठान मात्र होइन, यो सांस्कृतिक, आध्यात्मिक र सामाजिक दृष्टिले सम्पूर्ण जीवनमा शुभता र समृद्धि ल्याउने दिन हो।