काठमाडौं–नेपालमा झण्डै १९ लाख घरेलु कामदार कार्यरत छन् । घरेलु कामदारका रुपमा कार्यरत महिलाको संख्या धेरै छ ।

घरेलु कामदारका रुपमा कार्यरत कामदारलाई सरकारले रोजगारीको क्षेत्र भन्दै सूचिकृत गर्न सकेको छैन । जसका कारण यो क्षेत्रमा कार्यरत श्रमिक ओझेलमा पर्दै आएका छन् ।

देशभर करिब १९ लाख घरेलु कामदार रहेको नेपाल घरेलु कामदार ट्रेड युनियनले जनाएको छ । घरेलु कामदारमा धेरै महिला रहेको युनियनले जनाएको छ । घरेलु महिला कामदार सरकारले दिएको सुविधाबाट बञ्चित रहेको भन्दै युनियनहरुले आवाज उठाउँदै आएका छन् ।

श्रम, रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षा मन्त्रालयले चालु आर्थिक वर्षदेखि लागू हुनेगरी श्रमिकको न्यूनतम पारिश्रमिक १३ हजार ४ सय ५० रुपँयौ तोकेको छ । तर घरेलु महिला कामदारले भने मन्त्रालयले तोकेको तलब नपाउने गरेको युनियनले जनाएको छ ।

घरेलु कामदार सरकारले तोके बमोजिम सेवा सुविधा नपाउने गरेको युनियनका अध्यक्ष चन्द्रसागर लामाले बताए ।

घरेलु कामदारलाई सरकारी मापदण्डमा राख्न नसक्दा समस्या जस्ताको तस्तै रहेको अध्यक्ष लामाले बताए ।

‘सरकारले घरेलु कामदारलाई वेवास्ता गर्दा यो क्षेत्रमा काम गदै आएका धेरै महिला श्रमिक विस्थापित हुँदै गएका छन् । घरेलु कामदारले सरकारले अन्य श्रमिकको जस्तो सेवा सुविधा पाएका छैन । यो विषयमा सरकार गम्भीर नहुँदा उनीहरुका समस्या सम्बोधन हुनसकेका छैन,’ उनले भने ‘सरकारले अन्य क्षेत्रमा काम गर्ने श्रमिकलाई विभिन्न प्रकार सेवा सुविधा दिइरहेको छ । तर घरेलु कामदारलाई अन्य श्रमिकलाई दिएको जस्तो सुविधा दिएको छैन । ’

सरकारकै लोकप्रिय कार्यक्रम प्रधानमन्त्री रोजगार कार्यक्रम र सामाजिक सुरक्षा कोष जस्ता क्षेत्रमा घरेलु कामदार नसमेटिएको उनको भनाई छ । राज्यले घरेलु कामदारका हकमा बेग्लै कानूनी व्यवस्था गर्नुपर्ने उनको माग छ ।

नेपालमा विगत १० वर्षमा अनौपचारिक रोजगारीका माग ह्वात्तै बढेको छ । नेपालमा घरेलु कामदार कति छ भन्ने यकिन तथ्यांक छैन । तर १९ लाखभन्दा बढी कामदार रहेको महिला श्रमिक संघकी सभापति विन्दु श्रेष्ठले बताइन ।

उनले भनिन, ‘मुद्दा महिला शशक्तिकरण र निम्न वर्गका श्रमिकलाई यो क्षेत्रले समेटेको छ । बेरोजारीको समस्या समाधानका लागि घरेलु कामले विस्थापन गर्दै आएको । सरकारले यो क्षेत्र उपेक्षा गरिरहेको छ । घरमा बसेर काम गर्नेमा अधिकांश महिला छन् । जसका कारण सरकारले वेवास्ता गरिरहेको छ ।’

८० प्रतिसतभन्दा बढी घरेलु कामदारमा महिला छन् । परम्परागत सीपका क्षेत्र हस्तकला, सिलाईबुनाईमा महिलाको उल्लेख्य रहेको उनको भनाइ छ ।

परिचय खुलाउन हिचकिचाउँछन

विगत ५ वर्षदेखि घरेलु क्षेत्रमा काम गदै आएकी चन्द्रगिरी नगरपालिकाकी धनमाया तामाङ अहिले सम्म आफुलाई घरेलु महिला कामदार भन्न रुचाउदिनन् । तामाङले घरेलु काम गरेर ५ जनाको परिवार पाल्दै आएको बताइन ।

तामाङलाई घर–घरमा काम गर्दागदै सबैले घरेलु कामदार भनेर चिनेपछि मात्र उनलाई म यो काम गर्छु भनेर परिचय दिन थालेको बताउँछिन् ।

तामाङले भनिन, ‘उमेर भइनजेल काम गर्ने हो । बुढेसकालले छोएपछि यस्तो काम गर्ने सकिदैन । सरकारले हामी जस्ता घरेलु कामदारलाई बढेसकालमा साहारा हुने केही सुविधा दिनुपर्छ । सरकारले हामी जस्ता घरेलु कामदारको सुरक्षाका लागि केही सोच्नुपर्छ ।’

यस्तै, ७ वर्षदेखि ललितपुरको कुपन्डोलमा घरेलु कामदारको काम गदै आएकी सुनिता बिक एक वर्षयता मात्र आफुलाई घरेलु कामदार भनेर चिनाउन थालेको बताँउछिन् । बिकलाई कसैले घरमा काम गर्ने भनेको मन पर्दैन् ।

घरमा काम गर्ने महिलाभन्दा समाजले अपमान गरेजस्तो लाग्ने गरेको बिकले बताइन । ‘टाईसुट लगाएर जागिर खानेलाई मात्र समाजले राम्रो देख्छ । त्यही टाइसुट लगाउन मान्छेको कार्यलय सफा गर्ने हामी जस्ता महिला कामदारलाई सरकारले वेवास्ता गरिरहेको छ,’ उनले भनिन, ‘श्रममा सरकारले समान व्यवहार गर्नुपर्छ । रोजगारीमा समान व्यवहार नुहदाँ हामीजस्ता घरेलु कामदार समाजमा खुलेर आफनो परिचय दिन डराइरहेका छन् ।’

तामाङ र बिक जस्ता गृह महिला श्रमिक आफनो कामको बारेमा खुलेर बोल्न चाहदैन् । घरेलु कामदार भन्दा समाजले हेर्ने दृष्टिकोण फरक हुदाँ उनीहरु आफनो रोजगारीका विषयमा बताउन हिचकिचाउँने गर्दछन् । सवैभन्दा धेरै उपत्यकामा गृह महिला श्रमिक रहेका युनियनले जानकारी दिएको छ । उपत्यकामा करिब ५५ प्रतिशत घरेलु कामदार रहेको युनियनको अनुमान छ । पछिल्लो समय नेपालीको विदेश रोजाई बढेसँगै घरेलु कामदारको संख्या र माग पनि बढदै गएको छ ।

न्याय खोज्न कहाँ जाने

रोजगारीका क्रममा समस्या परेका घरेलु महिला कामदार न्यायका लागि प्रशासनसम्म पुग्दैन । जसका कारण उनीहरुका समस्या बाहिर नआउने गरेको यो क्षेत्रमा काम गदै आएका संघसंस्थाको दाबी छ ।

समस्यामा परेका गृह महिला श्रमिक प्रशासनसम्म पुग्दैन । प्रशासनमा गएपनि घर मालिकका कारण उनीहरुका समस्या प्रशासनले दवाउने गरेको महिलावादी संस्थाको आरोप छ ।

महिलाको आफ्नो पहिचान, शरीरमाथिको अधिकार र श्रमप्रतिको अधिकार स्थापित हुन नसकेसम्म महिला श्रमिकमाथिको विभेद अन्त्य नहुने महिला मानवअधिकार सञ्जालकी अध्यक्ष रेणु अधिकारी बताउँछिन् । नेपालमा महिलाको रोजगारीमा भेदभाव छ । यस्तो भेदभावको अन्त्य गर्नुपर्ने उनको भनाइ छ । घरेलु कामदार समस्या परे न्याय खोज्न कहाँ जाने भने प्रश्नको विषय भएको उनको बुझाइ छ ।

आन्तरिक श्रमलाई व्यवस्थापन गदै आएको श्रम तथा व्यवसायजन्य सुरक्षा विभाग पनि घरेलु कामदारका बारेमा बेखर जस्तै छ । यो विभागमा समस्यामा परेका महिला श्रमिक उजुरी गर्ने जादैनन् ।

आन्तरिक श्रम बजारमा काम गर्ने घरेलु कामदारको समस्या नआउने गरेको विभागका प्रवक्ता सुर्यप्रसाद उपाध्यायले बताए। अन्य क्षेत्रका श्रमिकका समस्या आए विभागले तत्काल समाधानका लागि पहल गर्ने गरेको उपाध्यायले बताए ।