काठमाडौ । आज डिसेम्बर १८ अर्थात् १९ औं अन्तर्राष्ट्रिय आप्रवासन दिवस विश्वभर विभिन्न कार्यक्रम गरेर मनाइँदै छ ।

शिक्षा, रोजगारी, पेशासँगै व्यवसाय गर्ने एक देशदेखि अर्को देशमा बसाँइसराइ सर्ने नागरिकका हकअधिकारको संरक्षणका लागि यो दिवस मनाउन थालिएको हो ।

‘सीप र रोजगार आर्थिक समृद्धिको आधार’ भने नारका साथ विगतका वर्षमा जस्तै यस बर्ष पनि विविध सचेतनामूलक कार्यक्रमका साथ आप्रवासन दिवस मनाउने तयारी श्रम रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षा मन्त्रालयले गरेको छ ।

विश्वव्यापीकरणसँगै यातायात, सञ्चार प्रविधि, रोजगार र शिक्षाले फड्को मारेपछि श्रम तथा रोजगारी बजार साँघुरिदै जादाँ ठाँउबाट अर्को ठाउँमा मान्छे सर्ने क्रम पनि बढ्दो छ ।

विगत ५ दशकयता रोजगारी तथा व्यापारका लागि फरक देश जाने प्रवृत्ति पनि बढ्दै गएको छ । विश्वभर २ अर्ब ४४ करोड आप्रवासीमध्ये १ अर्ब ५० लाखभन्दा धेरै श्रमका लागि एक देशदेखि अर्को देश जाने गरेको अन्तर्राष्ट्रिय श्रमिक संगठन आइएलओको तंथ्याकमा उल्लेख छ ।

विश्वमा आप्रवासी श्रमिक ५२ प्रतिशत पुरुष र ४८ प्रतिशत महिला छन् । ७४ प्रतिशत आप्रवासी श्रमिक २० देखि ६४ वर्ष उमेर समूहका रहेको आइओएमको प्रतिवेदनमा छ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् १९९० डिसेम्बर १ का दिन आप्रवासी कामदार र तिनका परिवारका सदस्यहरूको अधिकार संरक्षणसम्बन्धी महासन्धि, १९९० पारित गरेको थियो ।

सन् १९९० मा महासन्धि पारित भएपनि आप्रवासी दिवस भने सन् २००० बाट मनाउन शुुरु गरिएको हो । नेपालले पनि विभिन्न कार्यक्रम गरी यो दिवस मनाउन थालिएको छ ।

नेपालमा सरकार, स्वदेशी तथा विदेशी गैरसरकारी संघ संस्था, ट्रेड युनियन, निजी क्षेत्र समेतको संयुक्त समन्वयमा यो दिवस मनाउँदै आएको छ ।

आइएलओको विभन्न अध्ययनमा दक्षिण एसियाली क्षेत्रबाट मात्र २ करोड ५० लाख आप्रवासी श्रमिक खाडीलगायतका विभिन्न मुलुक पुग्ने गरेका छन् ।

विश्वमा वार्षिक २२ करोडभन्दा धेरै कामदार आप्रवासी बन्ने गरेको आइएलओको विभिन्न अध्ययनमा उल्लेख छ । नेपालबाट पनि वार्षिक रुपमा करिब १० लाख नेपाली विभिन्न देश रोजगारीका लागि जाने गरेको सरकारी तंथ्याकमा छ ।

विश्वभर २५ करोडभन्दा बढी मानिस प्रत्येक ४ महिनामा विभिन्न कारणले आफ्नो घर छाडी अन्य देशमा पुग्ने गरेका छन् । त्यसमध्ये २२ करोडभन्दा बढी मानिस रोजगारी र शिक्षाको खोजीमा विदेसिने गरेको आईएलओको विभिन्न अध्ययनमा छ ।

एक देशबाट अर्को देशमा घुमफिर गर्ने, रोजगारीको खोजीमा स्थानान्तरण हुने, अध्ययनको लागि अर्को देशमा जाने, शरणार्थी हुने, बसाई सर्ने जस्ता कार्यहरु आप्रवासनका मुख्य विषेशता हुन ।

नेपालले पनि आप्रवासनलाई सुरक्षित र अनिवार्य श्रम सम्झौता गरेरमात्र श्रमिक आपूर्ति गर्ने लक्ष्य लिएको श्रम मन्त्रालयका वैदेशिक रोजगार शाखा प्रमुख सहसचिव उमेश ढुंगानाले बताएका छन् ।

अरनिको पालाबाट शुरु भयो वैदेशिक रोजगारी

सन् १२६० देखि नै नेपाली नागरिक रोजगारीका लागि चीन र भारत जान थालेका थिए ।

करिब ७ सय ५९ वर्षअघि अरनिको नेतृत्वमा ८० जना मूर्तिकार चीनको तिब्बत गएपछि नेपालको वैदेशिक रोजगारी सुरु भएको विभिन्न अध्ययनमा उल्लेख छ । यसपछि नेपालीहरु विश्वका विभिन्न देश रोजगारीको खोजीमा पुग्न थालेको सत्यमोहन जोशीको श्रम इतिहास पुस्तकमा उल्लेख गरिएको छ ।

सुरुवातमा नेपालीहरु रोजगारीका खोजीमा भारतको विभिन्न स्थान सिक्किम, आसाम, भूटान, म्यान्मार र तिब्बत लगायतका देशमा जाने गरेका थिए ।

कृषि, पशुपालन, चियाखेती, खानी, कारखाना लगायतका क्षेत्रमा काम गर्न नेपालीहरु एक स्थानबाट अर्को स्थानमा हुँदै हाल विश्वका १ सय ८९ देश पुगेको सरकारी तंथ्याकमा छ ।

सन् १८०९ मा तत्कालीन भारतीय राज्य पञ्जावको लाहोर (हाल पाकिस्तान)मा त्यहाँका राजा रणजीत सिंहको सेनामा भर्ती भएदेखि लाहुर जाने क्रम शुुरु भएको थियो ।

नेपाल (ब्रिटिस युद्ध (सन् १८१४ (१६) पछि सुगौली सन्धी भएको थियो । त्यसपछि ब्रिटिस सेनामा पनि नेपाली युवा भर्ती हुन थालेका थिए । यो क्रम हालसम्म पनि चलिरहेको छ ।

४४ लाख युवा वैदेशिक रोजगारीमा

वि.स. २०४६ सालदेखि रोजगारीका खोजीमा नेपाली युवा विश्वका करिब १ सय ७२ राष्ट्रमा पुग्ने अनौपचारिक तथ्यांक छ । खुला सिमाना भएका कारण नेपालीहरू भारत हुँदै बंगलादेश, चीन, श्रीलंका र म्यानम्मरसम्म पुग्ने गरेका छन् ।

श्रम स्वीकृति लिएर जाने कामदारलाई मात्र आप्रवासीका रुपमा सरकारले सूचीकृत गर्दै आएको छ ।

सरकारी तथ्यांकअनुसार नेपालमा रोजगारीको अवसर नपाएर वार्षिक करिब ६ लाख युवा भारत बाहेकका देश विदेसिने गरेका छन् । आव ०५०/५१ देखि आव ०७६/७७ सम्ममा करिब ६१ लाख युवा श्रम स्वीकृति लिएर वैदेशिक रोजगारीमा विभिन्न देश पुगेका छन् ।

जसमा ९ लाख महिला रहेको विभागको तंथ्याकमा छ । हाल विश्वका विभिन्न देशमा करिब ४४ लाख युवा वैदेशिक रोजगारीमा कार्यरत रहेको सरकारी अनुमान छ ।

आप्रवासनका फाइदा बेफाइदा

वैदेशिक रोजगारीमा जाने क्रम बढेसँग रोजगारीको प्रलोभनमा पारी मानव तस्कर र श्रमिक बेचबिखनको क्रम पनि उतिकै बढ्दो अवस्थामा छ ।

विदेशमा जोखिमयुक्त कामका कारण औसत रूपमा दैनिक ३ जनाको शव नेपाल आउने गरेको वैदेशिक रोजगार विभागको तथ्यांकले उल्लेखमा उल्लेख छ ।

गएका ११ वर्षमा करिब १० हजार नेपाली वैदेशिक रोजगारीका क्रममा ज्यान गुमाएको बोर्डको तंथ्याकमा छ । यसले घरपरिवारका सदस्यमा त्रास पनि उत्तिकै छ ।

आप्रवासनले सामाजिक विकृत्ति पनि भित्राइरहेको छ । पछिल्लो समय आप्रवासनका कारण देशभित्र काम गर्न युवामा प्रोत्साहन पुगेको छैन । आन्तरिक श्रम बजार विदेशी कामदार भरमा चल्न थालेको छ ।

नेपाली अर्थतन्त्रको कुल ग्रार्हथ्य उत्पादनमा विप्रेषणको योगदान २९ प्रतिशत पुर्‍याएको छ । आप्रवासनले देशको आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक संरचनामा परिवर्तन गर्ने समेत सहयोग गरेको छ ।

दैनिक करिब १ हजार २ सय जना कामको खोजीमा श्रम स्वीकृति लिएर विदेसिने गर्दछन् । देशका करिब ५६ प्रतिशत घरधुरीका व्यक्ति वैदेशिक रोजगारीमा छन् ।

वैदेशिक रोजगारलाई सुरक्षित, व्यवस्थित र मर्यादित बनाउने सम्बन्धमा थुप्रै चुनौती थपिँदै गएको वैदेशिक रोजगारविज्ञ डा.गणेश गुरुङले बताएका छन् ।

आप्रवासनबाट शरणार्थी

विश्वव्यापीकरणका कारण विदेसिएका आप्रवासी श्रमिक शरणार्थी बन्ने क्रम पनि उतिकै बढेको छ । विकाशित देशलाई आप्रवासनको समस्या समाधान गर्ने मुश्किल भइरहेको छ । आप्रवासनमा गएका कामदार शरणार्थी बन्न थालेपछि विकशित देशले यसलाई रोक्न विकल्प खोज्न थालेका छन् ।

अध्ययनका लागि जापान, क्यानडा, अमेरिका र युरोपका देश पुगेका धेरै नेपाली पनि शरणार्थी भएर बस्न थालेका छन् । आप्रवसनमा गएका कामदार शरणार्थी बनेर बस्ने क्रम बढेपछि आप्रवासी कामदारमाथि धेरै देशले रोक समेत लगाउन थालेका छन् ।

पछिल्लो समय अफ्रिकाका देशमा चलिरहेको द्वन्द्वका कारण युरोपमा शरणार्थी बढ्न थालेपछि यो विषयमा युरोपेली देश विकल्पको खोजी गर्न थालेका छन् । यसरी रोजगारी र शिक्षाका लागि विभिन्न देश गएका १० प्रतिशत मानिस शरणार्थी बनेर बस्ने गरेका छन् ।

विकराल चुनौतीहरूलाई न्यूनीकरण गर्न अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनलगायतका निकायहरूको सहयोगमा नेपालमा दर्जनभन्दा बढी संघसंस्था क्रियाशील भएर काम गदै आएका छन् ।