सिमसार क्षेत्रहरू विश्वमै कृषि उत्पादनको हिसाबमा उत्पादकत्व र जैविक विविधताको दृष्टिकोले धनी मानिन्छन् ।

सिमसार क्षेत्र धेरै मूल्यवान प्राकृतिक प्रणाली हो । सिमसार क्षेत्रले हामीलाई ज्ञात भएका र नभएका विभिन्न जीवजन्तु र वनस्पतिलाई वासस्थान प्रदान गर्दछ । सिमसार क्षेत्रको संरक्षणबाट जैविक विविधताको संरक्षणमा ठूलो योगदान पुगेको हुन्छ ।

यही महत्वलाई ध्यानमा राखेर सिमसार क्षेत्रको संरक्षण र यसको दिगो तथा बुद्धिमत्तापूर्ण व्यवस्थापनको आवश्यकतामा जोड दिँदै सन् १९७१ मा रामसार महासन्धि भएको थियो । यसमा हालसम्म नेपालसहित विश्वका १५३ भन्दा बटी राष्ट्रहरू सदस्य छन् ।

यो महासन्धि अङ्गीकार गर्दै नेपालले अहिलेसम्ममा अन्तर्राष्ट्रिय महत्वका १० वटा सिमसार क्षेत्रहरूलाई रामसार क्षेत्रका रूपमा घोषणा गरेर तिनीहरूको संरक्षण र व्यवस्थापन गरेको छ । अरू सिमसार क्षेत्रहरूलाई पनि रामसार क्षेत्र घोषणाका लागि आवश्यक अध्ययन तथा प्रक्रियाहरू अघि बढाइएको छ ।

मानवीय प्रवृत्तिका कारणले प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षण चुनौतीको विषय बन्दै गएको छ । पहाडको टुप्पामा भ्यू टावरहरू बनाउने, वनभित्र पार्क बनाउने, ताल–पोखरीहरूमा फाउन्टेन, पुल आदि बनाउने काम भएको छ । यसबाट ताल–पोखरी जस्ता सिमसार क्षेत्रमा आश्रित वनस्पति तथा जीवजन्तुहरू संकटमा पर्दै गएका छन् ।

अहिले बचेको टौदह वरिपरिको केही भूभागमा पनि कंक्रिटका संरचनाहरू बनाएर भिड बढाउने हो भने त्यहाँ वनस्पति, चराचुरुङ्गी र अन्य जीवजन्तु सहितको जैविक विविधता ध्वस्त हुनेछ । यहाँ विचरण गर्ने जीवजन्तुहरू लोप हुँदै जानेछन् र अन्तमा हेर्नका लागि मान्छेकै अनुहारबाहेक केही बाँकी रहनेछैन ।

विकास र आर्थिक उन्नतिको नाममा प्राकृतिक सम्पदाको बेहद दोहनले त्यस्ता कतिपय सम्पदाहरू लोप नै हुने अवस्थामा छन् ।

काठमाडौंको दक्षिणपट्टि कीर्तिपुर नगरपालिकामा अवस्थित टौदहमा पनि संकट बढेको छ । काठमाडौं उपत्यकाबाट बाहिर सालाखाल ६ किमि दूरीमा दक्षिणकाली जाने बाटोको बाँयापट्टि रहेको यो दह प्राकृतिकरूपमा बनेको हो । यसको महत्व जैविक विविधताको हिसाबमा मात्र नभई काठमाडौं उपत्यकाका बासिन्दाहरूको धार्मिक तथा सांस्कृतिक आस्थासँग पनि धेरै पुरानो र नजिकको सम्बन्ध छ ।

परिवर्तित समयमा टौदह प्राकृतिक सम्पदामाथि मानवीय दोहनको चपेटामा परेको छ । मानवजातिले विभिन्न बहनामा विभिन्न समयमा गरेका अतिक्रमणहरू झेलेर आफ्नो प्राकृतिक अस्तित्व जेनतेन कायम राख्न सफल काठमाडौंको एउटा मात्र यति ठूलो सफा पानीको दह हो टौदह ।

जैविक विविधताका दृष्टिले टौदहको महत्व धेरै छ । विशेष गरी स्थानीय तथा ऋतुअनुसार आउने आगन्तुक चराहरूका लागि यो प्रसिद्ध क्षेत्र हो । काठमाडौंका बासिन्दा, अन्यत्रबाट घुम्न आउने वातावरण तथा जैविक विविधता क्षेत्रमा अध्ययनरत विद्यार्थीहरू र प्रकृतिप्रेमीका लागि यो दह तीर्थस्थल नै हो ।

यहाँ गुलाफी टाउके हाँसजस्ता अति दुर्लभ चराका साथै सुइरो पुच्छ्रे हाँस, मालक हाँस, खोया हाँस, नादुन हाँस, कैलो टाउके हाँस लागायत ८० भन्दा बढी प्रजातिका चराहरू अभिलेख गरिएका छन् । माछा, सर्प, कछुवा, भ्यागुता लगायत अन्य प्रजातिहरूको अस्तित्वका बारेमा अध्ययन हुन बाँकी नै छ ।

यस क्षेत्रमा बसोबास गर्दै आएका विशेष गरी नेवार जातिको यो दहसँग सांस्कृतिक तथा धार्मिक सामिप्यता पुर्खा दर पुर्खाको छ । यो सामिप्यता अहिलेसम्म निरन्तर अघि बढिरहेको छ । यस दहसँगको धार्मिक आस्था एक एकवटा जैविक प्राणीसँग जोडिएको छ । स्थानीय बासिन्दाहरूले नागराजका रूपमा पूजाआजा गर्ने चलन छ ।

किम्बदन्तीअनुसार चोभारको डाँडो काटेर काठमाडौं उपत्यकाको पानी सुकाउने क्रममा फेला परेको विशाल नागलाई यो दहमा ल्याएर राखेको भन्ने विश्वास गरिन्छ । उक्त दहभित्र नागराजको दरबार छ भन्ने आस्था यहाँका आस्थावान बासिन्दाहरूमा छ ।

साथै यही दहलाई केन्द्रविन्दु बनाएर विकसित आन्तरिक पर्यटनले यस क्षेत्रका बासिन्दाहरूलाई रोजगारी दिएको छ । अर्थोपार्जन र जिविकोपार्जनको माध्यम भएको छ । वातावरण तथा जैविक विविधता अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरूका लागि त टौदह अध्ययन केन्द्रकै रूपमा रहेको छ ।

टौदहको जैविक, सांस्कृतिक, धार्मिक, शैक्षिक तथा आर्थिक महत्वहरू दिगो बनाउने हो भने दिगो र बुद्धिमत्तापूर्ण व्यवस्थापन हुनु अत्यन्त जरुरी छ ।

यस दह वरिपरि भइरहेका क्रियाकलापहरू तथा यसको व्यवस्थापनका लागि भनेर बन्दै गरेका भौतिक पूर्वाधार निर्माणका योजनाहरू हेर्दा यति महत्वपूर्ण प्राकृतिक सम्पदाको अस्तित्वमै संकट उत्पन्न भएको देखिएको छ । एकोहोरो आर्थिक आर्जनको पक्षलाई प्राथमिकता दिएको देखिन्छ ।

कीर्तिपुर नगरपालिकाले गत असार १० गते सात दिने म्याद दिएर ‘टौदह परिसरमा पर्यटन पूर्वाधार विकास परियोजनाको प्रारम्भिक वातावरणीय परीक्षण अध्ययनको लागि राय सुझाव पठाउनेबारे सार्वजनिक सूचना’ जारी गरेको छ ।

सूचनामा टौदहको परिसरमा पानीका फोहरा, मुख्य प्रवेशद्वार, टौदह प्रतीक चिह्न, कर्कटेश्वर महादेवको मन्दिर, पाटीपौवा, पुल र भूमि विकास अन्तर्गतका अन्य कार्य गर्ने भनिएको छ । प्रारम्भिक वातावरणीय परीक्षणको प्रतिवेदन प्राप्त भइसकेको छ ।

जलवायु परिवर्तनको असरले वर्तमान तथा निकट भविष्यमा काठमाडौं उपत्यकाका बासिन्दाका लागि स्वच्छ पानीको स्रोत टौदहबाहेक अर्को छैन । टौदह परापूर्वकालदेखि नै स्थानीय बासिन्दाका लागि पानीको स्थायी स्रोत हो । यति महत्वपूर्ण प्राकृतिक सम्पदा प्राकृतिकरूपमै संरक्षण गर्नु स्थानीयबासिन्दाकै जिम्मेवारी हो ।

टौदह परिसरमा कीर्तिपुर नगरपालिकाको सूचनाअनुसार जस्ताको तस्तै भौतिक संरचनाहरू निर्माण गर्ने हो भने यो प्राकृतिक सम्पदाको अस्तित्व थोरै समयका लागि मात्रै हुन सक्नेछ । यस्ता प्राकृतिक सम्पदाहरूको संरक्षण र सम्बद्र्धन गर्ने जिम्मेवारी पाएका निकायहरूले आर्थिक लाभमात्र हेरेर स्रोत दोहन गर्नु दुःखद कुरा हो ।

यस्तो राष्ट्रिय महत्वको पारिस्थितिकीय प्रणालीमा असर पुग्ने पूर्वाधारहरू निर्माणका लागि योजना बनाउँदा समेत सरोकारवालाहरूसँग समन्वय र छलफल गर्न आवश्य ठानेको देखिएन ।

बिर्सन नहुने कुरा के छ भने टौदह एउटा प्राकृति दह हो, यसलाई प्राकृतिकरूपमै रहन दिएमात्र यसबाट प्राप्त सुविधाहरू निरन्तर उपभोग गर्न पाइनेछ । जुन दिन यसको वहन क्षमताभन्दा बढी दोहन हुन्छ, त्यसै दिन एउटा मृत पोखरीमा सीमित हुनेछ । प्रस्तावित भौतिक संरचनाहरूको निर्माणले यही बाटो देखाउनेछ ।

मानौँ, कीर्तिपुर नगरपालिकाले प्रस्ताव गरेअनुसार संरचनाहरू निर्माण भएको खण्डमा देशका विभिन्न स्थानहरूबाट पर्यटकहरू आउनेछन् । तर, यस्ता भौतिक संरचाहरूले टौदहरूको प्राकृतिक जैविक विविधता विनाश गर्नेछ । टौदह धार्मिक आस्थाको केन्द्र हो । सिङ्गो दह आस्थाको प्रतीक हो । मानव निर्मित मन्दिर र भौतिक संरचनाहरूले टौदहप्रतिको धार्मिक तथा सांस्कृतिक आस्थामा पनि क्षति पुग्नेछ । जैविक विविधता त रहने छैन नै ।

टौदहका चरा अवलोकन र त्यहाँको प्राकृतिक दृश्यावलोकन का लागि आउनेको संख्या त शून्य हुनेछ । अधिक भौतिक संरचनाहरू निर्माणसँगै बढ्ने चहलपहलबाट जैविक विविधतामा ह्रास हुँदै जानेछ ।

कीर्तिपुर नगरपालिकाले यही साउन ६ गते खुला चौतारीमा टौदह, पर्यावरण र पर्यटन विषयमा एउटा जूम छलफल आयोजना गरेको थियो । छलफलमा जनप्रतिनिधिहरू, वातावरणविदहरू र अन्य विभिन्न विधाका व्यक्तिहरू सहभागी थिए । सहभागी वातावरणविदहरुले टौदहलाई प्राकृतिक रूपमै संरक्षण परेर फाइदा लिनुपर्ने धारणा प्रकट गरे ।

मानवीय क्रियाकलापका कारण कुनै पारिस्थतिकीय प्रणाली एकपटक नष्ट भएपछि फेरि पुरानै अवस्थामा फर्काउन सकिँदैन । अप्राकृतिक भौतिक संरचनाहरू निर्माण गरी बिगारेको पारिस्थितिकीय प्रणालीलाई त पहिलाकै रूपमा फर्काउन सकिँदै सकिँदैन ।

क्षणिक आर्थिक लाभ दिगो हुँदैन । आर्थिक लाभमात्र हेरेर प्राकृतिक स्रोतको बेहद दोहन गरेर आउने पुस्तामाथि अन्याय गर्ने अधिकार वर्तमान पुस्तालाई हुँदैन । विकास वा अर्थोपाजर्नका लागि निर्माण गरिने भौतिक संरचनाहरूले सम्पदाको प्राकृतिक अवस्थामा अलिकति पनि हानी पुग्नु हुँदैन ।

विश्वमा धेरै विकसित मुलुकहरूमा प्राकृतिक पारिस्थितिकीय प्रणालीहरू मानवीय कारणले नष्ट भएपछि फेरि पुरानै अवस्थामा फर्काउन ठूलो रकम खर्च गरेका उदाहरणहरू छन् । त्यस्ता प्रयासहरू असफल भएका छन् । थोरै ठाउँमा मात्रै केही हदसम्म सफल भएका छन् ।

नेपालको हकमा पनि धेरै सिमसार पारिस्थितिकीय प्रणालीहरू मानिसले आफ्ना सुविधाका लागि बनाउने भौतिक पूर्वाधारहरूका कारणले नष्ट भएका उदाहरणहरू छन् । टौदह पनि यही मानवीय चपेटामा पर्दै गएको छ ।

अहिले बचेको टौदह वरिपरिको केही भूभागमा पनि कंक्रिटका संरचनाहरू बनाएर भिड बढाउने हो भने त्यहाँ वनस्पति, चराचुरुङ्गी र अन्य जीवजन्तु सहितको जैविक विविधता ध्वस्त हुनेछ । यहाँ विचरण गर्ने जीवजन्तुहरू लोप हुँदै जानेछन् र अन्तमा हेर्नका लागि मान्छेकै अनुहारबाहेक केही बाँकी रहनेछैन ।

काठमाडौंमा अवस्थित यति विशाल र एकमात्र सफा पानीको सिमसारका रूपमा रहेको टौदहलाई आधुनिक मानवीय गतिविधिबाट अलग राख्नुपर्छ । टौदहको जैविक विविधता स्थानीय बासिन्दाहरूको जीविकोपार्जनको स्थायित्वका लागि स्थायी रहनआवश्यक छ ।

जलवायु परिवर्तनको असरले वर्तमान तथा निकट भविष्यमा काठमाडौं उपत्यकाका बासिन्दाका लागि स्वच्छ पानीको स्रोत टौदहबाहेक अर्को छैन । टौदह परापूर्वकालदेखि नै स्थानीय बासिन्दाका लागि पानीको स्थायी स्रोत हो । यति महत्वपूर्ण प्राकृतिक सम्पदा प्राकृतिकरूपमै संरक्षण गर्नु स्थानीयबासिन्दाकै जिम्मेवारी हो ।

टौदहको प्राकृतिक गुणस्तरमा ह्रास नपुर्‍याई भावी पुस्ताका लागि हस्तान्तरण गर्नु अहिलेको पुस्ताको जिम्मेवारी हो।

क्षणिक आर्थिक लाभ दिगो हुँदैन । आर्थिक लाभमात्र हेरेर प्राकृतिक स्रोतको बेहद दोहन गरेर आउने पुस्तामाथि अन्याय गर्ने अधिकार वर्तमान पुस्तालाई हुँदैन । विकास वा अर्थोपाजर्नका लागि निर्माण गरिने भौतिक संरचनाहरूले सम्पदाको प्राकृतिक अवस्थामा अलिकति पनि हानी पुग्नु हुँदैन ।

(लेखक वन तथा वातावरण मन्त्रालयका उपसचिव हुन्)