२०१९ को डिसेम्बर महिनामा चीनको वुहान शहरबाट सुरु भएको नयाँ कोरोना भाइरस संक्रमण विश्वभर फैलिएको छ । हालसम्म सबा छ लाख भन्दा बढीलाई संक्रमित गराएको छ भने ३० हजार हजार भन्दा बढीको मृत्यु गराइसकेको छ ।

यस भाइरसको संक्रमणलाई विश्व स्वास्थ्य संगठनले कोभिड-१९ नाम दिएर यसलाई विश्वव्यापी महामारी घोषण गरेको छ । यस भाइरसको संक्रमणबाट नेपाल पनि अछुतो रहेन । हालसम्म नेपालमा यसको ५ जना संक्रमित भेटिएको प्रयोगशाला परीक्षणबाट पुष्टि भएको छ ।

मुलतः भाइरसहरू सुक्ष्म जीव हुन् । तिनलाई खुला आँखाले देख्ने सकिँदैन । आज विश्व नै यो नदेखिने शत्रुसँग लडिरहेको छ । नेपालमा यसको प्रयोगशाला परीक्षणको व्यवस्था, सम्बन्धित जनशक्तिको उपलब्धता र उपयोग तथा विगत लामो समयदेखि संघर्षरत माइक्रोबायोलोजिष्टहरूको यस विषयसँगको सम्बन्धबारे यो लेख तयार पारिएको हो ।

प्रयोगशाला परीक्षण र जनशक्ति

कोरोना भाइरसको परीक्षण विभिन्न तरिकाबाट गर्न सकिन्छ तर यसको गुणस्तरीय एवं विश्वसनीय परीक्षण रियल टाइम पि.सि.आर. प्रविधिबाट गर्न सकिन्छ । अहिलेसम्म नेपालमा उक्त प्रविधिबाट परीक्षण केवल राष्ट्रिय जनस्वास्थ प्रयोगशालाबाट हुने गरेको छ ।

यो प्रविधि देशका विभिन्न सरकारी प्रयोगशालाहरू, विश्वविद्यालयहरू, प्रतिष्ठानहरू र निजी प्रयोगशाला गरी ३० भन्दा बढी प्रयोगशालाहरूमा छ । यी अधिकांश राजधानीमा केन्द्रित छन् । यस प्रविधिमा काम गर्न सक्ने मान्यता प्राप्त जनशक्ति भने थोरै छ ।

नेपालको स्वास्थ्य प्रणालीअनुसार कुनै योग्य व्यक्तिले स्वास्थ्य क्षेत्रमा काम गर्न सोसँग सम्बन्धित परिषद्हरुमा दर्ता गरेको हुनु पर्ने व्यवस्था छ ।

संक्रामक रोग लगायतका प्रयोगशाला परीक्षणमा काम गर्न नेपाल स्वास्थ्य व्यवसायी परिषद्ले चिकित्सा प्रयोगशाला विज्ञान अन्तर्गत हेल्थ ल्याबोटरी असिस्टेन्ट, सी.एम.एल.टी., बी.एम.एल.टी., बी.एस.सी. एम.एल.टि., बी.एस.सी. मेडिकल माइक्रोबायोलोजी, एम.एस.सी. मेडिकल र क्लिनिकल माइक्रोबायोलोजी जस्ता विषय अध्ययन गरेकालाई दर्ता गर्दै आएको छ ।

नेपालको स्वास्थ प्रणालीको व्यवस्थाल धेरै जसो आधारभूत स्वास्थ्य परीक्षण प्रयोगशालाहरूमा ल्याब असिस्टेन्ट र सी.एम.एल.टी., धेरै जसो अस्पतालमा बी.एम.एल.टी, बी.एस.सी., एम.एल.टी., बी.एस.सी. मेडिकल माइक्रोबायोलोजिष्ट छन् ।

केही ठूला अस्पताल वा शिक्षण अस्पतालहरूका प्रयोगशालामा मात्रै एम.एस.सी. मेडिकल र क्लिनिकल माइक्रोबायोलोजी वा एम.डब. माइक्रोबायोलोजी अध्ययन गरेका प्राविधिक जनशक्ति प्रमुख रहेको पाइन्छ । यसमा पनि रियल टाइम पी.सी.आर. जस्ता अत्याधुनिक प्रविधिमा तालिम प्राप्त जनशक्ति अति न्यून छ ।

को हो माइक्रोबायोलोजिष्ट ?

सुक्ष्मजीवहरू ब्याक्टेरिया, भाइरस, प्यारासाइट, फन्जाइहरूको अध्ययन गरेका व्यक्तिहरू माइक्रोबायोलोजिष्ट हुन् । सबै माइक्रोबायोलोजिष्टहरू मानव स्वास्थ्यको क्षेत्रमा काम गर्न योग्य हुन्छ भन्ने होइन ।

कृषि, वातावरण, खाद्य लगायतका क्षेत्रमा विज्ञता हासिल गरेका माइक्रोबायोलोजिष्टहरू हुन्छन् । मानव स्वास्थ्यसँग प्रत्यक्ष काम गर्ने मेडिकल र क्लिनिकल र पब्लिक हेल्थ माइक्रोबायोलोजिष्ट हुन्छन् । पहिला उल्लेख गरिएका माइक्रोबायोलोजिष्टहरू पछिल्लाको काममा सहयोगी हुन सक्छन् ।

नेपालमा एम.एस.सी. मेडिकल र क्लिनिकल माइक्रोबायोलोजीको अध्यापन त्रिभुवन विश्वविद्यालय, पोखरा विश्वविद्यालय र बी.पी. कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठानमा हुन्छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा भने चिकित्सा शास्त्र अध्ययन संस्थान र विज्ञान तथा प्रविधि अध्ययन संस्थानमा अध्यापन हुँदै आएको छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय, चिकित्सकशास्त्र अध्ययन संस्थान, अन्य विश्वविद्यालय र प्रतिष्ठानले चिकित्सकीय प्रयोगशालामा दैनिक परीक्षणको कामलाई प्राथमिकतामा राख्छन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय, विज्ञान तथा प्रविधि अध्ययन संस्थानले भने दैनिक परीक्षणका अतिरिक्त निदान, रोकथाम भ्याक्सिन उत्पादन, इपिडिमियोलोजी अध्ययन र अनुसन्धानलाई प्राथमिकता दिई अध्यापन गर्छ ।

नेपाल स्वास्थ्य व्यवसायी परिषद्ले त्रिभुवन विश्वविद्यालय, विज्ञान तथा प्रविधि अध्ययन संस्थानबाट उत्पादित जनशक्तिलाई प्रष्ट करण विनै दर्ता प्रक्रियामा बन्देज लगाएको छ ।

माइक्रोबायोलोजिष्टहरूको संघर्ष

त्रिभुवन विश्वविद्यालय, विज्ञान तथा प्रविधि अध्ययन संस्थानले त्रिचन्द्र क्याम्पसबाट सन् १९७८ देखि नेपालमा माइक्रोबायोलोजी शिक्षाको स्नातक तह र सन् १९९० देखि माइक्रोबायोलोजी केन्द्रीय विभागबाट स्नातकोत्तर तहको अध्यापन हुँदै आएको छ । हाल सम्म ४ हजार माइक्रोबायोलोजिष्ट उत्पादन भएका छन् ।

यी माइक्रोबायोलोजिष्टहरू २०६७ मंसिर २१ गतेदेखि आफूहरू पनि नेपाल स्वास्थ्य व्यवसायी परिषदमा दर्ता भई स्वास्थ्य प्रयोगशालामा काम गर्न पाउनु पर्ने मागसहित संघर्षरत छन् । परिषदले २०६८ पुस ११ गतेदेखि अस्थायी नाम दर्ता प्रमाणपत्र दिएको थियो ।

नेपाल स्वास्थ्य व्यवसायी परिषद्का अध्यक्षको मौखिक आदेशमा नाम दर्ता र नवीकरण प्रक्रिया रोकिएको छ । माइक्रोबायोलोजिष्टहरू हालसम्म पनि नाम दर्ता गराउन संघर्षरत छन् ।

कोभिड-१९ र माइक्रोबायोलोजिष्ट

विश्वव्यापी महामारीको रूपमा फैलिएको नयाँ कोरोना भाइरस संक्रमण (कोभिड-१९) को प्रयोगशाला परीक्षण, निदान, इपिडिमियोलोजी अध्ययन, रोकथाम र उपचारका विविध तरिका तथा अनुसन्धानको क्षेत्रमा काम गर्न यी माइक्रोबायोलोजिष्टहरू सक्षम छन् ।

उनीहरूले अन्य संक्रमणीय रोगसँगै यस भाइरसको परिवार (कोरोनाभिरिडी) को विविध पक्षको गहिरो अध्ययन गरेका छन् र प्रयोगात्मक सीपमा निपुण छन् । उनीहरू कोभिड-१९ को प्रयोगशाला परीक्षण गर्ने सक्ने मोलिकुलर टेष्टका अत्याधुनिक उपकरणहरू संचालन गरी त्यसबाट प्राप्त नतिजाको विश्लेषण पनि गर्न दक्ष छन् ।

यस सन्दर्भमा माइक्रोबायोलोजी केन्द्रीय विभाग, नेप्लिज् सोसाइटी फर माइक्रोबायोलोजी, माइक्रोबायोलोजी संघर्ष समिति, माइक्रोबायोलोजिकल स्टुडेन्टस् असोसियसन अफ नेपाल (मिसन) र विषयसँग सम्बन्धित विज्ञहरूले यस महामारीको परिस्थितिमा राज्यले सक्षम जनशक्ति (मेडिकल र पब्लिक हेल्थ माइक्रोबायोलोजिष्ट) उपयोग गर्नु पर्ने धारणा विभिन्न माध्यामबाट राखेका छन् ।

सरकार तथा सम्बन्धित निकायहरूले भने यसलाई बेवास्ता गरेका छन् । यस्तो सक्षम जनशक्तिको उपयोग गर्न नसक्नु वा आधिकारिक मान्यता नदिनु राज्यको जनस्वास्थ्य प्रणालीमाथि नै खेलवाड गर्नु हो ।

निष्कर्ष

यस महामारी विरुद्धको संघर्षमा राज्यमै उत्पादित जनशक्तिले आफू सक्षम रहेको र काम गरेर राज्यलाई सहयोग गर्ने बताउँदै आएको छ । विज्ञहरूले पनि उक्त जनशक्तिको सदुपयोग गर्नु पर्ने सुझाव दिएका छन् । राज्यले यो जनशक्तिको सदुपयोग गरी आफूलाई बलियो बनाउनु पर्छ ।

नेपाल स्वास्थ्य व्यवसायी परिषद्ले रियल टाइम पी.सी.आर. प्रविधिमा दक्षता भएका जनशक्तिको तथ्यांक तथा नामावली सर्वजानिक गर्नु पर्छ । साथै उक्त प्रविधि युक्त प्रयोगशालाहरूलाई आवश्यक सामग्री उपलब्ध गराई उपयोग गर्नु पर्छ । प्रयोगशाला परीक्षणलाई राजधानी केन्द्रित नबनाई सबै प्रदेशमा पुर्‍याउनु यस महमारीको विरुद्ध लड्ने रणनीतिको बलियो खम्बा हुनेछ ।

(लेखक माइक्रोबायोलोजिकल स्टुडेन्टस् असोसिएशन अफ नेपालका अध्यक्ष हुन् ।)