यही भदौ २२ गते हामी हिन्दु धर्मावलम्बीहरू कुशे औँसी अर्थात् पितृ औँसी मनाउँदैछौँ । भनिन्छ कि मरेपछि खीरको पिण्डभन्दा बाँचुन्जेल तातो ढिँडो पेटभरि दिने पुत्रहरू नै असल हुन् । आफू मोजमस्तीमा रमाउने तर वृद्ध आमाबाबु नर्कतुल्य थलोमा बस्नु पर्ने बाध्यता पनि देखिने गरेको छ । पश्चिमा शैलीका वृद्धाश्रमहरूको सङ्ख्या बढ्दै गएको छ । पुर्ख्यौली सम्पतिमा आँखा गाड्ने तर बाबाआमाप्रति निर्दयी हुने अपसंस्कृति हुर्कंदै गएको छ ।

यस्तो समयमा कुसे औँसी पर्वले एक सकारात्मक संकेत त देला तर जान्नेलाई पो श्रीखण्ड हुन्छ त नत्र त खुर्पाको बीँड नै हुने हो ।

पितृ देवो भव अर्थात् जन्म दिने बाबुदेवता सरह हुन् भनिन्छ । पूर्वीय धर्म र दर्शनअनुसार मानिसले जन्मदै तीन वटा ऋणमा हुन्छ– पितृ ऋण, देव ऋण र ऋषि ऋण ।

पितृ ऋण चुकाउने केही पर्वहरू छन्, त्यसमध्ये पर्छ कुसे औँसी अर्थात भाद्र कृष्ण पक्ष औँसी । कुसे औँसी पिताको सम्मान गर्ने दिनको रूपमा पनि लिइन्छ । जन्मदिने आमा, कर्म दिने बुबा र शिक्षा दिने गुरु यी सबैको स्थान उच्च छ । पिताको आज्ञा पालना गर्नेले कुनै तीर्थ गरिरहनु पर्दैन भनी शास्त्रहरूले स्पष्ट किटान गरेका छन् । त्यसैले पिता आफैँमा एक महत्वपूर्ण तीर्थ पनि हुन् ।

पुँ नामक नरकबाट उद्धार गर्ने हुनाले छोरोलाई पुत्र भनिएको हो, लालनपालन गरेर वा पिण्ड पानी दिएर या मृत्युपछि बाबाआमालाई सागरसम्म लग्दा आफ्नै काँधमा बोकेर ।

आमाबुबाको लास बोकेर घाटसम्म लग्दा प्रत्येक पाइलामा एक अश्वमेध यज्ञ बराबरको फल पाइने कुरा शास्त्रमा वर्णित छ । आद्य गुरु शंकराचार्यले भन्नुभएको छ– कुपुत्रो जायेत क्वचिदपि कुमाता नभवति अर्थात् वंशमा सन्तान खराब आउन सक्छन् तर कु बाबा वा कु आमा कहिल्यै हुन्नन् । कलिमा यदा कदा देखिनु अर्कै कुरा हो ।

पिताको स्थान हरेक दिन उच्च रहन्छ तथापि विशेष दिनको रूपमा कुशे औँसीलाई ‘बाबुको मुख हेर्ने’ भन्ने हाम्रो चलन छ । जीवित बाबुलाई उनलाई मनपरेको खाना, वस्त्र इत्यादि उपहार चढाएर खुशी पार्ने र आशीर्वाद लिने गरिन्छ । स्वर्गवासी बाबुका नाममा तीर्थ गएर स्नान, दान, तर्पण, पिण्ड आदि श्राद्ध गरिन्छ । यसो गर्दा आशीर्वाद प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।

पितृ औँसीका दिन काठमाडौँको पूर्वोत्तर गोकर्ण क्षेत्रमा स्वर्गवासी पिताको दर्शन पाइन्छ भन्ने विश्वास रहेको छ । यहाँ यस दिन स्नान, दान, श्राद्ध, पिण्डदान, तर्पण इत्यादिबाट पितृहरूले परम गति प्राप्त गर्छन् भन्ने कुरा शास्त्रहरूमा किटानी गरिएको छ ।

कुसे औँसी पिताको सम्मान गर्ने दिनको रूपमा पनि लिइन्छ । जन्मदिने आमा, कर्म दिने बुबा र शिक्षा दिने गुरु यी सबैको स्थान उच्च छ । पिताको आज्ञा पालना गर्नेले कुनै तीर्थ गरिरहनु पर्दैन भनी शास्त्रहरूले स्पष्ट किटान गरेका छन् । त्यसैले पिता आफैँमा एक महत्वपूर्ण तीर्थ पनि हुन् ।

यस दिन गोकर्णमा तीर्थयात्रुहरूको ठूलो भीड लाग्ने गर्छ । त्यहाँ पुग्न नसक्नेहरूले आप्mना पिताको नाममा घरमा, घाटमा नजिकको तीर्थ क्षेत्र, गौशाला, सार्वजनिक स्थल, उद्यान आदिमा बसेर श्राद्ध आदि कार्य गर्ने चलन पनि छ ।

उहिले कुनै परिवारमा बाबुछोराबीच आपसमा कटाक्ष भएको र बाबुको मृत्युपछि शोकमा रहेको छोरो गोकर्णमा जाँदा मरेका बाबुलाई भेटेको भन्ने किम्बदन्तीका आधारमा पनि पितृ औँसी बाबुको सम्मान र स्मरण गर्ने दिन बनेको हो । यही परम्पराले आजसम्म पनि गोकर्ण क्षेत्रमा निरन्तरता पाएको छ ।

हामीकहाँ धेरै तीर्थ क्षेत्रहरू छन् तर कोरोना संक्रमणका कारणले केही समयका लागि हामीले केवल मनले मात्रै सम्झनुपर्ने अवस्था छ । गोकर्णमा विष्णुपादुका वा बाग्मती किनारामा बसी श्राद्ध, पिण्डदान गर्ने गरिन्छ । गोकर्णभन्दा अलि पर पूर्वपट्टि उत्तरगया क्षेत्र छ । बागमती उत्तरतिर बगेको त्यो क्षेत्र पिण्डदानको लागि अझ महत्वपूर्ण रहेको छ ।

भनिन्छ, गोकर्ण श्राद्धपछि मात्रै अन्य तीर्थ श्राद्धका बाटाहरू खुल्छन् । त्यसो त हाम्रा धेरै अन्य क्षेत्रहरू पनि छन् । रसुवाको गोसाइँकुण्ड, रसुवाकै बेत्रावती, नुवाकोटको त्रिशूली, सुनसरीका विष्णुपादुका र वाराहक्षेत्र, पिण्डेश्वर, नवलपरासीको त्रिवेणीधाम, चितवनको देवघाट, मुस्ताङको कागबेनी, मुक्तिक्षेत्र, गुल्मीको रुरु रेसुङ्गा र काठमाडौँको आर्यघाट, टेकु एवं थुप्रै यस्ता क्षेत्रहरू छन् । यी क्षेत्रमा पुग्दामात्रै पनि देवता र पितृहरू प्रसन्न रहन्छन् भन्ने विश्वास छ ।

धर्म, संस्कृति, संस्कारविनाको समाज जराविनाको रूखझैँ हुन्छ, हावाहुन्डरी आउँदा ढल्छ । संस्कृतिरूपी मूल जरो भएको समाजरूपी विशाल रूखलाई भने सानोतिनो हावाहुन्डरीले केही गर्न सक्दैन । त्यसैले त हो संस्कृति राष्ट्रको प्राण भनिएको ।

अहिले त मानसिक यात्रा गर्नुपर्ने अवस्था छ । यसबाट पनि आध्यात्मिक शान्ति प्राप्त हुन्छ, नवीन ऊर्जा प्राप्त हुन्छ र यस्ता कार्यहरूबाट पितृ ऋण चुक्ता हुँदै जान्छ । दिवङ्गत बाबुलाई काँधमा राखेर घाट लग्दा पाइला पाइलामा एक एक तीर्थको उपासना गरेको फल मिल्छ भन्ने विश्वास छ ।

बाबुको काजकिरिया गर्दा वा जीवित बाबुको लालनपालन गर्दा व्यक्तिलाई अदम्य साहस प्राप्त हुन्छ र उसले जीवनमा ठूलै कष्टबाट पनि सजिलै अवतरण गर्न सक्छ भनी शास्त्रहरूले पुष्टि गरेका छन् ।

शास्त्रीय कुरालाई आधार मान्दै जीवनका दिनचर्याहरू पूरा गर्दै जाँदा धर्म संस्कृति संरक्षण हुन्छ, कुलपरम्परा जीवित रहन्छ, मौलिक धर्मको सम्मान हुन्छ । धर्म, संस्कृति, संस्कारविनाको समाज जराविनाको रूखझैँ हुन्छ, हावाहुन्डरी आउँदा ढल्छ । संस्कृतिरूपी मूल जरो भएको समाजरूपी विशाल रूखलाई भने सानोतिनो हावाहुन्डरीले केही गर्न सक्दैन । त्यसैले त हो संस्कृति राष्ट्रको प्राण भनिएको ।

पितृ औँसीको अर्को महत्वपूर्ण पक्ष हो कुश ग्रहण ! कुशको स्पर्श, दर्शन आदि । यसै दिन घर नयाँ कुश राख्नाले पितृहरू प्रसन्न रहन्छन् ।

कुश एउटा असल वनस्पति हो । यसका वरिपरि ब्रह्मा, विष्णु र महेश तीन देवताको बास हुन्छ । कुश अति नै चोखो वनस्पति हो । यो तुलसीझैँ महत्वपूर्ण छ । हरेक पितृकार्य तथा धार्मिक अनुष्ठानमा कुश आवश्यक पर्छ । जन्मदेखि मृत्युसम्मका सबै संस्कारमा कुश नभई हुँदैन ।

गाई, गीता, गायत्रीझैँ कुशको पनि उच्च स्थान रहेको छ । जुनसुकै पितृकार्य तथा धार्मिक अनुष्ठानमा तिल कुश र जौ लिएर संकल्प गर्नु आवश्यक हुन्छ । पितृकार्यमा कुश अनिवार्य नै छ ।

असल गुरु पुरोहितबाट कुश लिने कार्य यसै दिन गरिन्छ । भाद्रकृष्ण औँसीलाई कुशच्छेदन औँसी भनिए पनि त्रयोदशीदेखि नै कुशच्छेदन गर्ने चलन छ । एका बिहानैदेखि ब्राह्मणहरूले यजमानहरूको घरमा कुश पुर्‍याउँछन् ।

कुश ग्रहण गर्ने मन्त्र यस प्रकार छ : विरिञ्चिनां सहोत्पन्नः परमेष्ठी निसर्गतः ।

नुद सर्वाणि पापानि दर्भ स्वस्ति करो भव ।।

अर्थात् ब्रह्माजीसँगै उत्पन्न भएको वनस्पति कुशले मेरा सबै पाप पखालिदेऊ र सबैको कल्याण गर भन्दै पूर्वोत्तर फर्केर कुश ग्रहण गर्नुपर्छ ।

विवाहित छोरीबेटीहरूका लागि कुशे औँसी झन् बढी महत्वपूर्ण दिन हो । आँसु बगाउँदै बाबुले कन्यादान दिई बिहेपछि छोरीलाई अर्काको घर पठाउने गर्छन् । छोरीहरू तिनै आँसुका खातिर स्नेहको उपहार लिएर कुशे औँसीमा माइतीघर जान्छन् ।

यस दिन बाबुले आफ्ना सन्ततिबाट धेरै प्यारको आकांक्षा गरेको हुन्छ । टाढा रहेका छोराछोरीहरू र विदेशिएका सन्ततिहरूले अघिपछि स्नेह, प्यार दिन नसके पनि पितृ सम्मान गर्ने कुशे औँसीका दिन वर्षभरिको मानसम्मान दिन सकून्, यही प्रेरणा रहोस् सबैलाई ।

छोराछोरी सबै बराबरी भन्ने मान्यता अनुरूप र सन्तति स्नेहको सदावहार वृक्ष बाबुप्रति श्रद्धा अर्पण गर्ने चाड कुशे औँसीले सबैको रक्षा गरून् । सबैको सम्मान रहोस् ।