गएको बुधवार बिहान अमेरिकी ड्रग इन्फोर्समेन्ट एजेन्सी (डीईए) मा आबद्ध बन्दुकधारीहरूले हाइटीका राष्ट्रपति जोभनेल मोइसको निजी निवासमै गएर हत्या गरेपछि त्यहाँको संवैधानिक विकास क्रम विध्वंसात्मक रूपले रोकिएको छ । यो बीभत्स घटनाले हाइटीमा पूर्ण अराजकता हटाउने प्रयास लामो समयसम्म नै अनिश्चित हुनेछ ।

राजनीतिक उथलपुथलको इतिहास, तानाशाही शासन र कमजोर संस्थागत संरचनाका साथै हरेक तहमा रहेको भ्रष्टाचारले दशकौँदेखि आक्रान्त हाइटीको प्रजातान्त्रिक व्यवस्था र सुशासन कायम राख्न असमर्थ रहेको थियो । यो देश पहिले नै मोइसको राष्ट्रपतीय कार्यकालको वैधता र संविधान संशोधनको प्रस्तावले ल्याएको विवादले गहिरो राजनीतिक सङ्कटको केन्द्रमा रहेको थियो ।

जब मोइसले सन् २०१५ मा हाइटीको राष्ट्रपतीय निर्वाचनको पहिलो चरणमा जित हात पारे तब धाँधलीको आरोप लगाइएको थियो । यसपछिका प्रक्रिया नै स्थगित भएका थिए । त्यो नतिजा थाँती राख्दै २०१६ को नोभेम्बरमा अर्को निर्वाचन मितिको घोषणा भयो जुन निर्वाचनमा मोइसी ५६ प्रतिशत मतसहित प्रस्ट बहुमत पाउन सफल भए ।

यसैबीच कामचलाउ राष्ट्रपति जोक्लेम पिभर्टले २०१६ को फेब्रुअरीदेखि २०१७ को फेब्रुअरीसम्म शासन गरेका थिए ।

विपक्षीले मोइसीको शासनको शुरूवात २०१७ को फेब्रुअरीमा नभई २०१६ को फेब्रुअरीमा भएको दाबी गरेसँगै बढेको विवादले हाइटीको राजनीतिक वातावरण धमिलिएको थियो । निर्वाचन लगत्तै शपथ लिएका कारण त्यही मितिबाट पाँच वर्ष गणना हुने र त्यो समय यसै वर्षको फेब्रुअरीमा पूरा भएको दाबी विपक्षीको थियो ।

संयुक्त राज्य अमेरिका, संयुक्त राष्ट्र सङ्घ र अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकन स्टेट्सले मोइसीको व्याख्या स्वीकार गरे तर जन आक्रोश र सामाजिक असन्तुष्टिले यो देशलाई निरन्तर अस्थिर बनायो । मोइसले आफ्नो नागरिकलाई खुसी राख्न भने सकेनन् । सन् २०२० मा संसद्को कार्यावधि समाप्त भएपछि निर्वाचन नगरीकनै आदेशको भरमा यसका सदस्य नियुक्ति गरेपछि असन्तुष्टि बढेको थियो ।

मोइसको कार्यकालको विषयमा उत्पन्न संवैधानिक विवाद अपराधको मोडमा पुगेको छ । यसले नयाँ राष्ट्रपति चयनको प्रक्रियाबारे अर्को संवैधानिक सङ्कट निम्त्याएको छ । नयाँ राष्ट्रपति निर्वाचित नभएसम्मका लागि प्रधानमन्त्री क्लाउडियो जोसेफले कार्यकारी अधिकारको अभ्यास शुरू गरेका छन् ।

गत सातामात्र मोइसले एरियल हेनरीलाई नयाँ प्रधानमन्त्री चयन गरेका थिए तर उनले शपथ लिन बाँकी थियो । हाइटीको संविधान अनुसार राष्ट्रपतिका लागि उपयुक्त दाबेदार सर्वोच्च अदालतका प्रधानन्यायाधीश उपयुक्त विकल्प हुनसक्थे तर कोभिडको कारण प्रधानन्यायाधीश रेने सिल्भस्ट्रेको निधन भएपछि त्यो पदमा कसैलाई बहाली गरिएको छैन ।

कार्यकारी संसद्को अभावमा पदपूर्ति गर्ने र उत्तराधिकारीको चयनको टुङ्गो लगाउने जिम्मेवारी कसको भन्ने नै अस्पष्ट भएको छ । अहिलेका लागि राजनीतिक कब्जाको घोषणापछिको अवस्था नियन्त्रणमा लिन हाइटीको सैन्य समूह र राष्ट्रिय प्रहरी सडकमा तैनाथ गरिएको छ ।

यसै गरी हाइटीमा गरिबीका कारण उत्पन्न हुने समस्या दिनचर्या नै बनेको छ । सारमा हाइटी थुप्रै प्राकृतिक विपत्तिको शृङ्खलापछि यसबाट मुक्त हुन सङ्घर्ष गरिरहेको छ । यसमा २०१० मा आएको ७ रेक्टर स्केलको शक्तिशाली भूकम्प पनि समावेश छ जुसले २ लाख २० हजार देखि ३ लाख जनासम्मको ज्यान लिएको थियो । हाइटीमा ६० प्रतिशतभन्दा बढी व्यक्तिको प्रतिदिन २ अमेरिकी डलरभन्दा कम आम्दानी छ ।

पश्चिमी गोलार्धमा रहेका देशमध्ये हाइटी सबैभन्दा गरिब देशको सूचीमा रहेको छ । विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार हाइटी कोरोना महामारीमा भ्याक्सिनका लागि सङ्घर्ष गरिरहेका देशहरूमध्ये एक हो जहाँ कोभिड १९ को केस बढे पनि अझै भ्याक्सिन लगाउने काम शुरू भएको छैन ।

हाइटीको संवैधानिक सङ्कट सम्बोधन गर्ने सवालमा वासिङ्टनका नीति निर्माता र अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय लामो समयदेखि असफल रहेका छन् । पश्चिमी गोलार्धमा थुप्रै चुनौतीका चाङहरू छन् तर अमेरिकी प्रशासनले चासो दिएको छैन ।

पछिल्ला वर्षहरूका राजधानी पोर्ट–औ–प्रिन्स र आसपासमा क्षेत्रहरू आपराधिक सङ्गठनको पकडमा हुने गरेका अपहरण र सामूहिक हिंसाको विस्फोटक स्वरूपले महामारी नै निम्त्याएको प्रत्यक्ष देखिएको छ । राजधानीको दक्षिणी छेवैमा रहको रङ्गशालामा बढ्दै गएको असुरक्षाका कारण हजारौँ विस्थापित व्यक्तिहरू शरणार्थी बन्ने चाहनामा छन् ।

राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक सङ्कटको शृङ्खलाले पश्चिमी गोलार्धकै अवस्था बिग्रिरहेको समयमा अर्को दुर्घटनाको रूपमा हाइटी घटना भएको छ । यो निकारागुवा, पेरु र भेनेजुएला जस्ता प्रजातान्त्रिक प्रतिगमनले धेरै पीडा भएका देशहरूको प्रतिकात्मक घटना हो । जहाँ, वार्ता र समझदारी नहुनु, राजनीतिक बन्दी राख्नु र अझ राजनीतिक हत्या हुनु सामान्य मानिन्छन् । जुन अवस्था चिन्ताजनक हो ।

हाइटीको संवैधानिक सङ्कट सम्बोधन गर्ने सवालमा वासिङ्टनका नीति निर्माताका साथै अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय पनि लामो समयदेखि असफल भएको छ । पश्चिमी गोलार्धमा थुप्रै चुनौतीका चाङहरू थपिएका छन् ।

प्रहरीले मोइस हत्यामा संलग्न भएको आशङ्कामा चार जनालाई गोली प्रहार गरेर मारेको छ, दुई जना बुधबार राती नै गिरफ्तार भएका छन् । हाइटीको यो अर्को अस्थायी सङ्कटको पहिलो चरण जस्तै देखिएको छ । अमेरिका र बाँकी विश्वको छोटो समयको जोडले हाइटीको राजनीतिक नेतृत्वलाई सहयोग पनि पुग्न सक्नेछ । केही नमिलेका संवैधानिक प्रश्नहरू उठ्न सक्नेछन् र समस्या तब हल हुनेछ जब हाइटीको सैन्य बल आफ्नो निश्चित संवैधानिक भूमिकामा सीमित रहने कुरा सुनिश्चित हुन्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय र त्यसमा पनि विशेष गरी अमेरिकाले छानबिनमा सहयोग गर्नुपर्छ, अपराधीहरूलाई कानुनको दायरामा ल्याउन स्रोतसाधन उपलब्ध गराउनुपर्छ । नत्र तिनीहरूले पनि हाइटीमा सामान्य ठहरिएको दण्डहीनताको अवस्थाको लाभ पाउनेछन् ।

दीर्घकालीन रूपमा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले राजनीतिक र संस्थागत पुनर्संरचनाका लागि अभिप्रेरित गर्नसक्छ । यसले राष्ट्रिय स्तरमा वार्ता गराउनुका साथै सबैका लागि आर्थिक अवसरहरू उत्पन्न गराएर हाइटीको अशान्त घरेलु राजनीतिलाई स्थिरताको बाटोमा लैजानेछ ।

मोइसको हत्या देशको छिन्नभिन्न प्रजातान्त्रिक अवस्थाको दुःखदायी अवशेष हो र बढ्दो अशान्ति अन्त्य गर्ने समाधान पहिल्याउन आवश्यक छ जसले हाइटीलाई आफ्नै जनता केन्द्रमा रहने गरी संवैधानिक बाटोमा लैजानेछ ।

(र्‍यान सी बर्ग क्याथोलिक युनिभर्सिटी अफ अमेरिकाका सहायक प्राध्यापक हुन् । उनी अमेरिका र दक्षिण अमेरिकी क्षेत्रको राजनीतिक घटनाक्रम र कूटनीतिक सम्बन्धका विज्ञ मानिन्छन् । सिएनएनमा ८ जुलाईमा प्रकाशित यो लेख खबरहबका लागि मनोज घिमिरेले भावानुवाद गरेका हुन् ।)