कोरोना भाइरसले ताडना गरिरहेको र यसको दोस्रो लहरले पारेको पीडा जग जाहेर छ । कैयन आफन्तहरू बितेको कारुणिक व्यथाले हामी धेरैलाई सताएको छ । यस्तो विषम परिवेशमा हामीले आफुले आफैँलाई सम्हाली आत्मकेन्द्रित हुनुबाहेक के नै उपाय छ र ! हामी सदाचारी, सकेसम्म ध्यानी र योगी बनेर योगमय जीवनबाट शरीरलाई फुर्तिलो राख्ने आशा गर्न सक्छौँ ।

ध्यानले मानिसलाई सदाचारी बनाउँछ । मानव शरीरले सर्दी र गर्मीसँग लड्ने क्षमता ध्यानबाट प्राप्त गर्न सक्छ । ध्यानले सिद्धि प्राप्त हुन्छ, सत्व गुणको चिन्तन गराउँछ। शरीरलाई शुद्ध बनाउँछ । अनेकौँ आसक्तिबाट छुटकारा गराउँछ र हाम्रो दृष्टिकोण फराकिलो बनाउँछ ।

ध्यान एक त्यस्तो अवस्था हो जसले मानिसलाई ईश्वरसम्म सम्पर्क गर्न सहयोग पनि गर्छ । योगसाधनाका विभिन्न अवस्था र चरणहरू छन् । शारीरिक तन्दुरुस्ती, मानसिक शक्ति र आत्मबल ध्यानबाटै प्राप्त हुन्छ, शरीरमा पुनर्ऊजा मिल्छ ।

मन र कर्मबाटै संसारको आरम्भ भएकाले यी दुवै बन्धनका कारण हुन् तर मन एवं ‘मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयो’ अर्थात् मनले बन्धनमा परिन्छ, मनैले बन्धन तोड्न पनि सकिन्छ । मनले बन्धन तोड्ने भनेको निस्काम भावको भक्ति, समभावको भक्ति र योगको उच्चतम प्रयोग नै हो ।

योग वा ध्यान गर्ने स्थान निश्चित हुन जरुरी छ । ध्यान विरोधी सामग्रीहरू हुनु हुँदैन । यसमा एकाग्रता जरुरी छ । आफू निश्चल हुनुपर्ने हुन्छ । यन्त्र, उपकरण, साजसज्जा, ध्वनि, सङ्गीत, सञ्चारका साधन नहुनु उत्तम हुन्छ । इन्द्रियहरूलाई एकत्रित गरेर कुनै एक स्थानमा बसेर मनलाई एकाग्र गर्नु पर्छ ।

एकाग्र हुँदा कानमा कुनै शब्द नपरोस्, छालामा वाह्य विषय वस्तुको स्पर्श नहोस् । आँखामा अरू वस्तुको रूपको दर्शन नहोस् । जिभ्रोले कुनै रसास्वादन गर्न नपाओस् । नाकले कुनै गन्धको पत्तो नपाओस् । पाँचै इन्द्रिय अन्यत्र कतै आकर्षित नहून् । इन्द्रिय केवल मनमा स्थित होस्, मन एकाग्रताले ध्यानमा केन्द्रित होस् ।

यसो गर्दा इन्द्रियसहित मन स्थिर हुन जान्छ, चित्त चञ्चल हुन पाउँदैन । बादलमा चम्किने बिजुलीझै बारम्बार विषयप्रति मन चम्किन पाउँदैन । जसरी वनस्पतिका पातमा परेका पानीको थोपा पातमा खेलिरहन्छ ठीक त्यसै गरी योग मार्गमा केन्द्रित मन साधकको अन्तर्हृदयमा मात्र खेलिरहन्छ, बाहिर भड्किन पाउँदैन ।

केही क्षण आफूलाई असजिलो महसुस भए पनि बिस्तारै सहज हुन थाल्छ । केही असजिलो भए पनि चिन्ता लिनु हुँदैन । आलस्य त्यागेर योगमा निरन्तर लाग्नु वेश हुन्छ । शुरूमा केही बाधाहरू पनि देखापर्न सक्छन् । मनमा क्लेश र शून्य हृदय, वितर्क पैदा हुन सक्छ तर आत्मकल्याणको पूर्वाधार मानेर स्थित चित्त हुनु उत्तम हुन्छ ।

मन र इन्द्रिय ध्यानस्थ भएपछि आफूभित्र शान्ति प्राप्ति हुन्छ । बजारमा किनमेलबाट प्राप्त नभएको सुख ध्यानबाट प्राप्त हुन थाल्छ । कुनै उद्यम, परिश्रमविना नै सुखानुभूति हुन थाल्छ । कसैप्रति द्वेष, छिद्रान्वेषण, याचनावृत्ति, परनिन्दा सबै हटेर जान्छ । आफूभित्र सबै थरी प्राप्त गर्ने ज्योति साथै रहेको अनुभूति हुन थाल्छ । मानिस मूलतः क्रोधमाथि विजयी बन्छ । क्रोध, आवेग र तनावबाट पैदा हुने मनको जलन र शारीरिक रोगहरू विस्तारै हटेर जान्छन् ।

योगमा बस्नेहरूले र नित्य व्यायाम गर्नेहरूले रक्तचाप र मधुमेहजस्ता रोगमाथि विजय प्राप्त गरेका छन् । ध्यान र योगमा रहँदा शरीरमा दुर्बलताहरू हट्छन् ।

मनलाई विषयबाट अलग गरेर मूलाधार चक्रबाट कुण्डलिनी शक्ति उठाएर सर्वप्रथम प्राण, अपान, उदान, समान र व्यान; यी पाँच वायुलाई हृदयमा स्थापित गर्नुको नाम योग हो ।

मनलाई जितेको अवस्थामा एकाग्रता आरम्भ हुन्छ । अब प्राणवायुसहित मनलाई मूर्धा अर्थात शिर भागमा स्थापित गरे पनि जीव समाधिमा स्थित हुन्छ । यति वेला शरीर हल्लिने, डुल्ने कुनै हुँदैन । अब शरीर जडझैँ चेष्ठाविहीन अवस्थामा पुग्छ ।

समाधिस्थलमा यसरी अघि बढेका योगीजनहरू ब्रह्मरन्ध्रलाई भेदन गरी ज्योतिर्मय प्रकाश निकाली सिधा ब्रह्मको गन्तव्यतिर प्रस्थान गर्न सक्छन् । दैनन्दिन कार्यकुशलताका लागि, शरीरको निरोगीपनको लागि, मनको स्वच्छताको लागि सामान्य योगाभ्यासबाट आफूलाई सरल र सहज बनाउन सकिन्छ ।

योगीहरूले यी १२ प्रकारका योग साधना गरेका हुन्छन् । तसर्थ एक ठाँउमा बसेर ध्यान केन्द्रित गर्नु मात्रै योग होइन । योग हाम्रो जीवनमा सर्वत्र र सबै समयमा भइरहन सक्छ । शरीरभित्र पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश, अव्यक्त एवं अहङ्कार सात तत्व सदैव रहिरहन्छ ।

योगभाव पनि भक्तिभावझैँ दुई प्रकारको हुन्छ । एउटा सकामभाव र अर्को निस्कामभाव । कर्मकाण्ड प्रायः सकामभावमा पर्दछन् । कर्मकाण्डमा कर्मको प्राधान्यता हुन्छ । प्रक्रियाको प्राधान्य हुन्छ । भक्तिमा भावको प्राधान्य रहन्छ । समर्पण भाव भक्तिको उत्कृष्ट उदाहरण हो ।

मन र कर्मबाटै संसारको आरम्भ भएकाले यी दुवै बन्धनका कारण हुन् तर मन एवं ‘मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयो’ अर्थात् मनले बन्धनमा परिन्छ, मनैले बन्धन तोड्न पनि सकिन्छ । मनले बन्धन तोड्ने भनेको निस्काम भावको भक्ति, समभावको भक्ति र योगको उच्चतम प्रयोग नै हो ।

मनबाट फलको इच्छात्यागको नाम मोक्ष हो जसलाई मोहको क्षय भनिन्छ । रात बितेर अन्धकार हटेपछि स्वतः प्रकाश प्राप्त भएझैँ मनको अज्ञानता हटेपछि स्वतः खाली ठाउँ भर्ने काम दिव्य ज्योतिबाटै हुन्छ । अन्धकारको आवरण हटाएपछि ज्योतिले प्रवेश पाउँछ, ‘तमसोमा ज्योतिर्गमय, मृत्योर्मा अमृतं गमय’ भनेको पनि यही नै हो ।

ध्यानमा रहने व्यक्तिले ईश्वरको विषयमा सामान्य जानकारी राख्नुपर्छ । ईश्वरबाट जीवजगतको सृष्टि भएको हो । जेनेरेटरको रूपमा ‘जी’, अपरेटरको रूपमा ‘ओ’ र डिस्ट्रवायरको रूपमा ‘डी’ अर्थात् जीओडी गड (ईश्वर) भएको हो ।

रूप, रस, गन्ध र स्पर्शभन्दा ईश्वर पृथक छ । मन र बुद्धिभन्दा फरक छ । गोचर भएर अगोचर र अगोचर भएर गोचरको रूपमा प्रतिविम्बित हुन्छ । साकार प्रतिविम्बित उसको संसार हो भने निराकारमा ऊ सबै जीवको चित् हो । परा र अपरा अर्थात् चित् एवं जड सत्ता सञ्चालन गर्दै ऊ सबैप्रति एकाकार भइरहेको हुन्छ । चित्त शक्ति अनाशक्त र निर्गुण छ । बर्फी उसको रूप हो भने स्वाद उसको निराकार हो ।

आफू निराकार भएर पनि सगुण साकारको संसार रचना उसले गरेको छ । रूप, रसको पाँचै विषयको सृष्टि उसले गरेको छ । ऊ स्त्री होइन न ऊ पुरुष हो, ऊ नपुङ्सक होइन, उभयरूप पनि होइन । असत् होइन, ऊ सत् हो, चित् हो र आनन्द हो । अक्षर ब्रह्मको रूपमा उसलाई प्राप्त गर्न सकिन्छ । जुन कुरा कहिल्यै नाश हुन्न त्यो अक्षर हो, अभय हो ।

अक्षर बह्मबाट आकाश, आकाशबाट, जल र जलबाट पृथ्वी बनेको हो । पृथ्वीबाट पार्थिव शरीर बनेको हो । पृथ्वी नभए पार्थिव हुँदैन । पार्थिव शरीर जलमै लय हुन्छ । जलबाट यो अग्निसम्म पहुँच हुन्छ, अग्निबाट वायुसम्म र वायुबाट आकाशसम्म पहुँच हुन्छ । आकाशबाट परमात्मासम्म लीन हुन पुग्छ अर्थात् जहाँबाट आएको त्यही फर्कन्छ । स्थायी घर त्यही हो । यहाँको घर अस्थायी हो, जीव पाहुना हुन् क्षण भरका ।

जुन स्थान जसको भाग हो तत् स्थानको अधिपतिको विषय चिन्तन गर्नुपर्ने हुन्छ । म नै सम्पूर्ण विश्व हुँ भनेर देवताहरूको परिकल्पना गर्ने व्यक्ति ध्यान समाधिमा परिणत हुन्छ र ऊ सिद्ध हुन्छ ।

ध्यान वा योग जहिले पनि एकान्त स्थानमा हुनु जरुरी छ । ध्यानमा रहने आसन स्थिर हुनुपर्छ । यसलाई देशयोग भन्ने गरिएको छ । आहार, विहार, चेष्टा, सुताइ, जगाइ व्यवहार सबै नियम अनुकूल हुनु जरुरी छ । यो कर्मयोग हो । आश्यक सरसामग्री, खरखजाना, साधनहरू जुन न्यून मात्रामा आफूलाई चाहिन्छ त्यसलाई अर्थयोग भनिएको छ ।

ध्यान गर्न लायक आसनमाथि रहनु उपाययोग हो । संसारप्रति आसक्ति एवं ममता हराउनुको नाम अध्यात्मयोग हो । श्रुति, स्मृति एवं गुरुप्रति विश्वास एवं श्रद्धाको नाम निश्चययोग हो । आँखा आदि इन्द्रियलाई आफ्नो वशमा राख्नु चक्षुयोग हो । शुद्ध र सात्विक आहारको नाम आहारयोग हो । विषयप्रति र भविष्यप्रतिको चिन्ताबाट अलग रहनुको नाम संहारयोग हो । मनले संकल्प, विकल्प नबनाउनुको नाम मनोयोग हो । जरा–जन्म–मृत्यु–रोगबाट दुखित नहुनु दर्शनयोग हो ।

योगीहरूले यी १२ प्रकारका योग साधना गरेका हुन्छन् । तसर्थ एक ठाँउमा बसेर ध्यान केन्द्रित गर्नु मात्रै योग होइन । योग हाम्रो जीवनमा सर्वत्र र सबै समयमा भइरहन सक्छ । शरीरभित्र पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश, अव्यक्त एवं अहङ्कार सात तत्व सदैव रहिरहन्छ । पाउदेखि घुँडासम्म पृथ्वीको, घुँडादेखि गुप्त अङ्गसम्म जलको, गुप्त अङ्गदेखि हृदयसम्म अग्निको, हृदयदेखि आँखीभौँसम्म वायुको र आँखीभौँदेखि शिरसम्म आकाश भाग हो ।

जुन स्थान जसको भाग हो तत् स्थानको अधिपतिको विषय चिन्तन गर्नुपर्ने हुन्छ । म नै सम्पूर्ण विश्व हुँ भनेर देवताहरूको परिकल्पना गर्ने व्यक्ति ध्यान समाधिमा परिणत हुन्छ र ऊ सिद्ध हुन्छ ।