काठमाडौँ– मान्छेको सभ्यताको सुरुवात कहिले भयो ? या मान्छे आजको अवस्थासम्म कसरी आइपुग्यो ? हाम्रो पुर्खाबारे यस्ता जिज्ञासाहरुमा अनुसन्धान अझै जारी छ र भिन्न तथ्यहरू फेला पर्ने गरेका छन् । मान्छेको उत्पत्ति कसरी भयो भन्ने धरै टाढाको कुरा हो । मान्छेको आधुनिक सभ्यताको विकास पाँच हजार वर्ष पुरानो हो भन्ने मत धेरैको छ ।

पूर्वजबाट अहिलेको स्वरूपमा आइपुगेको मान्छेले जङ्गलमा धेरै वर्ष बिताएको थियो । अहिले बोल्ने भाषाको विकास कहिले र कसरी भएको हो भन्ने पत्ता लगाउन त शायद विज्ञानले अझ धेरै वर्षसम्म पनि लगाउन सक्छ ।

बोलीमा र भाषामा हामी आजको दिनमा हाम्रा ती सबै पुर्खाभन्दा फरक छौँ तर थुप्रै समानता अझै पनि बाँकी छन् । चिम्पान्जी र बोनबो मान्छेले जस्तै ‘गुड बाई’ भनेर छुट्ने गरेको तथ्य फेला परेको छ । प्रायः सबै एपहरूले भेट्ने र छुट्ने बेलामा अभिवादनको संकेत गर्ने गर्छन् । अध्ययनकर्ता र अन्वेषकहरूले १२ सय वटा परीक्षणमा पत्ता लगाएअनुसार उनीहरूको अभिवादनको स्वरूप लगभग मान्छेको जस्तै हुने गरेको छ ।

मानिसका पुर्खाकै स्वरूप मानिएका यी जनावर अभिवादनको क्रममा आँखा जुधाउने र आँखाबाट आफ्ना भावनाहरू व्यक्त गर्ने गर्दछन् । उनीहरू पनि इसाराका स्वरहरू निकाल्ने गर्दछन् । यो समानता चिम्पान्जी र बोनबोमा रहेका छन् । वैज्ञानिकहरूका अनुसार एपले सांकेतिक रूपमा गर्ने गरेको ‘हेलो’ र ‘गुड बाई’ त एकदमै नम्र लाग्छ ।

खेलका लागि बोनबोले ९० प्रतिशत जसो ‘हेलो’ संकेत गर्ने गरेको छ । यो दर चिम्पान्जीमा ६९ प्रतिशत रहेको छ । चिम्पान्जी र बोनबोको संकेत उस्तै रहेका कारण यिनीहरूको भाषामा पनि समानता हुन सक्ने वैज्ञानिक मत छ ।

बेलायतस्थित डर्हाम विश्वविद्यालयका अनुसन्धान कर्ता राफेल हसिनका अनुसार उनीहरूको एकबद्धताको सङ्केत मान्छेहरूले सहकार्यका लागि गरेको प्रतिबद्धता (हुन्छ भनेर टाउको हल्लाए जस्तै) हुन्छ । उनीहरूसँग लामो समय बिताएमा यस्तो खाले भाषिक संकेत धेरै कुरामा देख्न सकिन्छ । जस्तो कि सँगै खाना खाने या बाहिर कतै जाने कुरामा पनि । हसिनले हाम्रा पुर्खाहरूको अध्ययन गर्ने क्रममा यो एउटा महत्वपूर्ण फड्को भएको बताएकी छन् ।

पछिल्लो अनुसन्धानले पत्ता लगाएअनुसार उनीहरू सामूहिक भाव व्यक्त गर्नमात्र होइन, कामका विषयमा यस्तै खाले संकेत गर्छन् । जस्तै ः कतै जाने सवालमा या सुत्ने समय भयो अब सुतौँ भन्ने पनि हुन सक्छ । यस्ता अनेकौँ कुरामा उनीहरूको आफ्नै भाषा छ । एपले हरेक समय काम शुरू गर्न र सकिएपछि आपसमा आफ्ना कुरा राख्न सांकेतिक भाषा प्रयोग गर्छन् ।

एपका बारेमा यस्तै थुप्रै रोमाञ्चक तथ्य फेला परेका छन् । उनीहरू राम्रो र मिल्ने साथीसँग छोटो कुराकानी हुने गरेको भएको र वाक्यांश जस्तोमा टुङ्गिने गरेको पाइएको छ । मानिसमा जस्तै यिनीहरूमा अर्को समानता पाइएको छ । मानिसहरूले आफ्ना एकदमै निकटसँग औपचारिकताका कुरा नगरेजस्तै एपहरू पनि निकट सम्बन्ध भएका तथा एकदमै धेरै मिल्ने साथीसँग धेरै औपचारिक हुँदैनन् । हसिनले यो तथ्यपछि पछि अन्य जीवनका बारे पनि अध्ययन गर्न सहज हुने बताएकी छन् ।

यो अध्ययनअघि धेरै वैज्ञानिकको मत मान्छेबाहेक अन्य जनावरले भेट्दा र छुट्दा अभिवादन गर्दैनन् भन्ने थियो । त्यसो त धेरै जनावरबारे यस्तो अध्ययन भएको छैन । हसिनका अनुसार अन्य जनावरले भेट्दा र छुट्दा छुट्दा  ‘हेलो’ र ‘गुड बाई’ जस्तै केही गर्ने गर्छन् कि गदैनन् भन्ने अध्ययनका लागि बाटो खुलेको छ ।

धेरै वैज्ञानिकको मत मान्छेबाहेक अन्य जनावरले भेट्दा र छुट्दा अभिवादन गर्दैनन् भन्ने थियो । धेरै जनावरबारे यस्तो अध्ययन भएको छैन तर चिम्पान्जी र बोनबो ‘हेलो’ र ‘गुड बाई’ जस्ता संकेत गर्छन् भन्ने तथ्य फेला परेको छ ।  

बेलायतको टु क्रस चिडियाघरमा बोनबोको हेरचाह गर्ने क्लेर रेडफर्नको दाबी भने फरक छ । वैज्ञानिकहरूले लामो समय लगाएर खोजतलास गरेर बाँदर खालका जीव र मान्छेको बीचमा अनुमान गरिए भन्दा धेरै बढी समानताहरू पाउन सकिन्छ ।

जङ्गलमा यिनीहरूको पहिलो भेटमा हुने सङ्केत वा भावबारे भएको अध्ययनले अन्य जीवबारे अध्ययन सहज बनाएको रेडफेर्न बताउँछिन् । उनका अनुसार अनुसन्धान गरिएका अन्य जनावरभन्दा बोनबो छरितो हुन्छ र यिनीहरू आफ्ना भाव व्यक्त गर्नमा पनि छिटा हुन्छन् । उनी बोनबोको भाषा बुझ्ने क्रममा आफू धेरै नजिक पुगेको बताउँछिन् । उनका अनुसार यो जनावरले आफ्नो कुरा भन्नुपर्दा धेरै जसो एक अर्काको हात समाएर इसारा गर्छन् वा आफ्नो शरीरको कुनै अङ्ग थिचेर कुरा राख्ने गर्छन् । रेडफर्नको दाबी के हो भने बोनबोले आँखा नजुधाई आफ्ना कुरा राख्दैन ।

त्यसो त केही चिम्पान्जीको बोली मान्छेको जस्तो रहेको भन्ने समाचार आइसकेको हो । फ्लोरिडामा पालिएको एक स्त्री चिम्पान्जीले मामा, पापा, कप लगायत शब्दको उच्चारण गर्ने गरेकी थिई ।

सन् १९६० को दशकमा मनोचिकित्सक एलेन र बेट्रक्स गार्डनरले वासो नाम दिएर एउटा चिम्पान्जी पालेका थिए । सन् १९६६ देखि २००७ सम्म चिम्पान्जी पालेकी एलेन २५० वटा चिम्पान्जीको सांकेतिक भाषा आफूले बुझेको बताउँछिन् । वासो मान्छेको भाषा बुझेर आफ्नै सांकेतिक भाषामा जवाफ फर्काउँथ्यो । त्यो भाषा एलेन बुझ्थिन् ।

यो सफलता हेरेर कोलम्बिया युनिभर्सिटीका हर्बट टेरेसले निम नाम दिएर एक चिम्पान्जी पालेका थिए । यसले कहिले पनि मान्छेको भाषा बुझ्न सकेन ।

सन् १९७८ देखि सांकेतिक भाषा सिकाउन थालिएको जान्टेक नामको चिम्पान्जी १९९७ यता एटलान्टिक चिडियाघरमा छ । यसले १५० वटा संकेत सिकेको छ । कोको नामको गुरिल्लालाई १९७२ मा संकेत सिकाउन थालियो । कोको हजार संकेत बुझ्ने र अंग्रेजी भाषा पनि बुझ्ने भएको थियो ।

न्युयोर्ककी एक प्राध्यापक क्रस्टी ग्राहमले चिम्पान्जीका ३३ सांकेतिक चिह्न नियालेर यसलाई बोनबोसँग तुलना गरिन् । यसबाटा यी दुई को एउटै सांकेतिक भाषा हुन सक्ने अनुमान भएको थियो ।

यो तथ्य फेला पार्ने बित्तिकै ग्राहमलाई अर्को अध्ययन गर्न मन लागेको थियो । के यो संकेत र मान्छेले गर्ने इशारामा पनि समानता हुन सक्छ ?

उनले पत्ता लगाएका केही तथ्य रोचक छन् । एउटा बोनबोले अर्कोको अगाडि दुई हात पसारेर राख्यो भने मेरो पाखुरोमा आइज भनेर बोलाएको हो ।  हामी मानिस पनि बच्चाहरूलाई त्यसै गर्छौं ।

यदि बोनबो वा चिम्पान्जीले बेसरी भुइँलाई आफ्नो जिउले सफा गर्दै बल लगाएर पाखुराले ठेलेमा केही चिज खोजिरहेको भन्ने बुझिन्छ । अर्को रोचक तथ्य के हो भने जङ्गलमा बोनबो र चिम्पान्जी झगडा गर्दैनन् । यी दुई बीच यौनक्रियाको तरिका भने फरक छ ।

त्यसो त मान्छेले अहिलेका स्वरूप पाउनुभन्दा ठ्याक्कै अघि के थियो भन्ने पनि अनुमानको विषय हुन सक्छ । धेरैको मतअनुसार चिम्पान्जी मान्छेको अन्तिम पुर्खा हो । अहिलेको मान्छे हुनुभन्दा ठ्याक्कै अघि चिम्पान्जी थियो । यसका धेरै आधार पनि छन् । यस कारण मान्छे र चिम्पान्जीको सांकेतिक भाषामा समानता छ ।

विज्ञानको अर्को मत के पनि हो भने अन्य जनावरको भाषाको परिमार्जित स्वरूप नै मान्छेको भाषा हो ।

अहिले हामीले देख्ने गरेको धेरै बाँदरका भाषा त बुझ्न सहज लाग्न सक्छ । बाँदरले अलार्म बजेजस्तो आवाज तीन पटक निकाल्यो भने यता कतै साप, चितुवा र चिल हुन सक्छ छ भन्ने हो ।

त्यसो भए हाम्रा पुर्खाबाट अहिलेको हाम्रो स्वरूपसम्म आइपुग्दा बोलिने र प्रस्ट बुझिने तथा व्याकरणसहितको भाषाको उत्पत्ति कसरी भयो ? यो त रहस्यकै विषय हुन सक्छ । केही आधार भने फेला परेका छन् ।

अर्को वैज्ञानिक मतका अनुसार अहिलेका हामीजस्ता मान्छे पहिला १ लाख ५० हजार देखि २ लाख वर्ष अघि दक्षिण र पूर्व अफ्रिकामा सीमित थिए । त्यो समयमा मान्छेले पनि अन्य जनावरकै संकेत प्रयोग गर्ने गरेको थियो भन्ने अनुमान छ ।

चालीस हजार वर्षअघि फूल रोप्ने चलन शुरू भएको र अन्य केही संस्कृतिको विकास भएको मत छ । अफ्रिकाबाट मान्छेहरू अन्यत्र जान थालेको भने ७० हजार वर्षअघि हो । शुरूमा संसारका सबै मानिसहरू एउटै खालको भाषा बोल्थगे भन्ने मत छ ।

थुप्रै कुरामा समानता भए पनि एप र मान्छेमा रहेको भिन्नताका कारण मान्छेले जस्तो गरेर उनीहरूले बोल्ने सम्भावना कम छ । पातलो जिब्रो र ठूलो भोकल बक्सका कारण हाम्रो जस्तो आवाज निकाल्न उनीहरूका लागि कठिन छ ।

पछिल्लो समयको वैज्ञानिक मत के हो भने हाम्रा पुर्खा मानिएका यी प्रजातिका हामीसँग धेरै समानता छन् । यो विविधता र समानताका अध्ययनले थप रहस्य पत्ता लगाउन सहज हुने छ ।  –एजेन्सीहरूको सहयोगमा