निर्वाचन आयोगले साउन ११ गते जनता समाजावदी पार्टी (जसपा) को विवादमा फैसला दिँदै अध्यक्ष उपेन्द्र यादव समूहलाई आधिकारिकता दिएको छ । केन्द्रीय कार्यकारिणी समितिका ५१ जना सदस्यमध्ये ३४ जनाले उपेन्द्र यादवलाई र १६ सदस्यले अध्यक्ष महन्त ठाकुरलाई समर्थन गरे । एकजना तटस्थ बसे ।

भोलिपल्ट बसेको केन्द्रीय कार्यकारिणी समितिको बैठकले ठाकुरसहित उनको पक्षलाई समितिबाट हटाउने निर्णय ग¥यो । अहिले जसपा संयुक्त अध्यक्षीय प्रणालीबाट एकलमा पुगेको छ जसको अध्यक्षमा उपेन्द्र यादव छन् । यसलाई उपेन्द्रको रणनीतिक सफलता मान्नुपर्छ ।

उपेन्द्र यादवको राजनीतिक जीवनमा यो सातौँ पार्टी हो । एमालेबाट राजनीतिक यात्रा प्रारम्भ गरेका यादवलाई २०४६ पछिको प्रथम आमनिर्वाचनमा एमालेबाट प्रतिनिधिसभाको उम्मेदवार बन्ने अवसर प्राप्त भएको थियो जसमा उनी पराजित भए । त्यसपछि माओवादी, गजेन्द्र नारायण सिंहको सद्भावना पार्टी, गैरसरकारी संस्था मधेसी जनअधिकार फोरम, संघीय समाजवादी इत्यादि हुँदै अहिलेजसपामा छन् ।

राजनीतिका चतुर खेलाडी उपेन्द्र अध्ययनशील नेता मानिन्छन् । वामपन्थी पृष्ठभूमिबाट आएका कारणले पनि अध्ययन गर्ने बानी बसेको मानिन्छ । राजनीतिक यात्राको क्रममा उपेन्द्रले धेरैलाई जोडे, धेरैलाई छोडे । व्यक्तिलाई उपयोग गर्नसक्ने क्षमता र गणितीय खेलमा महारथ उनका लागि ठूलो अस्त्र भएको देखिन्छ ।

एमालेबाट माओवादीमा सरेर उनी सुरेश आलेमगरजस्ता स्थापित नेतालाई आफ्नो बनाउन सफल भएका थिए तर पछि आलेमगर आफ्नै पुरानो पार्टीमा फर्किए । उपेन्द्र त्यहाँबाट सद्भावना पार्टीमा पुगे तर धेरै टिकेनन् । महानन्द ठाकुर, रामसहाय प्रसाद यादव लगायतका नेताहरूलाई सँगै लिएर निस्के । रामसहाय यादव आज पनि उनका निकटतम मानिन्छन् ।

गजेन्द्र नारायण सिंहको अवसानपछि मधेस राजनीतिमा उत्पन्न रिक्तता र सद्भावना पार्टीको अन्तर्कलहबाट लाभ लिँदै उपेन्द्र ‘मधेसी जनअधिकार फोरम’ नामको गैरसरकारी संस्थाबाट राजनीतिक नेतृत्व लिन सफल भए । त्यस क्रममा नेपाली कांग्रेसका स्थापित मधेसी नेताहरू विजयकुमार गच्छदार र जयप्रकाश गुप्तालाई आफ्नो सङ्गठनमा भित्र्याउन सक्नु उनको लागि महत्वपूर्ण उपलब्धि बन्यो ।

पहिलो संविधानसभाको निर्वाचनपछि सरकार गठनमा निर्णायक बनेका यादवलाई समकक्षी नेताहरू रुचिकर नहुनु स्वाभाविक थियो । यसको पहिलो छनक उनले राष्ट्रपतिको निर्वाचनमा पार्टी अध्यक्ष हुँदाहुँदै पनि आफ्नै दलको घोषित उम्मेदवार विरुद्ध स्वजातीय रामवरण यादवलाई भोट दिन फ्लोरक्रस गराए ।

यसमार्फत उनले आफ्नो स्वजातीय समुदायलाई आफू जातीय राजनीतिक समीकरणअनुसार अगाडि बढ्न चाहेको सन्देश दिएका थिए जसको निरन्तरता अहिलेसम्म छ ।

उपेन्द्र मधेसी जनअधिकार फोरमको विराटनगर महाधिवेशनबाट माओवादी सहयोगमा अध्यक्ष बन्न सफल भए । दोस्रो महाधिवेशनबाट आफ्नै समकक्षी अध्ययनशील सहयात्री अमर यादवलाई बहिर्गमन गराई सामुदायिक हिसाबले दलभित्रको सम्भावित स्वजातीय प्रतिस्पर्धा समाप्त पारे ।

माओवादीको सहयोगबाट नेतृत्व प्राप्त गर्न सफल यादवको आमसभा स्थल रौतहटको गौरमा माओवादीलाई नै निर्ममतापूर्वक संहार गर्ने घटना भयो ।

यसैगरी क्रमिक रूपमा विजयकुमार गच्छदार र जयप्रकाश गुप्तालाई पनि अलग्याउन उनी बुद्धिचातुर्यबाट एकछत्र राज गर्न अग्रसर भए । महत्वपूर्ण कार्यकर्तालाई आफ्नो पक्षमा लोभ्याई स्थापित नेताहरूलाई दलबाट बहिर्गमन गराउनु उपेन्द्र यादवको रणनीतिक कला हो ।

वामपन्थी प्रशिक्षण लिएका उपेन्द्रले पार्टीबाट प्रजातान्त्रिक चरित्र भएका नेताहरूलाई बहिर्गमन गराई आफ्नो नेतृत्व चुनौतिविहीन बनाए । यसपछि फेरि मूल राजनीतिक चिन्तन वामपन्थीकरणतर्फ फर्काउने यात्रा शुरू गरे । यसका लागि एमालेबाट बहिर्गमित अशोक राई र राजेन्द्र श्रेष्ठ उपयुक्त पात्र थिए ।

एमालेबाट निस्केपछि उनीहरूलाई पनि जनाधारको अभाव भएर थोरै लगानीमा महत्वपूर्ण भूमिकाको खोजी थियो । अतः दुवैको रणनीतिक चाहना एकैसाथ पूरा हुने अवस्था बन्यो । उपेन्द्रले महाधिवेशन विनै अध्यक्ष पदको निरन्तरता पाए, राई र श्रेष्ठ राष्ट्रिय पार्टीमा भूमिका पाए ।

संविधान जारी भएपछिको पहिलो निर्वाचनमा आममधेसी जनभावना विपरीत उपेन्द्र यादवले सहभागिता जनाए तर अशोक राई र राजेन्द्र श्रेष्ठको सहयोगमा जनजातिबाट ठूलो आशा गरेकोमा अपेक्षित परिणाम आउने सम्भावना देखेनन् । यसपछि उपेन्द्रले तत्कालीन राजपासँग गठबन्धन गरेर प्रदेश दुईको निर्वाचनमा राम्रो परिणाम ल्याए ।

यो गठबन्धन पूर्णतः रणनीतिक उपयोगको थियो । प्रादेशिक स्तरमा दुवै दलको संयुक्त सरकार गठन गर्न बाध्य भए पनि संघीय सरकारमा दुई बुँदे सहमति गरेर तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी ओलीको नेतृत्वमा तेह्रौँ नम्बरको स्वास्थ्य मन्त्री बन्न मञ्जुर गरे ।

यसभन्दा पूर्वमन्त्रिपरिषदमा उपप्रधानमन्त्रीसहित परराष्ट्र मन्त्रीको रूपमा तेस्रो तहमा रहेको नेता आफ्नै मर्यादा महत्वहिन बनाउँदै तेह्रौँ तहमा बस्न स्वीकार गर्नु अनौठो थियो । मन्त्री पद पाएको तीन महिनापछि माओवादी अध्यक्ष प्रचण्डको सल्लाहमा उनी उपप्रधानमन्त्री पदमा बढुवा गरिएका थिए । यसका लागि आफ्नै पार्टी नेतृत्वको प्रादेशिक सरकार विघटन गरी तत्कालीन नेकपालाई मुख्यमन्त्री दिने अघोषित सम्झौता भएको भन्ने गाइँगुइँ पनि चलेको थियो ।

योजनाअनुसार परिणाम दिन नसक्दा उपेन्द्र यादवलाई तत्कालीन प्रधानमन्त्री ओलीले घटुवा गर्दै कानुन मन्त्रालयमा थन्काए । यसबाट आक्रोशित भएका उपेन्द्रले क्याबिनेट बैठकमा मधेस मुद्दा उचालेर पदत्याग गरे जसको तुष अझैपनि देखिन्छ ।

यससँगै वामपन्थीकरणको उनको यात्रा निरन्तर जारी रह्यो । आमनिर्वाचनमा जनजातिबाट उत्साहजनक परिणाम आउन नसकेपछि उनको लागि दलभित्र आबद्धता थपिनुपर्ने आवश्यकता भयो ।

यसअनुसार नयाँ शक्ति पार्टी बनाएर पनि हैसियत प्राप्त गर्न नसकेका डा. बाबुराम भट्टराई सुरक्षित लक्ष्य ठानिए । तत्कालीन राजपासँग एकीकरण वार्ता टुङ्गो लाग्ने अवस्थामा पुगिसकेको भए पनि उपेन्द्रले हतारिएर बाबुराम भट्टराईसँग एकीकरण गरे । यसबाट उनको दललाई संसदमा सिट थपिनुका साथै प्रोटोकलमा श्रेष्ठतासमेत प्राप्त भयो ।

जनवादी केन्द्रीयताको सैद्धान्तिक राजनीतिबाट प्रशिक्षित उपेन्द्रका लागि पार्टीभित्र प्रजातान्त्रिक चरित्र देखाउनका लागि मात्रै हो । सैद्धान्तिक प्रशिक्षण नबुझ्नेहरूका लागि उनको व्यवहार अहङ्कारयुक्त देखिन सक्छ र सोही कारणले उपेन्द्र नेतृत्वको तत्कालीन समाजवादी पार्टी फुटको संघारमा पुगिसकेको थियो ।

मोहम्मद इस्तियाक राईन, रेणु यादव लगायतका सांसदहरूले कानून बमोजिम संख्या पुर्‍याई दल दर्ता प्रक्रिया अघि बढाएका थिए । जसले जति बुझपचाइ गरे पनि सत्यतथ्य यही थियो र त्यसलाई पूर्णता दिन ओलीले दल विभाजन गर्न सजिलो हुने गरी अध्यादेश जारी गराए । त्यही अध्यादेश उपेन्द्रका लागि सञ्जीवनी बन्यो । तत्कालीन राजपासँग उनले निःशर्त एकीकरण प्रस्ताव गरे । कुनै सैद्धान्तिक प्रष्टता विना मध्यरातमा जसपा जन्मियो । राजनीतिक यात्राको क्रममा यो उनको सातौँ पार्टी थियो ।

आफ्नो राजनीतिक स्वभाव र रणनीतिक योजनाअनुसार उपेन्द्रको अर्को लक्ष्य जसपा कब्जा गर्दै पार्टीको वामपन्थीकरण गर्नु थियो । यसका लागि दलभित्र रहेका प्रजातान्त्रिक शीर्ष नेताहरूको बहिर्गमन अनिवार्य थियो । आफ्नो उद्देश्य प्राप्त गर्न उपेन्द्रले विगतमा अवलम्बन गर्दै आएका नीतिहरू फेरि दोहोर्‍याए ।

उपेन्द्र यादव वाम पृष्ठभूमिका नेता हुन्, वामपन्थबाटै दीक्षित हुन् । उनी पार्टीमा जनावादी केन्द्रीयताझैँ आफ्नो वर्चश्व चाहन्छन् । आजसम्मका दल गठन, एकीकरण र बहिर्गमन उनको रणनीतिअन्तर्गत नै हो । निर्वाचन आयोगबाट पनि उनैले सहयोग पाए ।

विवाद उठान गर्न उपेन्द्रले पार्टी विधानमा शासकीय स्वरूपबारे वामपन्थीहरूले उठाउदै आएका प्रत्यक्ष निर्वाचित कार्यकारी राष्ट्रपतिको व्यवस्था समावेश गराए । त्यसपछि भागबण्डाको नाममा कार्यकारिणी समितिमा वामपक्षीय नेताहरूद्वारा सदस्य मनोनयन गराई आफूलाई बहुमतमा पारे । अब उनको पर्खाइ निहुँ खोज्नु थियो । त्यो मौका ओलीले गरेको संसद विघटनले जुराई दियो ।

संसद विघटनभन्दा पहिले नै प्रचण्ड, देउवा र उपेन्द्र यादवबीच ओलीलाई अविश्वास प्रस्तावमार्फत हटाएर सत्ता कब्जा गर्ने रणनीति तय भइसकेको थियो । यसका लागि तीनै पक्षले वर्षमान पुन, बालकृष्ण खाँण र इस्तियाक राईनलाई प्रतिनिधित्व दिँदै आवश्यक मार्गचित्र तयार पार्न जिम्मेवारी दिइसकेका थिए ।

यी प्रतिनिधिहरूले बुटवलमा बसेर कार्ययोजना समेत बनाएका थिए । यसलाई सफल बनाउन आवश्यक अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगका लागि एमसीसी परियोजना पारित गराउने शर्तमा अमेरिका आफ्ना पक्षमा तयार पारियो । यसबारे थप राजनीतिक परिणाम भविष्यमा देखिनेछ ।

ओलीले गरेको संसद विघटनलाई निहुँ बनाएका उपेन्द्रको लक्ष्य महन्त ठाकुर र राजेन्द्र महतोलाई जसरी पनि पार्टीबाट बहिर्गमन गराउनु थियो । विगतमा अस्त्रझैँ प्रयोग भएका वामपन्थी नेताहरू अशोक राई र राजेन्द्र श्रेष्ठ जस्तै यसपटक बाबुराम भट्टराईलाई उपयोग गर्ने रणनीति अख्तियार गरे । डम्बर खतिवडा, प्रकाश अधिकारी समेत पहाडे मूलका केन्द्रीय कार्यकारिणी सदस्य सहयोगी भए ।

यादव समुदायलाई पहिलेदेखि आफ्नो स्वजातीय घेराभित्र पार्दै आएका उपेन्द्रले मुस्लिम समुदायलाई सहमत गराउन लालबाबु राउतलाई मुख्यमन्त्रीको रूपमा निरन्तरता दिए । तत्कालका लागि माओवादीलाई सन्तुष्ट पार्न प्रदेश सरकारमा मन्त्री रहेका ज्ञानेन्द्र यादवलाई पदत्याग गराए । फेरि पनि ज्ञानेन्द्रको पुनर्नियुक्ति अवश्यम्भावी छ ।

निर्वाचन आयोगमा सनाखत हुँदा यादवको पक्षमा आएका ३४ जनामध्ये १७ पहाडे, १० यादव, २ मुस्लिम र अन्य ५ जना छन् । उपेन्द्रलाई जसपाको केन्द्रीय कार्यकारिणी र संसदीय दलका सबै यादवहरूले समर्थन गरेका छन् ।

यसबाट मधेसमा जातीय ध्रुवीकरण अझ बढ्ने निश्चित छ । यसरी महन्त ठाकुर र राजेन्द्र महतोजस्ता स्थापित प्रजातान्त्रिक नेताहरूलाई बहिर्गमन गराई उपेन्द्र यादव, बाबुराम भट्टराई, अशोक राई, राजेन्द्र श्रेष्ठ र महेन्द्र राय यादवहरूले रणनीतिक योजनाअनुसार जसपा अब पूर्णतः वामपन्थीकरण गरिएको छ ।