नेपाली समाजमा क्यान्सर भनेर उमेर पुगेकालाई लाग्ने रोग भनेर बुझिन्छ । तर, अहिले साना बालबालिकाहरूलाई पनि क्यान्सर रोग लाग्ने गरेको पाइन्छ । कतिपय बालबालिकालाई त उपचारको पहुँच भन्दा बाहिर राख्नु पर्ने पनि देखिन्छ । नेपालमा क्यान्सर रोग बढ्दै गएकाले पछिल्लो समय चिकित्सकले पनि उपचारको स्थिति पहिलाको भन्दा भयावह बन्दै गएको बताएका छन् । हरेक वर्ष झन्डै १५ सय बालबालिकामा क्यान्सर देखिने आकलन सरकारले सार्वजनिक गरेको छ । तर, एक तिहाइ क्यान्सर पीडित बालबालिका उपचारको पहुँचमा रहेका छन् । समयमा रोग पत्ता नलागेर उपचार नभई ३० प्रतिशत बालबालिकाले अकालमा ज्यान गुमाइरहेका छन् । बालबालिकामा देखिने क्यान्सरका बारेमा कान्ति बाल अस्पतालमा कार्यरत बाल रोग विशेषज्ञ डा. सुधीर सापकोटासँग विना न्यौपानेले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश :

बालबालिकामा हुने क्यान्सरलाई कसरी बुझ्ने ?
कुनैमा वंशाणुगत रूपमा पनि क्यान्सर भएको हुन्छ । कतिमा यो वातावरणीय परिवर्तन र समयमा रोग पत्ता नलागेर नै यो धेरै बढिरहेको छ । यसमा सबै भन्दा बढी रक्त क्यान्सरका बिरामीहरू बढेका छन् ।

बालबालिकामा हुने कस्तो क्यान्सर हो ?
यो बालबालिकामा धेरै हुने क्यान्सर रक्त रोग क्यान्सर जसलाई हामी (ल्युकिनिया) भन्ने गछौँ । सबै क्यान्सर मध्ये ४० देखि ४५ प्रतिशत यो नै रहने गरेको छ । त्यसपछि आँखाको क्यान्सर जसलाई हामी रेटिनोब्लास्टोमा भन्छौँ । त्यो पछि मिर्गौलाको क्यान्सर जसलाई विल्म्सको ट्युमर भन्छौ । अरू ग्रन्थिको क्यान्सर लिम्फोमा र स्नायुहरुको क्यान्सर न्यूरोब्लास्टोमा तथा मस्तिष्कमा हुने ब्रेन ट्युमर भनिन्छ ।

कान्ति बाल अस्पतालमा कस्ता–कस्ता क्यान्सरका बिरामी आउने गर्दछन् ?
सबै भन्दा बढी रगतको क्यान्सर भएका र त्यसपछि आँखाको क्यान्सर भएका बिरामी आउने गरेका छन् ।

बालबालिकामा यो रक्त क्यान्सर भएको भनेर कसरी थाहा पाउने ?
सुरुमा बच्चाहरूमा लामो समयसम्म ज्वरोहरू आउने, जिउमा गिर्खाहरू आई राख्ने, पेट फुल्ने फोक्सोहरू फुल्ने कलेजो सुनिने र बच्चामा रगतको कमी हुने वा कतैबाट रगतहरू बग्ने शरीरमा निल डामहरू देखिने हुन्छ । त्यो देखिएमा ‘ब्लड क्यान्सर’ भएको हुन सक्छ ।

यसमा अभिभावकले ध्यान दिनै पर्ने कुराहरु के के छ ?
आफ्नो बच्चा पहिला भन्दा फुस्रो भयो भने तुरुन्तै अस्पताल जाने गर्नुपर्छ । कतिपय अभिभावकले अस्पतालमा यो त क्यान्सरको लक्षण हो भन्ने थाहा भयो भने या निको हुँदैन भनेर उपचार गर्नु हुँदैन । तर, सम्बन्धित डाक्टरसँग परामर्श लिएर उपचार गर्दा समयमा नै धेरै बच्चाका क्यान्सरका रोगहरू निको हुन्छ ।

अहिले यो बालबालिकामा सुरुवाती अवस्थामा नै अस्पताल आउने क्रम कतिको छ ?
काठमाडौँ नजिकैको बालबालिका सुरुवाती अवस्थामा नै आउनु हुन्छ । अहिले प्राय बिरामी सुरुमा नै स्वास्थ्यकर्मीकोमा जाने र त्यहाँ नराम्रो भयो भने आउनु हुन्छ र कतिपय धेरै ठाउँमा जाने र कतै नभएर बच्चालाई धेरै नै च्यापेपछि आउनु हुन्छ ।

क्यान्सर भएका बालबालिकाको उपचारको अवधि कति हुन्छ ?
यो क्यान्सरको प्रकार हेरेर हुन्छ । सबै भन्दा बढी हुने रक्त क्यान्सर त्यसको ६ महिना उपचार गराउने अस्पतालमा नै बसेर गर्नु पर्दछ । पछि घरैमा बसेर औषधिहरू खाएर तीन तीन महिनामा फलोअप गर्न आउँदा हुन्छ । त्यस्तै गरी अरू मा एक वर्षदेखि २ वर्ष लाग्न सक्छ । तर त्यसमा उपचार सकिए पछि पनि कम्तीमा ५ वर्ष रेगुलर फलोअपमा रहनु पर्दछ र अब क्यान्सर बल्झिँदैन भन्न सकिन्छ ।

नेपालमा क्यान्सर भएका सबै बालबालिका उपचारको पहुँचमा आउन सकेका छैनन् भनिन्छ, तपाईंले के पाउनु भएको छ ?
हाम्रो तथ्याङ्कका आधारमा १५ सयदेखि दुई हजारसम्म हाम्रोमा अध्ययनमा देखिएका छन् । नेपालको जनसङ्ख्याका आधारमा यति क्यान्सरका बिरामी बच्चा हुनुपर्ने भनेर तर हामीले अहिलेसम्म एक तिहाइ मात्र डाइग्नोसिस् हुन सकेका छौँ । त्यो भन्दा बाँकी बच्चा उपचारमा आएका छैनन् । यसको प्रमुख कारण भनेको यो रोग निको हुँदैन भन्ने मान्यता र स्वास्थ्य कर्मीहरूले पनि राम्रोसँग बुझाउन नसक्नु हो ।

अहिले क्यान्सरको लागि दिइने सहुलियत जुन छ, त्यो बालबालिकाको लागि पर्याप्त छ त ?
बालबालिकाको लागि सरकारी तवरबाट १ लाख दिइने गरिएको छ । बच्चाहरूलाई कान्ति बाल अस्पतालमा उपलब्ध रहेका जाँचहरू सिटी स्क्यान एक्स–रे, भिडियो एक्स–रे जस्ता महँगा जाँचहरू निःशुल्क रहेको छ र सर्जरी पनि निःशुल्क रहेको छ ।

ततपाईंले आफ्नो तवरबाट केही पहल गर्नु भएको छ ?
हामीले समन्वयको लागि ग्राण्ड चाइल्ड क्यान्सर भनेर डब्ल्युएचओसँग समन्वय गरेर यहाँ उपलब्ध भएका बाहेक अरु जाँचहरू र उपचारहरू तथा क्यान्सरका लागि आवश्यक जनशक्तिहरूको नर्सहरूलाई तालिम प्रदान गरेका छौँ । ६ महिनाको उपचारपछि एउटा एक दुई हप्तामा फ्लोअपका लागि आउजाउ गर्नु पर्याे । त्यसको लागि हामीले केयर सेन्टर भनेर कान्तिको टाढा पोखरा, विराटनगर र नेपालगन्जमा बच्चाको क्यान्सरको फ्लोअपको लागि क्लिनिक सुरु गरेका छौँ । यो बढाएर ७ वटै प्रदेशमा लैजाने योजना रहेको छ ।

यसका लागि राज्य र सरोकारवालाले के–के गर्नु पर्दछ होला ?
वयस्को लागि मात्र धेरै सबैको ध्यान गएको छ । तर, अरूको तुलनामा बच्चाको क्यान्सर निको हुने सम्भावना धेरै रहेको छ । त्यसैले बच्चामा धेरै केन्द्रित हुनुपर्दछ । कान्ति बाल रोग अस्पतालमा हामीले कतिपय टेस्टहरू बाहिर गर्न पठाउनु पर्दछ । त्यसको लागि आवश्यक टेक्नोलोजी ल्याउनु पर्दछ ।

क्यान्सर भएर निको भएका बालबालिकाहरूले के के कुरामा ध्यान दिनु पर्दछ ?
नर्मल जीवन यापन गर्न सक्नु हुन्छ । औषधिको कारणले हड्डीहरूमा समस्या आउन सक्छ । त्यसैले नियमित फ्लोअप गर्नु पर्दछ । र, अरूमा पनि यो रोग समयमा उपचार गर्दा निको हुन्छ भन्ने जनचेतना जगाउनु पर्दछ ।

यो क्यान्सर लाग्नै नदिन पहिला नै के गर्नुपर्छ ?
यही नै कारणले गर्दा क्यान्सर हुन्छ भन्ने छैन । खानपान र जीवन शैलीमा आएको परिवर्तनले नै क्यान्सर हुनसक्छ र कतिपय वंशाणुगत रूपमा पनि जानसक्छ । त्यसैले बाबुआमामा यो समस्या छ भने नियमित चेक जाँच गराउनु पर्दछ । अघि भनेका लक्षण हरू देखिए भने क्यान्सर नै हुनसक्छ भनेर आतिनु पर्ने अवस्था छैन । यो मध्ये थोरैलाई क्यान्सर हुनसक्छ । त्यसैले समयमा नै अस्पताल गएर उपचार गर्नु पर्दछ । आफूभन्दा नजिकको बच्चा कसैलाई यो समस्या भयो भने अस्पताल जन सुझाव दिने गर्नुपर्छ ।