जलवायु परिवर्तनले मानव सभ्यतामा निम्त्याएको संकट | Khabarhub Khabarhub

जलवायु परिवर्तनले मानव सभ्यतामा निम्त्याएको संकट



अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा एकथरी समाजले जलवायु परिवर्तनको विषयलाई मानिरहेको अवस्था छैन । पुँजीवादी सोच र राजनीतिक अभिष्टका कारण त्यतातिर उन्मुख छ भने अर्को पाटो जलवायु परिवर्तन सम्बन्धी अज्ञानताका कारण यस विषयलाई स्वीकार गरेको अवस्था छैन ।

नेपालकै घटना परिघटनालाई जोडेर दैनिक जिवनयापनसँग सम्बन्धित उदाहरणहरु छन् । जसले जलवायु परिवर्तन त्यसका केही उदाहरण पनि छन् ।

जलवायु परिवर्तनले निम्त्याएका तीन अत्यासलाग्दा घटना

पहिलो उदाहरण : एक दशक अगाडिको डा. जगदिश बरालको प्रतिवेदनमा सिन्धुलीको खोकसिलामा पानीको अभावले खेतीपाती बन्द भएको उल्लेख गरिएको छ ।

दोस्रो उदाहरण : सिन्धुलीकै चर्चरे डाँडामा पानीको अभावका कारण तीन सय घर परिवारले बस्ती छाडेर जाँदैछन् भनेर समाचार छापिएको थियो ।

तेस्रो उदाहरण : आज भन्दा १०/५ वर्ष अगाडि मुस्ताङको धे भन्ने नदिको नजिकै लगभग पचास घरपरिवार थियो । तर पानीको अभावका कारण बस्ती बसाईसराई हुन थाले । त्यो क्रमले बस्ती घट्दा घट्दै अहिले ११ घर परिवार मात्र बाँकी छन् ।

यस्ता धेरै उदाहरणहरु छन् । यसरी घर सरेर बस्ती परिवर्तन गर्दै जानु भनेको त्यस ठाँउको सभ्यताको अवसान हुनु हो । मानव सभ्यताको इतिहासलाई पल्टाएर हेर्ने हो भने उदाहरणको लागी पाकिस्तानको माउण्ट जेदारो, नालन्दा, माया सभ्यता जस्ता मानव सभ्यताहरु जलवायु परिवर्तनका कारण लोप भएर सभ्यता विलाएको देखिन्छ ।

जलवायु परिवर्तन भनेको केहि समयका लागी खाना, पानी नपाउनु, केही समयका लागी कृृषि गर्न नपाउनु, केही विरुवाहरु मरेर जानु मात्र नभई मानव सभ्यता विलिन हुनेसगँ सम्बन्धित छ ।

अर्को उदाहरण वन डढेलो पनि हो । सन् २०२० को नोभेम्बरमा नेपालमा दुई हजार सात सय भन्दा बढी अर्थात करिब साठी बढि जिल्लाहरुमा डढेलो लागेको थियो । यति धेरै संख्यामा विगतका बर्षाहरुमा डढेलो लागेको थिएन । यसको मुख्य कारण पनि जलवायु परिवर्तनसँग जोडिएको छ । वैज्ञानिकहरु यसको विस्तृत अध्ययन गरिराखेका छन् ।

तर नेपालमा दुर्भाग्यवस यसको अध्ययनको सुरुवात भएकोे छैन । अर्को उदाहरणको रुपमा छोरोल्पा ताललाई लिन पनि सकिन्छ । साठी बर्ष अगाडि छोरोल्पाको क्षेत्रफल जम्मा १ दशमलव ६५ वर्ग किलोमिटर थियो ।

पछि यसको क्षेत्रफल बढेर सन् १९९७ मा झण्डै ३/४ वर्ग किलोमिटरको बन्यो । हिमतालको पानी पग्लेर जति बेला पनि फुट्न सक्छ र यसको पानी सुनकोशी, तामाकोशीमा आएर बाढी ल्याई कोशी छेउमा भएको बस्तीहरु सखाप पार्ने अवस्था थियो ।

यसैगरी सुनकोशीमा आएको बाढीले सुनकोशी जलविद्युत आयोजना ध्वस्त पारेको थियो । जसको अवशेष अझै पाउन सकिन्छ । नेपालमा यस्ता हिमतालहरु दुई हजार भन्दा धेरै छन् । केही हिमतालहरु जतिबेला पनि फुट्न सक्ने अवस्थामा छन् ।

यी सबैको मुख्य कारण नै जलवायु परिवर्तन हो । किनकी पृथ्वीको तापक्रममा भएको वृद्धिले गर्दा हिउँ पग्लन थालेको छ । पछिल्लो घट्नालाई सम्झिदा सगरमाथा जाने मुख्य बाटो ईम्जालाई लिन सकिन्छ ।

डेंगी भन्ने रोग हामीले कहिल्यै पनि सुनेका थिएनौँ । यो अफ्रिकामा पाइने खतरानाक रोग हो । नेपालमा सर्वप्रथम यो रोग सन् २००६ मा पत्ता लागेको हो । सन् २०१९ मा डेंगी रोगबाट संक्रमितको संख्या १७ हजार ९ सय ९२ पुग्यो । डेंगी लामखुट्टेको कारणले लाग्ने रोग हो र लामखुट्टे गर्मी ठाँउमा पाइन्छ ।

हाम्रा ठाँउहरु पनि लामखुट्टेका लागी अनुकुल हुन थाल्यो र लामखुट्टेको संख्या पहाडी क्षेत्रमा समेत बढ्न थाल्यो । सन् २००६ देखी २०११ सम्म दरा भन्ने ठाँउमा आन्दोलन भयो । जसका कारण ६० प्रतिशत खेतीयोग्य जमिन सुख्खाग्रस्त भएको थियो । जसले गर्दा पन्ध्र्र लाख आन्तरिक रुपले मानिसहरु त्यहाँबाट बसाईसराई हुन पुग्यो ।

जलवायु परिवर्तनको कारक हरितगृह ग्याँस के हो ?

‘हरितगृह ग्याँस’ ग्यास मात्र नभई यसमा अन्य वस्तुहरु पनि रहेको हुन्छ । हरितगृह ग्याँसभित्र जलवाष्प, कार्बनडाइक्साइड, मिथेन, ओजोन, नाइट्रोअक्साइड, क्लोरोफ्लोरो कार्वन पर्दछन । पानीले जलवाष्पको रुपमा रहेर हरितगृह ग्याँसको असरहरु निकाल्छ र पानी बनिसकेपछि यसको असर केही दिन सम्म मात्र रहन्छ । यसकारण जलवाष्प हरितगृह ग्याँस भएपनि यसलाई हरितगृह ग्याँसको रुपमा हामीले लिदैनौ ।

त्यसैगरी कार्बनडाअक्साइडलाई हरितगृह ग्याँसको रुपमा लिइन्छ र यसको आयु लामो हुन्छ । कार्बनडाअक्साइड वायुमण्डलमा तीन सयदेखी एक हजार वर्षसम्म रहिरहन सक्छ । यसले गर्दा हामीले उत्पादन गरेका कार्वनडाअक्साइडहरु वायुमण्डलमा थपिदै जान्छ । हरितगृह ग्याँसको रुपमा मिथेनलाई पनि लिने गरिन्छ । जसलाई गोबर ग्याँस पनि भनिन्छ । यसको आयु १२ वर्षसम्मको हुन्छ ।

त्यसैगरी ओजोनको आयु २२ दिनको हुन्छ । त्यस्तै नाइट्रोअक्साइड र क्लोरोफ्लोरो कार्वनको आयु पनि लामो नै हुन्छ । तर यी ग्याँसहरु वायुमण्डलमा कार्बनडाइअक्साइडको तुलनामा नगन्य रुपमा रहेको छ । संसारमा सम्पूर्ण जिवित प्राणीहरुले श्वासप्रश्वास क्रियाको क्रममा कार्वनडाइअक्साइड निस्कने गर्दछ ।

हाम्रो दैनिक जीवनमा हरेक क्रियाकलाप गर्न उर्जा चाहिन्छ । उर्जाका लागी कोइला, पेट्रोलियम पदार्थ चाहिन्छ र यी पदार्थहरु प्रयोगमा ल्याउँदा बाल्ने क्रममा कार्वनडाइअक्साइड निस्कने गर्दछ । यी पदार्थहरु नै कार्वनडाईक्साइडका स्रोतहरु हुन् ।

झण्डै २६० बर्ष अघि आइल्याण्डका ‘जोन टिन्डल’ भन्ने भौतिक वैज्ञानिकले कार्बनडाअक्साइडलाई जम्मा गरेर कुनै एक भाँडोमा राखीदियो भने त्यस भाँडो भित्रको वायुलाई तताउँछ भनेर पत्ता लगउनु भएको थियो । आजभन्दा साँढे दुई/तीन सय वर्ष अगाडि यूरोपका राष्ट्रहरुले अरु राष्ट्रहरुमा उपनिवेश बनाउथ्यो । जुन जुन देश उपनिवेश बन्थे त्यस देशबाट विरुवाहरु ल्याइन्थ्यो ।

मरुभूमिमा हुर्कने विरुवालाई चिसो ठाँउमा ल्याई ‘ग्रीन हाउस’ बनाएर हुर्काउने गरिन्थ्यो । सूर्यको प्रकाशभित्र छिर्ने र बाहिर नजाने गरि भित्रको हावालाई तातो बनाई राखेर हरियो विरुवालाई बचाइ राख्न सिसाको ‘ग्रीन हाउस’ बनाएको थियो । ग्रीन हाउसभित्र भएको कार्वनडाइअक्साइडलाई विरुवाले खपत गरी विरुवा हुर्किन्थ्यो ।

नीति निर्मार्ता र नागरिकको जिम्मेवारी

हाम्रो जस्तो निमुखा देशमा आम्दानीको स्रोत बढाउनका निम्ती जगंलहरु मासिने काम भयो । जसले गर्दा वायुमण्डलमा कार्वनडाईअक्साइडको मात्रा वृद्धि भयो । नेपालमा जति मानिसको जनसंख्या छ । त्यत्तिकै मात्रामा पशु जनावर पनि छन् । जनावरले पनि कार्वनडाअक्साइड ग्याँस निकाल्ने गर्छ । यसकारण नेपालमा पनि कार्वनडाअक्साइड ग्याँसको वृद्धिमा केही मात्रमा भएपनि हाम्रो भूमिका रहेको हुँदा यस प्रति हाम्रो पनि जिम्मेवारी देखिन्छ ।

पछिल्लो समयमा वि.स. २०१५ मा भएको पेरिस सम्झौताले जलवायु परिवर्तनमा सबै राष्ट्र जिम्मेवार छन् भनि बोध गराएको छ । हामीले अनुकुलन र न्यूनिकरण भन्दा धेरै प्राथमिकता शिक्षालाई दिनुपर्दछ । नेपालमा स्थानीय अनुकुलन योजना प्रक्रिया र राष्ट्रिय अनुकुलनका योजना तथा कार्यक्रममा पर्यटन, कृषि, वन, संस्कृति, धरोहर, स्वास्थ्यजस्ता यावत विषयहरु छन् । तर शिक्षालाई छुट्याएको छ ।

एउटा राष्ट्र सञ्चालनका लागी नीति र नियमको आवश्यकता पर्दछ । नीतिले राष्ट्र सञ्चालन गर्ने हुँदा नीति निर्माता यसबारे सजग, जिम्मेवार र गम्भीर हुनुपर्छ । नीति निर्माण तहमा बसेर कानुन बनाउदैमा जलवायु परिवर्तनको असर र समस्या रोक्न सकिदैँन । त्यसैले जलवायु परिवर्तनलाई न्युनिकरण गर्न नीति निर्मार्ता र नागरिकसमेत जिम्मेवार हुन आवश्यक छ । भुजु नास्टका वरिष्ठ वैज्ञानिक हुन् ।

(रेडियो क्यान्डिडको कार्यक्रम धर्ती आकाशमा कञ्चन दिक्षितसँगको कुराकानीमा आधारित) 

प्रस्तुती : पासाङ लामा ह्योल्मो

प्रकाशित मिति : १४ फाल्गुन २०७८, शनिबार  ६ : ५५ बजे

एनपीएल : आज जनकपुर र पोखरा तथा काठमाडौं र सुदूरपश्चिम भिड्ने

काठमाडौं– नेपाल प्रिमियर लिग (एनपीएल) क्रिकेटमा आज जनकपुर बोल्ट्स र

चिसोमा दीर्घरोगीलाई मर्निङवाक जोखिमपूर्ण

काठमाडौं – यतिबेला चिसो मौसम छ। मौसम परिवर्तनसँगै हाम्रो जीवनशैलीमा

फ्रान्सका प्रधानमन्त्रीविरुद्ध अविश्वास प्रस्ताव पारित

फान्स – प्रधानमन्त्री माइकल बार्नियरले विश्वासको मत पाउन नसकेपछि फ्रान्समा

शिक्षा समितिको बैठक बस्दै

काठमाडौं– सङ्घीय संसदको प्रतिनिधिसभा अन्तर्गत रहेको शिक्षा, स्वास्थ्य तथा सूचना

माओवादी पदाधिकारी बैठक बस्दै

काठमाडौं– नेकपा माओवादी केन्द्रले पदाधिकारी बैठक बोलाएको छ । अध्यक्ष