यसपालिको महाशिवरात्रि पर्व यही फागुन ६ गते शनिबार परेको छ । सबैको आस्थाको केन्द्र पशुपतिनाथ मन्दिर परिसरमा सो दिन र यस वरिपरिका दिनहरुमा शिवजीको दर्शनका क्रममा अपार भीड लाग्ने गर्छ । विश्वमा नै पञ्चमुखी शिवलिङ्गको ठूलो महत्व रहेको छ । अन्यत्र कतै नभएको पञ्चमुखी शिवलिंगको पूर्वी मुख शिवको हो भने पश्चिम मुख नन्दीस्वरुपको हो र उत्तरमुखलाई उमा अनि दक्षिणमुखलाई भैरव स्वरुप मानिएको छ ।

माथितिरको मुख महादेवको हो । यस्तै पूर्वीमुख तत्पुरुष, उत्तर वामदेव, पश्चिम सद्योजात र दक्षिणमुख अघोरको रुपमा लिइन्छ भने ऊध्र्वमुखलाई ईशान भनिन्छ । प्रत्येक मुखलाई ब्रह्माण्डका चारै दिशा र आकाश भागसम्मको रुपमा चित्रण गरिएको छ । सम्पूर्ण जीव र जगत् जहाँबाट उदय हुन्छ र जहाँ विलय हुन्छ त्यो क्षेत्र शिवलिंग हो ।

भोलेबाबाले दीनदुखीदेखि उच्च घरानीयालाई समेत पालेका छन् । भिखारी त्यहीँ आउँछन् व्यपारी पनि त्यहीँ । धर्मशाला ठूलो होटलमा परिणत हुन्छ, पूजासामान बेच्ने व्यापारीहरु ढोकैमा बस्न रुचउँछन्, अवैध बनेका संरचनाहरु हट्न मान्दैनन् । देशैभरि रहेका पशुपतिका नामका जग्गाहरु अतिक्रमणमा परेका छन् । दर्शनाथीहरुलाई सवारी पार्किङ्गको भारी समस्या छ । थरिथरिका एनजिओहरु खाल थापेर बसेका छन् । कर्मकाण्ड गर्ने ब्राह्मणहरु घाटतिर लखेटिएका छन् । लास जलाउनेहरुले मनग्गे पैसा तिर्नुपर्छ, किरियापुत्रीहरु ठगीमा पर्ने गरेका छन्, पवित्र उद्देश्य लिएर पशुपति क्षेत्र पुग्नेहरु त्यहाँबाट फर्कँदा निराश बन्न बाध्य छन् ।

राजनीतिको रगेटाइ पनि कम छैन, सरसफाइको समस्या र आन्दोलनका पाटाहरु छरपष्ट रहेका छन् । गाई बाच्छाहरु पनि पीडामा र बाँदरहरु अखाद्य सामग्रीमा पर्नाले रोगी छन्, बागमतीको अवस्था कुरुप छ । ठेक्कापट्टा र पैसा कमाउने धन्दा चलेको छ र प्राचीन क्षेत्रको पहिचान शून्य हुने स्थिति छ । पशुपति क्षेत्र सञ्चालनमा छुट्टै कानून छ तथापि व्यवस्थित हुन नसक्दा संसारभरिका अर्बौँ भक्तहरुको मर्ममा प्रहार भएको भान हुन्छ । कोरोनाकालमा भक्तहरुलाई तीव्र पीडा भयो, अन्य धर्मीहरुको मन्दिर खुल्यो त्यहाँ खुलेन र यसपालि पशुपतिक्षेत्र विकास कोषले शिवरात्रि भर्न १० औँ लाख भक्तहरु यहाँ उपस्थित हुने जनाएको छ ।

नेपाल नगरी काठमाडौं पूर्व क्षेत्रमा रहेको बागमती किनारामा भष्माञ्चलपर्वत, भष्मतीर्थ, भष्मगङ्गा आदि नामले पुकारिने श्लेष्मान्तक क्षेत्र, पश्चिम भागमा पावन पशुपतिनाथको मन्दिर छ । यो द्वादश ज्योतिर्लिङ्गको शिरभाग हो । भारतका प्रसिद्ध क्षेत्रहरु वद्रीनाथ, केदारनाथ, रामेश्वर र चीन तिब्बतको कैलाश क्षेत्रको दर्शनपछि पनि पशुपतिनाथको दर्शन नगरेसम्म अगाडिका दर्शनको पुण्य नमिल्ने कुरा हिमवत्खण्ड, स्कन्दपुराणमा उल्लेख गरिएको छ । यहाँ शिवरात्रि, जनै पूर्णिमा, तीज, एकादशी, सोमबार, शनिबारदेखि बालाचतुर्दशी जस्ता पावन दिनहरुमा हजारौं भक्तहरुको भीड लाग्छ ।

सबैभन्दा बढी भीड शिवरात्रिमा लाग्ने गर्छ । भारत लगायत अन्यत्रबाट समेत यहाँ आउनेहरुको घुइँचो नै हुन्छ । पशुपतिनाथको मन्दिर करीब दुई हजार वर्ष पुरानो मानिन्छ । यद्यपि यो आधुनिक मन्दिरचाहिँ सन् १६९२ मा राजा भुपतीन्द्र मल्लले बनाउन लगाएका हुन् । वंशावलीका अनुसार यो मन्दिर बनाउने श्रेय सुपुष्प देवलाई जान्छ । सन् ३२५ मा राजा हरिदत्त वर्माले मन्दिर बनाउन उत्सुकता देखाएका हुन् भन्नेहरु पनि धेरै छन् । यो मन्दिर कलात्मक छ । छानो धातुले बनेको छ भने सुनको जलप लगाइएको छ । ढोकाहरु चाँदीका छन् । मन्दिर पश्चिम फर्केको छ । मूल ढोका अगाडि शिवको वाहन नन्दी भण्डै १५ फिट लामो र ८ फिट अग्लो छ । मन्दिरको दक्षिण भागमा उन्मत्त भैरव छन् भने त्यसदेखि दक्षिण भागमा पुरै ६४ शिवलिंगहरु छन् ।

त्यसो त काठमाडौं, ललितपुर, काभ्रेपलाञ्चोक, सिन्धुपाल्चोक, नुवाकोट, धादिङ्ग, मकवानपुर आदि गरी १० जिल्लाहरुमा ६४ ज्योतिर्लिङ्गको आदीम थलो छ भने ६४ ज्योतिर्लिङ्गमध्ये सर्वप्रथम आदीम लिङ्ग सिन्धुली क्षेत्रको कुशेश्वर शिवलिंग हो भने अन्तिम ज्योतिर्लिङ्ग पशुपति मन्दिर परिसर उत्तर क्षेत्र कैलाशमुनिको रुद्रगारेश्वर हो । पशुपतिनाथको मन्दिर दुई तले प्यागोडा शैलीको छ । झण्डै साढे तीन फिट अग्लो शिवलिङ्ग मन्दिरभित्र बिराजमान छन् । हाल त्यहाँ सुनको जलप लगाइएको छ । मन्दिरको मर्मत तथा पूजा व्यवस्थापनको परम्पराको श्रेय आठौँ शताब्दीताका यहाँ आएका आद्यगुरु शङ्कराचार्यलाई जान्छ । महादेवले गुह्येश्वरी अर्थात् उमालाई साथै लिई यहाँ बिराजमान गर्ने गरेको भनिन्छ ।

पूर्व दक्षिणतर्फ ब्रह्मनाल जसलाई आर्यावर्त भनिन्छ । यहाँ जल स्नान गर्नेहरु भवरोगवाट मुक्ति पाउँछन्, तर पानी फोहोर छ । ब्रह्मनालदेखि भष्मेश्वर क्षेत्र भष्मतीर्थ हो, यहाँ पाइला राख्ने कुनै पनि प्राणीले भवाटवीको मोहबाट छुट्टी पाउँन सक्छन् ।

पशुपतिनाथ मन्दिर परिसरमै आफू नित्य निरन्तर सेवा गर्ने अवसर पाउन लालयित शक्तिस्वरुपा उमाले शिवको प्रार्थना गरेपछि शिव आज्ञाअनुसार वत्सलाको रुप लिएको र वत्सलाको दर्शन गरेपछि मात्र शिवको दर्शन गरेको पुण्य मिल्ने कुरा हिमवत् खण्डमा वर्णन गरिएको छ । पार्वतीको रुपमा सतीको गुह्य पतन भएको क्षेत्र विश्वको सात करोड पावन पीठको आदिमस्थल गुह्येश्वरीक्षेत्र पशुपतिनाथ मन्दिरको झण्डै एक किलोमिटर उत्तर पूर्वमा रहेको छ भने माघस्नान गरेर पार्वतीले गौरीघाटमा रहेर किरातेश्वर भगवानलाई पाएको क्षेत्र पनि यसै मन्दिर उत्तर पूर्वीक्षेत्र हो ।

पशुपतिनाथको दर्शन गर्नुपूर्व गौरीघाटमा स्नान जल अर्चन गर्नुपर्ने, कैलाश क्षेत्रमा स्पर्श गर्नुपर्ने, प्रसिद्ध गौशाला क्षेत्रमा रहेकी जयबागेश्वरी आमाको स्तुति वन्दना गर्नुपर्ने कुरा नेपाल माहात्म्यमा वर्णन गरिएको छ भने वत्सलादेवीकी पुत्र चन्द्र विनायक चावहिलक्षेत्र र त्यसक्षेत्रमा जात्रा चलाइने नक्साल भगवतीको चर्चा पनि स्कन्दपुराणले वर्णन गरेको छ । वत्सलादेवी र नक्साल भगवती दिदीबहिनी हुन् भनिन्छ ।

पशुपतिनाथको दर्शनपूर्व मन्दिर परिसर उत्तरतर्फ रहेको वासुकी नागको दर्शन गर्नुपर्ने हुन्छ । पशुपतिनाथ मन्दिरलाई पुरै परिक्रमाभन्दा पनि किरातेश्वर, गुह्येश्वरीको दर्शन, मृगेश्वरमा जल अर्पण, गणेश, क्षेत्रपाल, नवग्रह, उन्मत्त भैरव, वत्सला, आकाश भैरव, जय मङ्गला, राजेश्वरी, भुवनेश्वरी, भष्मेश्वर आदि क्षेत्रको दर्शन वढी महत्वपूर्ण रहेको छ । अष्टमातृकालगायत नारायणको दर्शन र सत्यनारायणको दर्शन झन् महत्वपूर्ण छ । शिवरात्रि, तीज, बालाचतुर्दशी आदि विशेष भीड लाग्ने समय दर्शनार्थीहरुले नियमतः दर्शन गर्ने गरेको पाइँदैन । भीडभाडको कारण र लामको व्यवस्थापन कार्यले पनि होला पुराणहरुमा चर्चा गरिएअनुसारको नियम पालन भएको देखिदैन ।

मृगरुपी शिवले विचरण गरेको स्थल मृगस्थली हो । कैलाशमा शिवलाई नदेखेर ब्रह्मा–विष्णु–इन्द्रले मृगस्थलीमा मृगरुप शिवलाई देखेपछि शिवजीलाई समात्न लाग्दा शिवस्वरुप मृगको स्वर्णसिङ ३ टुक्रा भएको र आफूलाई अपराध लागेकोले प्रार्थना गर्दा शिवजीले यो अपराध लाग्दैन, ३ वटा सिङका टुक्राहरु स्वर्ग, पाताल र नेपालक्षेत्र गोकर्णमा लगेर स्थापना गर्नु भन्ने आज्ञा भएपछि मत्र्यमण्डलको अर्को पावनक्षेत्र बागमती तटमा गोकेर्णेश्वर क्षेत्रको उदय भएको हो । जहाँबाट बाग्द्वारदेखि झरेकी बागमती स्वरुपा शिवगङ्गा बग्दै आएर आर्यघाटहुँदै पवित्र शंखमूल पुग्छिन् ।

मायारुपी पासोमा बाँधिएका वद्धप्राणीलाई पशु भनिन्छ र मायाबाट मुक्त पार्नेको नाम पतिका रुपमा सबै जीवका मालिक शिवलाई पशुपति भनिएको हो । अज्ञानी मनुष्यहरु नश्वर छन् । नश्वरले ईश्वर प्राप्त गर्ने प्रयास गर्नुपर्ने हुन्छ । जीव र जगत् दुबै परमेश्वर शिवका गहना हुन्, खेलौना पनि हुन् । तिनले हरदम परमेश्वरको चाहना गरेका हुन्छन् । अंशीले अंश प्राप्त गर्ने प्रयास स्वरुप जीवात्माहरु ब्रह्मादेखि स्थावर पर्यन्त सवै परमेश्वर शिवमा लय हुन चाहन्छन् ।

संसारको रचना सृष्टि हो, सृष्टिलाई चलाइ राख्नु पालना हो र सृष्टिलाई नाश गर्नु संहार हो । जीवात्मावाट प्राणपखेरु निस्कनुलाई तिरोभाव भनिएको छ । यी चारै कार्यबाट उन्मुक्त हुनु चाहिँ “अनुग्रह” हो । अर्थात् यहाँ जम्माजम्मी ५ कार्यहरु भए संसार चलाउन ! सृष्टि, पालना, संहार, तिरोभाव र अनुग्रह– यी पाँचै कार्य गर्ने पंचमुखी महादेव नै हुन् । मोक्ष हुनुको नाम जीवले शिव प्राप्ति गर्नु नै हो ! शिवको अर्को नाम कल्याण हो । शिवको ५ मुखले यही संकेत गर्छ, विश्व ब्रह्माण्डको कल्याण ! शिवरात्रिको महान अवसरमा सबैलाई शिव आशीर्वाद प्राप्त रहोस् शुभकामना ।