एकपटक सफाई कर्मचारीले जहाज सफाई गर्दै जाँदा एउटा किताब हात पारेछन । त्यस किताबमा जहाज उडाउने तरिकाको बेलिबिस्तार लगाइएको थियो ।

उसले किताबको पाना पल्टाउन थालेछ । किताबमा जे जे भनिएको थियो, ऊ त्यही त्यही गर्दै गएछ । १ नम्बरमा रातो बटम थिचेमा इन्जिन स्टार्ट हुने लेखिएको थियो । उसले त्यसै गर्‍यो । अर्को पानामा भनिएको थियो– ‘हरियो बटम थिच्नुस, जहाज हिँड्न शुरु गर्छ ।’

अर्को पाना पल्टायो । तेस्रो पाना निलो बटम दबायो भने जहाज उडेर माथि पुग्ने व्यहोरा लेखिएको थियो । उसले त्यसै गर्‍यो । जहाज माथि पुग्यो । अब उसलाई जहाज तल ओलार्नु पर्ने भयो । त्यसका लागि त्यही किताबको अर्को पाना पल्टायो । तर त्यो पानामा त जहाज झार्न अर्को किताब आवश्यक पर्ने भनिएको थियो । जबकी अर्को किताब ती सफाई कर्मचारीसंग उपलब्ध थिएन । आखिर जे नहुनु थियो, त्यही भयो ।

काठमाडौंका टाईकोटमा सजिने सुकिला मानिसहरु ‘मर्निङ वाक’ पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र, डिनर शेरबहादुर देउवा, ब्रेकफास्ट केपी ओली, लन्च प्रचण्ड, सौदावाजी भ्रष्ट कर्मचारी र चन्दाको लेनदेन विप्लवसंग गर्छन् एक पछि अर्का शासकले पत्तै पाएनन । जब चाल पाए, स्वार्थी मायाजालमा स्वयं पटक पटक चुकिसकेकाले त्यहाँबाट उम्किने नैतिक सामर्थ्य उनीहरुमा रहेन ।

दलहरुका लागि ‘फेस्टिबल’ बन्दै आएको चुनावबाट चुनिएका जनप्रतिनिधि हाँस्दा जनता सन्तुष्ट बनेको अर्थ लगाइयो । नेताको बंगला, बेन्ज कार, उनीहरुका सन्तानको विदेशी शिक्षा दीक्षा यी सबै जनताकै उपलब्धीका रुपमा पार्टीका दस्तावेजमा लेखिए । नेताको जिब्रो चिप्लिएर ‘पेटिकोट’ भन्दा सच्याएर ‘थानकोट’ बुझ्ने कार्यकर्ता भएपछि क्रान्तिकारी चरित्रको रंग गाढा बन्दै गएको भ्रम बाँकी रहने नै भो । बाहिर हेर्दा नेकपा एमाले, माओवादी केन्द भित्र नेकपा चीन, नेकपा भारत, नेकपा कांग्रेस, नेकपा पश्चिमा, नेकपा अमेरिकी, नेकपा क्यूवाली, नेकपा होली वाइनको साम्राज्य बढ्दै गयो ।

उहिले राजालाई सबै नेपाली पञ्च भनेर भ्रममा पारेजस्तै एकताका चाटुकारहरुले पशुपतिनाथ, बुद्धलाई पनि नेकपाकै कार्यकर्ता बनाएर व्याख्या गरे । दुई तिहाइको दम्भले विवेक गुमाएका तात्कालिन पाइलटहरु केपी ओली र पुष्पकमल दाहाल प्रचण्ड खस्रे भ्यागुतो फुल्दा झैं फुलिरहे ।

३६५ दिन नै माला र खादाले रोजगारी पाइरहँदा ‘समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली’को नारा उनीहरुका लागि ब्रम्हास्त्र लाग्यो । एमाले अध्यक्ष ओली सपत्नी १५ दिने ‘नेपाल टुर’ले त्यो नारा संगै लिएर हिँड्यो । गठबन्धन नामको जगमा निर्मित प्रचण्ड नेतृत्वको सरकारी क्लवका गतिविधि पनि हावामा तरबार हान्नेभन्दा माथि उठ्न सकेका छैनन । अब त हुँदा हुँदा प्रधानमन्त्री १० बजे कार्यालय पुग्ने समाचारले महत्व पाउन थाल्यो ।

दलहरुका लागि ‘फेस्टिबल’ बन्दै आएको चुनावबाट चुनिएका जनप्रतिनिधि हाँस्दा जनता सन्तुष्ट बनेको अर्थ लगाइयो । नेताको बंगला, बेन्ज कार, उनीहरुका सन्तानको विदेशी शिक्षा दीक्षा यी सबै जनताकै उपलब्धीका रुपमा पार्टीका दस्तावेजमा लेखिए । नेताको जिब्रो चिप्लिएर ‘पेटिकोट’ भन्दा सच्याएर ‘थानकोट’ बुझ्ने कार्यकर्ता भएपछि क्रान्तिकारी चरित्रको रंग गाढा बन्दै गएको भ्रम बाँकी रहने नै भो ।

बाहिर हेर्दा नेकपा एमाले, माओवादी केन्द भित्र नेकपा चीन, नेकपा भारत, नेकपा कांग्रेस, नेकपा पश्चिमा, नेकपा अमेरिकी, नेकपा क्यूवाली, नेकपा होली वाइनको साम्राज्य बढ्दै गयो ।

कांग्रेसभित्र भारतीय, अमेरिकी, चिनिया, एमाले, माओवादी धारका कांग्रेस भित्रिए । राजनीति व्यक्तिको पँजनीमा चलेपछि अरु देशमा नियुक्ति हुनुपर्ने राजदूत उतैबाट नाम तोकेर छानिन थाले । अर्थमन्त्री, अर्थ सचिवको छनोट विश्व बैंक, एशियाली विकास बैंकको रोजाइमा हुने त पुरानै परम्परा हो ।

यस्तो अवस्थामा समृद्धि व्यक्तिको हुन्छ कि समुदायको ? राजनीतिलाई अमुक शक्तिको ‘प्रोजेक्ट’ बनाउँदा के हुने रहेछ ? यतिबेला सबै नेता ‘कहूँ तो मा मर जाए, न कहूँ तो बा कुत्ता खाए’को अवस्थामा पुगेका छन् । जीवन पढाइ, कमाइ, दवाइ र विदाइ मात्र नभएर कर्मको निरन्तरता हो । राजनीतिक दर्शन यसैमा अनुवाद भएर आयतन घट्दै गयो ।

अघिल्लो पुस्ताका हाम्रा नेता जसले सपना देखे, उनीहरुसंग समय रहेन । जो संग समय छ, उनीहरु सपना देख्न लायक रहेनन । यही विडम्बनाको चंगुलमा देश दुर्गतिको गर्तमा फस्दै गयो । अहिलेका समृद्ध देशका नागरिक टुकीमा निर्भर रहँदा फर्पिङबाट निकालिएको बिजुलीले काठमाडौं झलमल्ल थियो ।

दशकौंअघि नै दरबारमार्गको सडकमा बिजुलीको भूमिगत वायरिङ गरिएको थियो । राणाकालमै कुलेखानी जलविद्युतको निर्माण गरी जलाशययुक्त विद्युत उत्पादनको सफल परीक्षण भएकै हो । व्यापारिक मल नखुल्दै विशाल बजार अवधारणा पञ्चायत कालमै आएकै थियो ।

छिमेकी मुलुक ‘चुँ’ नबोल्दा इजरायललाई देशको मान्यता दिएर कुटनीतिक क्षेत्रमा नेपालले ६ दशकअघि नै साहसिक निर्णय प्रदर्शन गरेको थियो । नेपालका राष्ट्रप्रमुख र सरकार प्रमुख विदेश जाँदा त्यो देशका जनताले गर्ने हर्ष बढाइँको दृश्य र स्मरणले आत्मगौरव बढाउँछ ।

आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक जुनसुकै दृष्टिले नेपालको नाम अब्बल थियो । थाइल्याण्ड, भियतनाम, कोरियाजस्ता अहिले आर्थिक विकासको उत्कर्षमा चढ्दै गरेका देशका जनता नेपालले पठाएको चामल पिठोको अंशियार थिए ।

युरोपका अधिकांश देशले दोस्रो विश्वयुद्धमा लगाएको गुन सम्झिएर विमानस्थलमै ससम्मान अराईभल भिसा दिन्थे । अहिले त्यो गौरवगाथामा १ सय ९० डिग्रीले परिवर्तन आएको छ । लोकतन्त्रको सामथ्र्यले ती देशको मुहार पाँच दशकमा कायापलट भयो ।

दशकौंअघि नै दरबारमार्गको सडकमा बिजुलीको भूमिगत वायरिङ गरिएको थियो । राणाकालमै कुलेखानी जलविद्युतको निर्माण गरी जलाशययुक्त विद्युत उत्पादनको सफल परीक्षण भएकै हो । व्यापारिक मल नखुल्दै विशाल बजार अवधारणा पञ्चायत कालमै आएकै थियो ।छिमेकी मुलुक ‘चुँ’ नबोल्दा इजरायललाई देशको मान्यता दिएर कुटनीतिक क्षेत्रमा नेपालले ६ दशकअघि नै साहसिक निर्णय प्रदर्शन गरेको थियो । नेपालका राष्ट्रप्रमुख र सरकार प्रमुख विदेश जाँदा त्यो देशका जनताले गर्ने हर्ष बढाइँको दृश्य र स्मरणले आत्मगौरव बढाउँछ ।

उनीहरुले देशलाई माया गर्न सिके । हरेक पुस्ता देशप्रति यति इमान्दार भयो कि उसले तरबारको धारमाथिको यात्रा सहजै स्वीकार्यो । आज उनीहरुले दिएको दानमा हाम्रो भोक, तिर्खा निर्धारण हुन्छ । दुखका लयमा गीत गाउनु हाम्रो नियति बनेको छ ।

पञ्चायत र राणाको जतिसुकै विरोध गरेपनि राज्य सञ्चालनका सम्पूर्ण अवयवका सूत्रधार उनीहरु नै हुन् । जनतामा निहित सार्वभौमसत्ता बहुदलमा लेखिए पनि लौरो टेकेर बुढाबुढी, डोकोमा बोकिएर सुत्केरी, विरामी, कोरामा बसेका किरियापुत्री समेत मतदानमा उपस्थित हुने राजनीतिक चेतनाको विकास पञ्चायतले नै गरेको हो । वर्षैभरि राज्य सञ्चालनका गतिविधिप्रति विषवमन गरेपनि जनता चुनावको एकदिन विवेकशील मतदान गर्न कहिल्यै चुकेका छैनन् ।

नानीमैयाँलाई उकासेर व्यंग्यको राजनीति गर्ने देखि प्रचण्डलाई थचारेर महामानवको भ्रमबाट मुक्त गराउने कर्ममा समेत जनमत प्रकट भएको दृश्य छिपेको छैन् । कुनै शासन व्यवस्था आफैंमा राम्रो नराम्रो भन्ने हुँदैन् । सवाल त्यसको प्रयोग कसरी हुन्छ भन्ने मात्र हो ।

जब मानिसको अपेक्षा थेगिनसक्नु हुन्छ, त्यसले निम्त्याउने दुष्प्रभाव घातक बन्ने रहेछ । व्यक्ति जतिसुकै दूधले नुहाएको भएपनि प्रवृत्ति गलत छ भने त्यसको भुत्भुते आखिर नेतृत्वकै शरीरमा खनिने हो ।

प्रत्येक सरकारले थेग्नु परेको आलोचनाको जमिन पनि यही हो । गाडी पुरानो छ भने चालक जतिसुकै तन्नेरी र उत्साही भएपनि केही फरक नपर्ने रहेछ । भाषण, आश्वासन नभएर सम्पूर्ण जनताको व्यवस्थापकीय जिम्मेवारी नै राज्यको अपरिवर्तनीय सिद्धान्त हो ।

यो मान्यतामा कसैले खलल पार्ने चेष्टा गर्नु हुँदैन् । देश नहुँदाको पीडा शरणार्थीलाई मात्र थाहा हुन्छ । हो, अहिले नेताहरुलाई देश पोखरीमा बसेर पानीको महत्व नबुझेजस्तै भएको छ । राज्य चिल हो भने जनता कुखुराका चल्ला, न्यायालय चल्लाको माउ हो । शक्ति पृथकीकरणको सिद्धान्तले यसै भन्छ । शास्त्रले भनेको छ- ‘भोकभन्दा बढी खाने र चाहिनेभन्दा बढी थुपार्ने दुवै चोर हुन् ।’

चन्द्रशमशेरको शेखपछि भीमशमशेरले आफूलाई प्रधानमन्त्री तथा श्री ३ महाराज घोषणा गरे । अधिकारको विषयमा अलमल भएपछि उनले काजी मरिचमान, काजी रत्नमान र मिसु नारायणभक्त बोलाएर सोधे- ‘म कमान्डर ईन चिफ भएपनि मेरो अधिकार चन्द्रशमशेरले नै उपयोग गरे । अब म महाराज भएँ । त्यो अधिकार मैले नै लिने कि कमान्डर ईन चिफलाई दिने ?’ विधिको प्रश्न थियो । काजीहरु अक्क न बक्क परे ।

रत्नमान काजीले विन्ती बिसाए– ‘महाराज, यसको जवाफ हामीभन्दा पुराना दरबार जानेका सुब्बा कालिदासलाई सोध्नुपर्छ ।’
महोत्तरीको सुदूर गाउँमा रहेका कालिदास सुब्बालाई झिकाउ भन्ने आदेशानुसार तार गयो । कालिदास काठमाडौ आई नयाँ महाराजको दर्शन गरे ।

सुशासन भनेको मानिसको शरीरभित्रको रक्तसञ्चारजस्तै हो । मुटु , मृगौला, फोक्सो, कलेजो आफ्नै तरिकाले काम गर्छ, तर तपाईंको नियन्त्रणमा बस्दैन । त्यसलाई कति सक्षम र सबल बनाउने भन्ने मानिसको दायित्व भएजस्तै राज्य सञ्चालकहरुले पनि यो अनुशासनलाई लत्याउनु हुँदैन । राजनीतिमा तोड्ने कैंचीहरु धेरै जन्मिए । सानै होस् न जोड्ने सियो कोही भएनन् । हुन खोज्नेहरु एक्लिए । महँगा गाडी चढ्नेबाटै सस्ता विचार जन्मिए ।

कालिदासलाई समस्या सुनाइयो । उनले जवाफ दिए- ‘जसको अख्तियार हो, उसैलाई दिनुपर्छ । नीति यही हो महाराज ।’ यसरी जुद्धशम्शेरले आआफ्ना अधिकार अनुसार काम गर्न पाए । कालिदास तुरुन्तै कौसलका मिर सुब्बा बनाइए । यो हो-विधिको शासन ।

सुशासन भनेको मानिसको शरीरभित्रको रक्तसञ्चारजस्तै हो । मुटु , मृगौला, फोक्सो, कलेजो आफ्नै तरिकाले काम गर्छ, तर तपाईंको नियन्त्रणमा बस्दैन । त्यसलाई कति सक्षम र सबल बनाउने भन्ने मानिसको दायित्व भएजस्तै राज्य सञ्चालकहरुले पनि यो अनुशासनलाई लत्याउनु हुँदैन । राजनीतिमा तोड्ने कैंचीहरु धेरै जन्मिए । सानै होस् न जोड्ने सियो कोही भएनन् । हुन खोज्नेहरु एक्लिए । महँगा गाडी चढ्नेबाटै सस्ता विचार जन्मिए ।

राजालाई समेत आफ्नो पार्टीको सदस्य बनाएको देशकै सवैभन्दा जेठो दल प्रजा परिषद्का युवा कार्यकर्ताहरु यति जोशिला थिए, जो सुरुवालको इँजारभित्र साइनाइट बोक्थे । प्रजातन्त्रका खातिर कफन बाँधेका उनीहरु राणाहरुको कब्जामा पर्ने अवस्था आए साइनाइट सुँँघेर सिद्दिने तर पार्टीको सूचना नचुहाउने मानसिक तयारीमा देखिन्थे ।

बयान, बकपत्र, बिजुलीको झड्काभन्दा उनीहरुका लागि मृत्यु प्यारो थियो । साइनाइट, खाएर वा सुँघेर कसैले आत्महत्या गर्यो भने त्यो ब्रम्हहत्या हुन्छ भन्ने डरले राणा शासक युवाहरुको खानतलासी गर्थे ।

एकपटक त एउटा युवाको इँजारमा भेटिएको धुलो खानेकुरा मिसाएर कुकुरलाई दिँदा कुकुर ठाउँका ठाउँ मरेको थियो । साइनाइट उपलब्ध गराएको भनेर कम्पाउन्डर चन्द्रमान सैंजूलाई कठघरामा उभ्याइयो ।

सत्य बकाउन उनलाई केरकार, पिटपाट, कोर्रा, कटक र बिजुली गरी घोर यातना दिइएको थियो । जुन घटनालाई ‘साइनाइट पर्व’ भनेर पनि केही इतिहासकारहरुले व्याख्या गर्ने गरेका छन् । हो, यस्तो दल प्रजा परिषद् आज कहाँ पुग्यो ?