आधाशक्तिको उपासना प्राचीन कालदेखि नै प्रचलित छ । भारत वर्षमा आर्य र द्रविड दुवै सभ्यतामा मातृपूजा र शक्तिपूजा प्रचलित छ । इरानी, मिश्री, ईका, माया, एजटेक, बौद्ध आदि सभ्यतामा शक्तिपूजा व्यापक रहेको पाइन्छ ।

देवीको रुपमा युनानमा दीतिमारे, तिब्बतमा ‘लीमे’, मेक्सिको त्लानोल्टे ओल, अष्ट्रिया वेनस अफ बलोण्ड्राफ, मिश्र ईशीष, जापान मिकसिमोजिन आदि रुपमा शक्तिपूजा गरेको पाइन्छ । मोहन जोडपोमा भूदेवी र श्रीदेवीको प्रतिमा अंश शक्तिको रुपमा पूजा गरेको भेटिन्छ । मातृपूजाको विश्वव्यापी प्रवृत्ति आद्याशक्तिको मर्म साधनाद्वारा सम्झने एक विनम्र कोसिस मात्र हो यो ।

इसाको हजारौँ वर्ष पहिले विश्वासको लगभग हरेक प्रमुख सभ्यतामा शक्तिपूजाको प्रचलनलाई पुरातत्व बेत्ताले सर्वस्वीकृत तथ्य मानेको पाइन्छ । नेपालमा प्राचीनत कालमा निरन्तर पराशक्ति, जगज्जननी, जगदम्बा, दुर्गा माताको उपासना हुँदै आएको छ । इसाईहरुको उदयदेखि युरोपमा मातृपूजाको परम्परा प्रचलित भएको पाइन्छ । यसैगरी इस्लामको उदय पहिले नै काबामा देवी देवताहरुको मन्दिर पाइन्थ्यो । जसमा अलइज्जा, अलमनात जस्ता देवी मन्दिर पनि थिए । यस मन्दिरमा तत्कालीन अरबकी विदुषी र कवयित्री स्त्रीहरुको ठूलो संख्यामा सहभागिता थियो । यिनीहरूबीच पैगम्बर मोहम्मदको धैरै पटक शास्त्रार्थ भएको भेटिन्छ ।

नेपालमा बागदेवी, पृथ्वी, अदिति, सरस्वती, रात्रिदेवता, अरण्यदेवी, उषा, हरिसिद्धि, नक्साल भगवती, शोभा भगवती, गुह्येश्वरीजस्ता देवीरुप मानिन्छ  । भगवती दुर्गाको १०८ अलौकिक रुप विद्यमान भएको जनविश्वास गरिन्छ । ईश्वरको ममतामयी, करुणामयी शक्तिको नौ विशिष्ट रुपलाई नवदुर्गा भनिन्छ । ऋग्वेदमा देवी सुवत, उषा सुवत र रात्रि सुवत तथा सामवेदनमा रात्रि सुवत शक्तिको साधना पाइन्छ । कुरुक्षेत्रमा महाभारत युद्ध आरम्भ हुनुअघि भगवान श्रीकृष्णले युद्ध सफलताको कामना गर्दै दुर्गाको उपासना गरेका थिए । भगवान रामद्वारा दुर्गा उपासनाको वर्णन रामायणमा पाइन्छ । बौद्धधर्ममा मातृशक्तिको पूजा विविध रुपमा प्रचलित रहेको पाइन्छ । मत्स्यपुराण, अग्निपुराणमा दुर्गाको रुप र गुणको महिमा वर्णित छ ।

मार्कण्डेय पुराणमा दुर्गामहात्म्यको वर्णन रहेको छ । त्यसैलाई सप्तशतीको रुपमा अलग अलग पूजा, अर्चना गरिन्छ । यसै अनुसार ब्रह्माले मार्कण्डेय ऋषिलाई भनेका छन्– ‘देवीको पहिलो रुप शैलपुत्री, दोस्रो ब्रह्मचारिणी, तेस्रो चन्द्रघण्टा, चौथो कुष्माण्डा, पाँचौँ स्कन्दमाता, छैटौँ कात्यायनी, सातौँ कालरात्रि, आठौँ महागौरी र नवौँ सिद्धिदात्री । यी नौ रूपलाई नवदुर्गा भनिन्छ । यस अतिरिक्त जगदम्बाको विभिन्न नाममा जयन्ती, मंगला, काली, भद्रकाली, कपालिनी, दुर्गा, क्षमा, शिवा, धात्री, स्वाहा र स्वधामध्ये महासरस्वती, महादुर्गा र महालक्ष्मी यी तीन आधाशक्ति नै प्रधान रूप मानिन्छ ।

महादुर्गाले आसुरभाव नष्ट गर्छिन् । अहङ्कारको नास गर्नुको साथै ज्ञानको तरबारले अज्ञानलाई काट्छिन् । महादुर्गाको आँखामा सदैव करुणा भाव झल्किन्छ । महासरस्वती विवेक, परमसत्वमयी, विद्या, साहित्य, संगीत र ज्ञानकी अधिष्ठात्री हुन् । महालक्ष्मी ऐश्वर्यकी देवी हुन् । पराशक्ति विभिन्न रुपमा विभक्त छन् । चामुण्डा, काली, वाराही, वैष्णवी, रौद्री, महेश्वरी, ब्रह्मी, अम्बिका, नरसिंही, चण्डिका, कौमारी आदि उनका प्रसिद्ध मातृरुप हुन् । काली, तारा, छिन्नमस्ता, धूमावती आदि विधा प्रसिद्ध छन् । नन्दा, रक्तदन्तिका, शाकम्भरी, दुर्गा, भीमा र भ्रामरी यी ६ प्रसिद्ध देवी मूर्तिहरु छन् । चतुर्भुज, अष्टभुजा, दशभुजा र अष्टादशभुजा देवी रुपमा प्रसिद्ध छन् ।

माता दुर्गाको उत्पत्ति सम्बन्धमा शिव पुराणमा रुद्रसंहिता पाँचौँ अध्यायमा वर्णन गरिएको छ । जसअनुसार सृष्टि निर्माण समय आदिदेव शिवले लीला शक्तिबाट आफ्नो आकारको कल्पना गरेपछि पराशक्तिबाट आकार ग्रहण भयो । यही शक्ति अम्बिका कहलियो । यसैगरी उमा, पार्वती, शिवा, शैणसुता पनि भनिन थालियो । दुर्गा सप्तशतीअनुसार महिषासुरको वधका लागि सबै देवताहरूको शरीरबाट तेज पुञ्ज प्रकट भयो ।

सर्वप्रथम भगवान विष्णु, ब्रह्मा, शंकर एवं समस्त देवताबाट तेज प्रकट भयो । यी समस्त विराट तेज पुञ्ज एकत्रित भएर नारी रुपमा परिणत भयो । यही रूप महिषासुर–मर्दिनी देवी हुन् । प्रत्येक देवताले उनलाई अस्त्र शस्त्र प्रदान गरे । हिमालयले उनलाई सवारीको लागि सिंहलगायत थुप्रै रत्न समर्पित गरे । अनि तिनै जगदम्बाले असुरको विशाल सेनालाई क्षणभरमा नष्ट गरिन् ।

देवीको रुपमा सर्वत्र रहेकी जगदम्बा समस्त प्राणीहरूमा चेतना, बुद्धि, स्मृति, धृति, शक्ति, शान्ति क्षुधा, तृष्णा, दया र लक्ष्मीको रुपमा स्थित छिन् । यस्तो विविध रुपधारिणी शक्ति महासरस्वती, महालक्ष्मी र महाकालीको रुपमा प्रतिष्ठित छिन् । आश्विन शुक्लपक्ष  प्रतिपदाबाट नवमीसम्म र चैत शुक्ल प्रतिपदाबाट नवमीसम्म हरेक वर्ष दुईपटक नवरात्रिको आराधना गरिन्छ । यसरी नवदुर्गाको आराधना गर्दा उपासकलाई शक्ति, प्रज्ञा, ऐश्वर्य, श्री र तेज प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ ।