भित्ताको पात्रोमा आँखा डुलाउनासाथ धेरैको प्रतिक्रिया हुन्छ– ओहो ! आयो दसैँ । दसैँ सकिनासाथ चिसो सास फेर्दै भन्छ– गयो दसैँ । न दसैँलाई आएर सुख छ, न आउँदै नआएर । नेपालीका लागि दसैँ र चुनावले बोक्ने मनोविज्ञानको जमिन समान छ । दसैँले सुतेको उत्साह जागृत गराउँछ । मुलुकको राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक हरेक पाटोसँग दसैँको सम्बन्ध अन्योन्याश्रित रहन्छ ।

घरले परदेश, परदेशले घरदेश सम्झन्छ । बिछोडिएका जोडीको यही बेला माया मर्स्याङ्दी भएर उर्लिन्छ । घरको जाउलो कमाउन गएको छोरो दसैँ सम्झिएर अलिकति भएपनि कमाइको आयतन बढाउन निद्रा मार्न कस्सिन्छ । दसैँको सुगन्ध पस्नासाथ गृहिणीहरू ताउलो सफा गर्ने सुरसार गर्छन् । पसाएको केराको कोसो गल्छ कि गल्दैन भन्ने ध्याउन्न सबैको हुन्छ । त्यसमाथि दसैँका नयाँ लुगा र दक्षिणाबाट आउने बासनाको स्पर्श कसका लागि प्रिय नहोला !

दसैँ मान्ने खेलाडीको रुचि बदलिए पनि खेलका नियम एउटै गतिमा छन् । जहाजबाट झर्ने लाहुरेको आशक्तिमा रुम्जाटार विमानस्थलमा उभिएर आँखा ओछ्याउने परम्पराले विश्राम पायो होला । एकादशी बजारमा दोहोरी घन्किन छोडे होलान् । बेनीको बजारमा माया लगाउने एउटा मीठो सपना भङ्ग भयो होला । हरियो डाँडामाथि हलो जोत्ने साथी गीत गाएर चौतारीमा मान्छे बटुल्ने धर्मराज थापाको युग सकियो होला । नारायण रायमाझीको अक्षता नमुछ्न आव्हान गरिएको गीत कतिका लागि सत्य सन्देश भयो होला ।

दसैँ मनाउन घर जाँदा आफैँ चढेको बाहन दुर्घटना भएर भगवानका प्यारा हुनेहरूको कथा अलग छ । तर प्रकृतिको डायरीमा अन्धकारसँगै उज्यालोको पृष्ठ छ । आशाले मान्छेलाई तानिरहन्छ । भोलि बाँच्ने ग्यारेन्टी होस् नहोस्, अलार्म ठीकठाक पारेर सुत्छ मान्छे । आखिर मर्ने भयले मान्छे जन्मन कहाँ कम भएको छ र ?

माध्यम फेरिए पनि मायाको परिभाषा उही छ । मायाले दिने सामर्थ्य उही छ । आँखाको आँसु र अनुहारको हाँसो प्रकृतिले मानिसलाई दिएको सबैले बुझ्ने लिपि हो, भाव हो । हावाको गतिमा भएपनि मायाले उही सौदा मारेकै छ । हुलाकको चिठ्ठीबाट आउने मायाको सन्देश अहिले सामाजिक सञ्जालमै भएपनि उच्छ्वास पोखिएकै छ । माया कतै टीकटकको बाछिटामा रमाएको छ । माया र कुवाको पानी समान हो । यो खर्च भयो भनेर डराउनु पर्दैन । माया बाँड्नुस्, दोब्बर हुन्छ ।

अजात शत्रु मानिने बिराला र कुकुरको प्रेमले हार्दिकता बाँड्न थालिसक्यो ।  बिराला र मुसाको लुकामारीले प्रकृतिको नियमलाई च्यालेन्ज गरिसक्यो । महँगा गाडी र बाक्ला ओछ्यानमा मालिकसँग सुत्ने टमीहरु फलफूल र ड्राइफूडको सोखिन भइसके । समयसँग मान्यता बदलिनु प्रकृतिको अर्को नियम हो । दसैँ धेरै नेपालीका लागि एउटा साझा बिसौनी हो । माया जोड्ने सुपरग्लु हो । यिनै चाडपर्व छन् र त कर्तव्य जीवित छन् । त्यही कर्तव्य लिकमा अनुशासन हिँडेको छ । सानाले ठूलाबाट लिने आशीर्वादभित्र एउटा सिङ्गो समय छ । मङ्गल धुनसँगै बीस सय आयुका लागि गरिने कामना आफैँमा ठूलो कमाई हो ।

दसैँ त्यसै दसैँ भएको होइन । न गर्मी, न जाडोको शारदीय मौसम । मान्छेअनुसारका योजना । बहानाबाजी गर्नेका दसैँ त झन् खुँदो सावित हुने गर्छ । साहु दसैँ तेर्स्याएर  ऋण उठाउन तम्सिन्छ । आसामी दसैँ निहुँ बनाएर उम्किने बहाना खोज्छ । सरकारी कार्यकालमा जानुस्, दसैँका नाममा अस्तिनै खातापाता मिलाएर काम हुन छोडिसक्यो । स्कुलमा आग्लो लागेको निक्कै समय घर्किसक्यो । न्यायालय दसैँको दुईहप्ते छुट्टीमा निमग्न छ । जीवनजलमा रस भेट्नेहरू ग्राहकको खोजीमा लागिसके । सगुनका नाममा तीनपाने र चारपानेका स्वादहरू चेली, माइतीको सम्झनामा बाफ बनेर तप्कन थालिसके ।

प्रविधिको प्रतापले के गाउँ, के शहर, के घरदेश, के परदेश सबै ठाउँ एकाकार भएको छ । खीर, कुराउनी, चाम्रेलाई गाउँघरसम्मै पिजा, बर्गर, स्याण्डवीचले विस्थापित गरिसकेका छन् । अब मासु हैन चिकेन, मटन, पोर्कका भेराइटीले घर गरिसकेका छन् । शहरका चोकगल्लीमा चिकन र गाउँका पाखापखेरामासमेत पानीपुरीका लागि किशोरकिशोरीको उदेकलाग्दो भीड देखिने गरेको छ । युट्युबमा हेरेर कपाल काट्ने, लुगाको डिजाइन छान्ने पुस्ता हावी हुन थालिसकेको छ । जसले देशलाई आमा नभएर रहर फुलाउने ट्रान्जिट ठान्छ ।

कर्म नभई भाग्य फुलाउने रहरले भाषणमा जति आत्मनिर्भर देखिन्छ, भोगाइमा भने मुलुक भारत र चीनको शोरुम बन्दै गएको छ । दसैँमा जसले जसलाई जति आशीर्वाद दिएपनि ढर्रा फेरिएन । बाउको आशीर्वाद लिएर मुन्टो हल्लाए पनि आफ्ना बाउआमा जस्तो इमानी हुने साहस न छोराले गरे, न छोरीले । पहिला गाउँमा साना घरभित्र धेरै सदस्य थिए । पर्खाल बन्दिलो थिएन, एकताको साङ्लो प्रबल थियो । सानो ढोकाभित्र निहुरिएरै धेरै मान्छे छिर्थे । अहिले शहरमा ठूला ढोका छन् तर छिर्ने मान्छे छैनन् । आफ्नैसँग हार्दिकता छैन । अब धेरै कुर्न पर्दैन टीका, आशीर्वाद भिडियोबाट दक्षिणा डिजिटल पे बाट भुक्तानी भएको खबर आउने छ ।

पहिला पहिला थोरै आयस्ता, थोरै प्राप्तिबाट धेरैको सदिच्छा पूरा गर्नुपर्ने बाध्यता थियो । घुँडा टालेको मयलपोस सुरुवाल लगाउने बाउले एकदर्जन सन्तानको व्यवस्थापन गर्थे । जात्रामा मजेत्रो पाएका साइँली, काइँलीले दसैँको भाग पाउँदैनथे । तीजमा धोती जुरेका हजुरआमा, आमा र काकीका लागि दसैँ आउँदैनथ्यो । दसैँमा जसले जुत्ता र कमिज पाउँथे, तिनीहरूका भागमा जाडो छल्ने खद्दरका बाक्ला कमिजसँग भेटघाट हुँदैनथ्यो । जेठा, माइला दाइले सानै उमेरमा बाउन्न लात, त्रिपन्न ठक्कर खाएर घर व्यवहारमा बाउसँगै साझेदार बन्नुपर्थ्यो । घरैपिच्छेको सामाजिक अर्थशास्त्र यही थियो । आमाले भाग लगाएर दिएको हरेक चीज भगवानको प्रसादजस्तो हुन्थ्यो ।

घरभित्रको अनुशासन समाज हुँदै राज्यमा फैलिएको थियो । विकृतिलाई संस्कृति बनाउने दुष्प्रयास हम्मेसी कसैले गर्दैनथ्यो । अहिले जिन्दगीको मेनु नै फेरिएको छ । न मीठोले कोही सन्तुष्ट हुन्छ, न राम्रोले कसैलाई फ्रेस बनाउँछ । दुःख रोपेर सुख खोज्ने विडम्बनापूर्ण पात्र बन्दैछ मान्छे !

जिन्दगी भनेको झरनाजस्तै हो, अरुले सुन्दर देख्छन् तर ढुंगामा बजारिनुको पीडा आफैँलाई मात्र थाहा हुन्छ । अझ यो कली हो, यहाँ कसम खानेले नभई रक्सी खानेले साँचो बोल्छ, नोट देख्दा सबै अघि सर्छन् चोट देखेपछि पछि सर्नेको जमात गनेर साध्य हुन्न । मन दुखाएर होइन, मन बुझाएर कटाउनु पर्छ समय । बच्नुपर्ने सानोतिनो गल्तीबाट नै हो, मान्छे पहाडसँग नभएर ठोक्किने ढुंगासँग हो ।

अन्ततः बुझ्नुपर्ने सत्य के भने हामी सबै यो पृथ्वीका पाहुना हौँ, मालिक होइन । निधारमा के लेखिएको हुन्छ नभोग्दासम्म कसैलाई थाहा हुन्न । हाँसेको आफ्नै तस्वीर हेरेर हरेक रात रुनुपर्ने पात्र यही धरामा भेटिन्छन् । स्कुलको परीक्षा जस्तो हुँदैन जिन्दगीको परीक्षा । यसलाई घोकेर नभई सोचेर समाधान गर्नुपर्छ । राम्रो दिनको प्राप्तिका लागि नराम्रो दिनसँग लड्नुपर्छ । भाग्यको किताबमा लेखिएका धेरै पाना जिन्दगीले च्यातिदिन्छ ।

आखिर जिम्मेवारीको बोझ, परिवारको सोच र धनको खोजमा मानवयात्रा सकिने रहेछ । भनिन्छ– पसिना र आँसु कहिल्यै झुटो हुन सक्दैनन् किनकी पीडा नभई आँसु झर्दैन र दुःख नगरी पसिना बग्दैन । मान्छेले घर बदल्छ, साथी बदल्छ तर पनि दुःखी नै हुन्छ, किन थाहा छ ? उसले आफूलाई बदल्न सक्दैन ।