बिहेबारी, पुराण, उपनयन, मरिमराउजस्ता सामाजिक र सांस्कृतिक भेलामा किशोरकिशोरीको सहभागिता घट्दै गएको छ । हरेक अभिभावक आफ्ना सन्तान घरपरिवार र सामाजिक काममा घुलमिल नभएकोमा चिन्तित छन् । पढ्नु, घुम्नु, मनोरञ्जन गर्नु यी सबैको केन्द्रमा समाज रहन्छ । तर किशोरकिशोरी आफ्नो रुचि र स्वार्थबाहेकका काममा भने निरस देखिने गरेका छन् ।

विहानै कलेज, घर फर्किएपछि होमवर्क गरेसँगै उनीहरुका लागि सामाजिक सञ्जाल समय काट्ने माध्यम बनेको छ । खासगरी साथीभाइसँग स्न्यापच्याटमा उनीहरु रमाउने गरेका छन् । प्लस टु पछि विदेश पढ्न जाने तयारीमा किशोरकिशोरीले अधिक समय गुजार्ने गरेका छन् । ‘पर्दाको जन्ती र मर्दाको मलामी’ भन्ने सामाजिक मान्यतासँग नयाँपुस्ता लामो दूरी कायम गरेर बसेको छ ।

अहिले अधिकांश अभिभावकको साझा समस्या आफ्ना बालबच्चाको मोबाइलको लत कसरी छुटाउने भन्ने नै  छ । किनकि अधिकांश बच्चाहरू अत्यधिक मात्रामा मोबाइल चलाउने मात्र होइन, खाना खाँदा, होमवर्क गर्दा वा निदाउन पनि मोबाइलको माग गर्दछन् ।

पछिल्लो समय किशोर पुस्ताले मोबाइल फोनमा आफूलाई व्यस्त राख्दा सामाजिक क्रियाकलापमा कम उपस्थिति जनाउने गरेको पाइन्छ । घरमा बस्दा परिवारका सदस्यसँग संवादमा पनि किशोर पुस्ताको चासो देखिँदैन ।

भक्तपुरको च्यामासिङस्थित मामाघर जाउँ न भन्दा आफ्नो छोरो ‘तपाईंहरु गएर आउनु म एक्लै घरमा बस्छु भनेर ठुस्स पर्छ’, अनामनगर निवासी गंगामाया धिताल बताउँछिन् । उनी भन्छिन्, ‘कुनै बेला आफू घरबाहिर जानु पर्‍याे भने छोरालाई मामाघरमा पठाउन निकै धौ धौ पर्छ । उसलाई १० कक्षामा पढ्दा मोबाइल किनिदिएको त्यही मोबाइलमा गेम खेलेर बस्ने गर्छ’ उनी थप्छिन्, ‘छोरोले खाना खाने समय बिर्सिन्छ बरु तर मोबाइल फोनबाट टाढा बस्ने भनेको बिहान कलेज जाने समय ६ बजे देखि १० बजे सम्म मात्र हो ।’ अर्कातिर विद्यार्थीले पढ्ने विषय गुगलमा खोज्नुपर्ने भनेर स्कुलले नै अनिवार्य गरिदिएपछि अभिभावक सन्तानलाई सुविधायुक्त मोबाइल सेट, ट्याब, ग्याजेट किनिदिन बाध्य छन् । आफ्नो मन सन्तानमाथि, सन्तानको मन मोबाइमाथि भने जस्तै भएको छ गंगामायालाई । आफ्ना पालामा थोरै मिठो मसिनो र एउटा सानो कपडा पाउँदा पनि खुशीले थाल खाउँ कि भात खाउँजस्तै हुने गरेको विगत सम्झँदै उनी भन्छिन्– खै अहिलेका सन्तानलाई कसैगरी पनि खुशी पार्न सकिएन ।

‘अहिलेका बच्चाहरू मोबाइलमा नै हुर्के, बढे । सरसंगत, खानपान सबै त्यहीँबाट निर्धारण गर्छन् । खानेकुरा समेत युटुबमा हेरेर फर्माइस गर्छन् । चुल्हो बाल्ने भन्दा पनि अनलाईन सपिङमा उनीहरुको रुचि छ । भरसक घरबाहिर निस्कन नपरे हुन्थ्यो जस्तो गर्छन् । मिल्ने भएर स्कुल, क्याम्पस पनि जाने थिएनन् ।’ सिन्धुपाल्चोक घर भई हाल काठमाडौं बस्ने शर्मिला खड्का भन्छिन् । उनका दुई छोरी एक छोरा छन् । छोरीहरू ९ र ११, छोरा ४ कक्षामा पढ्छन् । शर्मिलाको पनि हैरानी उही छ । वर्ष दिनको चाड दशैँ मनाउन दुईचार दिन गाउँ जाने कुरा उठ्नासाथ गाउँमा नेट नभएको भन्दै मुख बिगार्न सुरु गर्छन् । उनी भन्छिन्, ‘छोरीहरुलाई सबैसँग घुलमिल गराउन लाख प्रयत्न गर्छु । अहँ सुनेको नसुन्यै गर्छन् । घरमा कोही पाहुना आयो भने गफगाफ गर्दैनन् । करकाप गर्दा उल्टै हप्कीदप्की गर्छन् । आफ्नो लालनपालनमा कतै त्रुटी भएको हो कि समय यस्तो हो, मैले बुझ्न सकेकी छैन ।’

किशोरकिशोरीका गुनासो सुनुवाइ भएन : मनोचिकित्सक

पहिलेका बालबालिका संयुक्त परिवार र समाजमा हुर्किन्थे । जहाँ घरमा पनि धेरै दाजुभाइ दिदीबहिनी मिलेर बस्ने गर्दा एकले अर्को अनुभव र समस्या आदानप्रदान गर्दा उनीहरू समाजमा सहजै घुलमिल हुने मनोचिकित्सक डा. ऋषभ कोइराला बताउँछन् । उनी भन्छन्, ‘पछिल्लो समय पारिवारिक वातावरण, प्रविधिको विकास आदि कारणले गर्दा बच्चाहरू आफ्नै उमेर समूहका बालबालिकासँग पनि घुलमिल हुन पाउँदैनन्, साथीभाइको साथ संगत भन्दा पनि डिजिटल डिभाइस उनीहरूलाई प्यारो भएको छ ।’

बच्चा जन्मिएपछि समाजमै हुर्काउने वातावरण तयार गराउने वा समाजमा घुलमिल भएर बालबालिकालाई हुर्काउन सकियो भने उनीहरू सामाजिकीकरण हुने उनको भनाइ छ ।

अहिलेका किशोर पुस्तालाई कसरी सामाजिकीकरण गराउने वा समाजमा कसरी घुलमिल गराउने त ?  कोइराला भन्छन्– अभिभावकले आफ्ना बच्चाहरूलाई समय दिएर उनीहरूका कुरा सुनिदिनु पर्छ ।

अभिभावकहरू दिनभरि आफ्नो काममा व्यस्त हुने, बच्चालाई समय नदिने, बच्चा अझ पछिल्लो समय होस्टलमा राख्ने चलन बढेको छ । होस्टलमा बच्चालाई छोड्दा उनीहरूले सामाजिक मूल्यमान्यता भुल्दै जाने र आफू एकोहोरो हुने मनोविद्हरुको निष्कर्ष छ । विद्यालयमा पनि संस्कृतिका बारेमा पठनपाठन नगराउँदा पनि हाम्रा पछिल्ला पुस्ता सामाजिकीकरण हुन सकेका छैनन् । अझ एउटा मात्र सन्तान जन्माउने प्रवृत्ति बढ्दा साथीको अभावमा पनि एक्लिने चरित्रको विकास भएको कतिपयको धारणा छ ।

बिहानदेखि बेलुकासम्म बच्चा स्कुलमा हुन्छन् । त्यहाँ धर्म, संस्कार, चाडपर्व र समग्र नैतिक आचरणका विषयमा सिकाइँदैन । थोरैका घरमा यस्तो वातावरण पाइन्छ । यसले गर्दा हाम्रा सांस्कृतिक परम्पराको परिचय नै गुम्न सक्ने परिस्थिति आएको अन्तर्राष्ट्रिय पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका उपाध्यक्ष प्रा. डा. देवमणि भट्टराई बताउनुहुन्छ ।

पछिल्ला समयका किशोर पुस्तामा सामाजिक गतिविधि रीतिरिवाज नसिकाइएको कारण उनीहरू एकोहोरो भएको विश्लेषण प्रा.डा. भट्टराईको छ ।

८७ प्रतिशतलाई पुग्दैन शारीरिक व्यायाम

काठमाडौंको कोटेश्वरमा बस्ने राधिका अधिकारीकी छोरी ५ वर्षकी भइन\ । उनलाई खाना खुवाउन अनिवार्य मोबाइल चाहिन्छ । मोबाइलमा कार्टुन देखायो भने उनी ढुक्क भएर खाना खाने आमा राधिका बताउँछिन् ।

यो समस्या उनको मात्र हैन, पछिल्लो समयका अधिकांश बालबालिकाहरू बोली फुट्न नपाउँदै बाबा आमा भन्ने बेलामा मोबाइल फोनतिर संकेत गर्न थालिसकेका छन् । पछिल्लो समय बालबालिकाहरू निकै अल्छी भएको विभिन्न अध्ययनहरुले बताएका छन् । विश्वभरिका ८० प्रतिशत ११ देखि १७ वर्षका बालबालिका र किशोर किशोरीले शरीरलाई आवश्यक पर्ने शारीरिक गतिविधि नगर्ने गरेको विभिन्न अध्ययनले देखाएको छ ।

समय धेरै परिवर्तन भएको छ । अझ भनौँ प्रविधिले धेरै फड्को मारेको छ । बच्चा जन्मिएको थोरै समयबाट नै बच्चा भुलाउने वा फकाउने नाममा मोबाइल जस्ता डिजिटल सञ्चार माध्यमको प्रयोग बढ्दो छ । यहाँ सम्म कि बालबालिकालाई भुलाउन र रुँदा फकाउने माध्यमका रूपमा नै मोबाइललाई प्रयोग गर्न थालिएको छ । अभिभावकमा मोबाइलको असरका बारेमा जानकारी हुँदाहुँदै पनि आफ्ना सन्तानलाई मोबाइल दिने क्रम बढ्दो छ । बालबालिकाबाट शुरु भएको लत किशोरवयमा अझ विस्तार हुँदै जाने देखिएको छ ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार आवश्यक शारीरिक व्यायामको कमीले गर्दा बालबालिका र किशोर किशोरीहरूको स्वास्थ्य खराब हुनुका साथै मस्तिष्क विकास र सामाजिक सीपमा समेत असर गरिरहेको छ । अध्ययनहरूले धनी या गरिब हरेक देशका बालबालिकाहरूमा पछिल्लो समय दिनमा एक घण्टा पनि शारीरिक व्यायाम नगर्ने गरेको पाइएको छ । स्वास्थ्यका दृष्ट्रिकोणले दैनिक रूपमा कम्तीमा पनि एक घण्टा शारीरिक व्यायाम अत्यन्तै आवश्यक रहेको चिकित्कसकहरुको भनाइ छ ।

दैनिक ३० मिनेट मुटु ढुकढुक हुने गरी हिँड्न चिकित्सकहरू सुझाउँछन् । तर अहिले धेरै मानिस एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जान यातायात प्रयोग गर्छन् । त्यसमा पनि पछिल्लो समय सहज बन्दै आएको पठाओ, इनड्राइभ सेवाले थप सहज बनाए दिएको छ । अफिसमा बसेर काम गर्ने मानिसहरू पनि अफिस समयमा खाजासम्म पनि अनलाइनबाट मगाएर खाने गर्छन् । यो प्रवृत्तिले उनीहरुको स्वाथ्य अवस्थामा थप जोखिममा पर्दै गएको छ ।

के होे शारीरिक व्यायाम ?

ब्यायाम भनेको मुटुको धड्कन बढ्ने र फोक्सोले तेज श्वास फेर्ने सबै गतिविधि हो । जसमा दौडिनु, साइकल चलाउनु, पौडी खेल्नु, फुटबल खेल्नु, उफ्रिनु, डोरी खेल्नु, पसिना निकाल्ने खालका काम गर्नु हो । बालबालिकाहरु लाई आफ्ना अभिभावकले स्कुल जाँदा पनि घरै अगाडीबाट स्कुल बस चढाएर पठाउने गर्छन् । यसले पनि बालबालिकाको शारीरिक रुपमा हिँड्ने, दौडिने र खेल्नबाट बन्चित भएका छन् ।