काठमाडौं – उपत्यकामा नेवार समुदायका पुराना घरका मूलढोका होचा छन् । उपत्यकाको भित्री बस्तीका पुराना घरमा अहिले पनि होचा ढोका देख्न सकिन्छ । मुख्य नेवारी बस्तीका प्रवेशद्वार पनि होचै हुन्छन् । यस्ता घर र टोलभित्र प्रवेश गर्दा र निस्कँदा टाउको निहुराउनु पर्छ । मल्लकाल र त्यसअघि बनेका आधिकांश घरको ढोका होचै छन् । नेवार समुदायका घर र टोलको मूलढोका होचो बनाउनुको कारण भने अनौठो तथ्यसँग जोडिएको छ । 

पहिले–पहिले राजाहरू नेवार समुदायका चेली जिस्काउन टोल र घरमा छिर्ने गर्दा नेवार समुदायका सुन्दर युवतीलाई राजाबाट जोगाउनै मुस्किल हुने गर्दथ्यो । राजाहरू घरघर पसेर सुन्दर युवतीलाई जबर्जस्ती लिएर समेत जान थालेपछि सो समुदायका अगुवाले घर र टोलको मूलढोका होचो बनाउने जुक्ति निकालेको बताइन्छ । 

त्यसबेलाको सामाजिक र राजनीतिक संरचनाका कारण राजाको अत्याचारविरुद्ध बोल्न नसक्ने भएका कारण पनि सो समुदायमा यस्तो परम्पराको सुरु भएको जानकारहरू बताउँछन् । राजा, महाराजा पदीय अदवका कारण निहुरिन नजान्ने र किशोरी पछ्याउँदै जाँदा ठोक्किएर टुटुल्को उठ्ने भएकाले सबक सिकाउन यो उपाय खोजिएको बताइन्छ । 

हाल बन्ने घरहरूमा भने सो प्रकृतिमा ढोका देख्न पाइँदैन । तर, काठमाडौंको पुरानो नेवारी बस्तीमा छिर्ने हो भने त्यस्ता संरचनाको अस्तित्व अझै देख्न सकिन्छ । खबरहबकर्मी चिरायु शाक्यले काठमाडौंको विभिन्न स्थानमा पुगेर पुरानो नेवार बस्तीका होचा ढोकाको तस्बिर खिचेका छन् ।