मन्त्रिपरिषद्को बैठकबाट सय रुपैयाँको नोटमा चुच्चे नक्सा हाल्ने निर्णय गरेपछि राष्ट्र बैंकले पनि त्यही अभ्यास अगाडि बढाइरहेको छ । तर त्यसैको भोलिपल्ट नै भारतीय विदेशमन्त्री जयशंकरले यसमा असन्तुष्टि व्यक्त गरे ।
जयशंकरले केही कुरा गरेका छन्, जसमा पहिलो नेपालको एक पक्ष निर्णयले अवस्था बदलिँदैन भन्ने उनको भनाइ छ । अर्को, स्थापित संयन्त्र हुँदाहुँदै नेपालले एकतर्फी निर्णय गर्यो , त्यसमा हाम्रो धारणा प्रष्ट छ । यो निर्णय हामीलाई मान्य छैन र हामीबीचको अवस्था वा स्थलको यथार्थको परिवर्तन हुँदैन ।
यसको मतलब, हामीले मिचेको भोग गरिराखेको छौँ, यो स्थलमा यथार्थ परिवर्तन हुँदैन भन्ने जयशंकरको भनाइ अर्थ्याउन सकिन्थ्यो । मेरो विचारमा भारतले नेपालको कार्यप्रति असन्तुष्टि जनाएको यो नै पहिलो विषय हैन । जस्तो-
नेपालले नयाँ संविधान २०७२ जारी गर्ने बेलामा पनि तिनै जयशंकर आएर रोक्न दबाब दिए तर नेपालले मानेन अन्ततः जारी गर्यो ।
अर्को, नेपालले २०५७ जेठ ७ मा चुच्चे नक्सा प्रकाशित गर्यो , त्यसमा पनि उसले असन्तुष्टि जनायो ।
चीनले कोदारी राजमार्ग बनाउँदा पनि भारतले भयंकर असन्तुष्टि जनाएको थियो । यतिसम्म भनेको थियो कि अब नेपालमा दर्जन-दर्जन गाडीमा कम्युनिस्ट आउँछन है । तत्कालीन राजा महेन्द्रले गाडी चढेरै कम्युनिस्ट आउँदैन भनेका थिए । भलै, अहिले कम्युनिस्टले नै देश चलाएका छन् ।
त्यसैले पूर्व-पश्चिम राजमार्ग नेपालले बनाउँदा पनि भारतले धेरै असन्तोष जनाएको थियो । यसखाले गतिविधि भारतले बाक्लै दोहोर्याइरहन्छ । यो चुच्चे नक्सा नोटमा हाल्दा उसले विरोध गर्यो । जबकि ०७८ साल माघमा हामीले दुई रुपैयाँको सिक्कामा चुच्चे नक्सा हालिसकेका छौं । एक रुपैयाँको सिक्कामा पनि चुच्चे नक्सा नै छ ।
राष्ट्र बैंकले जारी गरेका सिक्कामा चुच्चे नक्सा त राखिरहेकै छ । अहिले आएर नोटमा हाल्दा किन उसले किन विरोध गर्ने ? यो त खाली भारतले नेपालप्रति खोँचे थाप्ने काम मात्र गरिरहेको हो ।
नेपालमा पनि सरकार कस्तो छ, शासन कस्ताले गरेको छन् भन्ने कुरामा निर्भर रहन्छ । केपी शर्मा ओलीका पालामा २०७७ जेठ ७ गते चुच्चे नक्सा निकालियो । हाम्रो लिपुलेक, कालापानी लिम्पियाधुराबाट भारतीय फौजलाई उठाउन सकिएन ।
नेपालसँग सन् १८१९/२१/२७ र ५६ का धेरै नक्सा छन् । त्यसमा लिम्पियाधुराबाट निस्किएको पानीलाई काली भनेर राम्रोसँग लेखिएको छ । यसअनुसार लिम्पियाधुराबाट निक्लेको नदीभन्दा पूर्वको समस्त भूभाग नेपालको हुन्छ । त्यसमा गुन्जी, कुटी, नावी, कालापानी, नाबीडाङ र लिपुलेक भन्ज्याङ सबै हुँदा पनि भारतले सन १९६२ देखि ओगटेर बसिराखेको हुँदा उसको एकलकाँटे विचारले नेपाललाई नटेरेर भोग गरिरहेको छ ।
नापीको महानिर्देशकहरुको संयोजकत्वमा भएको बोर्डर वर्किङ ग्रुप ४ वर्षदेखि निष्क्रिय छ । नेपालले बोर्डर वर्किङ ग्रुपको काम समीक्षा गरौँ भनेर चिठी लेख्दा पनि भारतले वास्ता गरेन ।अहिले जयशंकरले नेपाली नोटमा चुच्चे नक्सा हाल्दा त्यो संयन्त्र सम्झिए
सीमा मुद्दाबारे स्थापित संयन्त्र त छँदै छ नि । त्यो संयन्त्र मार्फत पो छलफल गर्नुपर्ने हो त । नेपालले एकलौटी तरिकाले नक्सा निकाल्यो भन्नुमा भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी पहिलो पटक नेपाल भ्रमणमा आउँदा नेपाल–भारत बीचमा एउटा सीमा सम्बन्धी संयन्त्र बनेको थियो । त्यसमा चार खाले संयन्त्र बनाइएका थिए । जसमध्ये एउटा नेपालको नापी विभागको महानिर्देशक र भारतको सर्भिस जनरलको बीचमा बोर्डर वर्किङ ग्रुप गठन भएको थियो । त्यसको मुनि पनि नेपालका सीमावर्ती क्षेत्रका प्रमुख जिल्ला अधिकारी र डिस्ट्रिक्ट मजिस्ट्रेटको नेतृत्वमा फिल्ड सर्भे टीम गठन भएको थियो ।
त्यसबाहेक परराष्ट्र सचिवहरूको बीचमा पनि एउटा संयन्त्र बनेको थियो । लिपुलेक कालापानी सुस्ताको सम्बन्धमा तल्लो तहबाट प्राविधिक परामर्श लिएर दुवै देशका परराष्ट्र सचिवले प्रतिवेदन तयार गर्ने भनेर गठन भएको संयन्त्रले काम नै गर्न सकेन । परराष्ट्र सचिवस्तरीय संयन्त्रले त काम नै सुरु गर्न सकेन ।
बोर्डर वर्किङ ग्रुप नापीको महानिर्देशकहरुको संयोजकत्वमा भएकोले थोरै काम गर्यो । तर ४ वर्षदेखि त्यो पनि निष्क्रिय छ । नेपालले बोर्डर वर्किङ ग्रुपको काम समीक्षा गरौँ भनेर चिठी लेख्दा पनि भारतले वास्ता गरेन र उसकै कारण संयन्त्र सक्रिय भएको छैन । अहिले जयशंकरले नेपाली नोटमा चुच्चे नक्सा हाल्दा त्यो संयन्त्र सम्झिए । त्यसकारण यो मूलतः छलछाम गर्ने कुरा मात्रै हो ।
अब नेपाल कराइरहने र भारत काम गरिरहने हुन सक्छ । जस्तो – कोभिडका बेला पनि पिथौरागढदेखि लिपुलेकसम्म उनीहरूले सडक उद्घाटन गरे । त्यसपछि पनि नेपालले कूटनीतिक नोट पठायो । यो तपाईँहरूले एकतर्फी काम गर्नुभयो, कुरा गरौँ भन्दा पनि केही प्रतिक्रिया नदिएपछि नेपालले चुच्चे नक्सा हालेको हो ।
अहिले सय रुपैयाँमा चुच्चे नक्सा राख्दा भारतलाई के अप्ठ्यारो पर्यो ? किन टाउको दुख्यो ? यो सय रुपैयाँ त भारतमा गएर चल्ने हैन नि । नेपालसँग जोडिएको केही भारतीय बजारमा हेरफेर हुन्छ । त्यो पनि उसले बढी कमिसन खान्छ । एक सय भारुको १६० लिनुपर्नेमा १६५/७० नेपाली रुपैयाँ लिन्छ ।
नक्सामा प्रमाण त अंग्रेजले बनाएको नक्सा नै हामीसँग छ । सन् १५६मा ब्रिटिसले बनाएको ’इन्डिया जोइनिङ इस्ट वेस्ट एण्ड साउथ’ भनेर त्यो नोट नम्बर ३ मा यो नक्सामा नेपालको जंगबहादुरले हाते नेपाली कागजमा बनाएको नक्साको विवरण पनि समावेश गरिएको छ । यसैगरी त्यो नक्सामा लिम्पियाधुराबाट निस्किएको नदीलाई काली लेखिएको छ भनेपछि त यो ठूलो प्रमाण भयो नेपालको निम्ति ।
संयुक्त राष्ट्रसंघका महासचिव नेपाल आउँदा नेपालले चुच्चे नक्सा उपहार दिन सकेको भए त्यसले अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्थ्यो । हामी नेपाली यस्तै कमजोर हुँदाहुँदै अहिले भारतीय विदेश मन्त्री जय शंकरले नेपाललाई दबाब दिन कोसिस गरेका छन् ।
त्यही काली नदीमा कालीको थानमा गएर नरेन्द्र मोदीले पूजा गर्दा हामी बोल्न सकेनौँ । गुन्जी नजिकै लगभग ९ महिना अगाडि बकाइदा पूजा गरेर आकाशबाटै चीनको तिब्बतको मानसरोवर हिमाललाई दर्शन गरेर आए, नेपालले केही गरेन । त्यसबेलामा एउटा नोट पनि नेपालले लेख्न सकेन ।
नेपालले चुच्चे नक्सा निकालेको बेलामा त्यसको नक्कल कूटनीतिक हिसाबले भारत, चीनलाई कतै पनि पठाएको छैन । यस्तै शिथिलताका कारण हामी नेपाली पछि परेको जस्तो लाग्छ ।
संयुक्त राष्ट्रसंघका महासचिव नेपाल आउँदा कमसेकम नेपालले चुच्चे नक्सा विधिवत् उपहार दिन सकेको भए त्यसले अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्थ्यो, त्यो नक्सा ।
हामी नेपाली यस्तै कमजोर हुँदाहुँदै अहिले पनि भारतीय विदेश मन्त्री जय शंकरले नेपाललाई दबाब दिन कोसिस गरेका छन् । यस विषयमा परराष्ट्रमन्त्री नारायणकाजी श्रेष्ठले हामी कूटनीतिक तहबाट कुरा गरेर समाधान गर्न सक्छौँ भन्नु भएको छ । तर, मेरो विश्लेषणमा कूटनीतिक तवरले भारत सीमा मामलामा कुरा गर्न इच्छुक छैन ।
भारतले पहिला नयाँ नक्सा लियो, पोलिटिकल म्याप अफ इन्डिया बनाएर नेपालको लिपुलेक लिम्पियाधुरा कालापानीसम्म खर्लप्प भारततर्फ हाल्यो । हालेपछि नेपालले यसबारे कुरा गरौँ भनेर ५ पटक कूटनीतिक नोट पठायो । तर पनि कुरा गरेको छैन भने अहिलेको परराष्ट्रमन्त्रीले के कुरा गर्ने ?
(सीमाविद् बुद्धिनारायण श्रेष्ठसँग कृष्ण तिमल्सिनाले गरेको कुराकानीको सम्पादित अंश)
प्रतिक्रिया