काठमाडौं – भारतको संस्कृति मन्त्रालयले सांस्कृतिक कूटनीतिलाई सुदृढ पार्ने र विश्वभरका राष्ट्रहरूसँग सम्बन्धलाई बलियो बनाउन एक महत्वाकांक्षी पहल सुरु गरेको छ।

७८ देशहरूसँग सांस्कृतिक आदान– प्रदान कार्यक्रमको सम्झौतासँग, भारतले आफ्नो सांस्कृतिक छाप फैलाउँदै, समृद्ध सांस्कृतिक सम्पत्ति प्रवर्द्धन गर्दै, र संगीत, नृत्य, नाटक, संग्रहालयहरू, पुस्तकालयहरू, र ऐतिहासिक संरक्षण जस्ता विभिन्न क्षेत्रहरूमा अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्यको प्रोत्साहन गर्दैछ।

सांस्कृतिक कूटनीतिको शक्तिलाई परिमाण गर्दै, संस्कृति मन्त्रालयले सांस्कृतिक सम्बन्धहरूलाई प्रोत्साहित गर्नको लागि यसलाई एक औजारको रूपमा मान्यता दिएको छ। आजको वैश्वीकरण युगमा, संस्कृति एक पुलको रूपमा कार्य गर्दै, मानिसहरू र राष्ट्रहरूलाई राजनीतिक र आर्थिक विचारहरू बाहेक जोड्ने कार्य गर्दैछ।

संस्कृति मन्त्री गजेन्द्र सिंह शेखावतले संसदको राज्य सभा (अगस्त ८, २०२४) मा प्रश्नको लिखित उत्तरमा बताए अनुसार, सांस्कृतिक आदानप्रदान कार्यक्रमले सांस्कृतिक गतिविधिहरूको व्यापक दायरा कभर गर्दछ। यी कार्यक्रमहरूले कलात्मक प्रतिभाको आदान(प्रदान, संरक्षण र रक्षणमा विशेषज्ञताको साझेदारी, र सांस्कृतिक संवाद मार्फत आपसी समझको प्रवर्धन समावेश गर्दछ।

सांस्कृतिक आदान(प्रदान कार्यक्रमहरूको दायरा अत्यन्त व्यापक छ, जसले विभिन्न प्रकारका कलात्मक र सांस्कृतिक अभिव्यक्तिहरूलाई समेट्छ।

भारतले संगीत र नृत्य समूहहरूको आदान(प्रदानका सम्झौतासँग धेरै देशहरूसँग सम्झौतास्वीकृत गरेको छ, जसले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा भारतीय शास्त्रीय, लोक, र समकालीन प्रदर्शनहरूको विविधता प्रदर्शन गर्दछ। उदाहरणका लागि, हंगेरीसँगको सांस्कृतिक आदानप्रदान कार्यक्रम अन्तर्गत, शास्त्रीय र लोक संगीत समूहहरूको आदान(प्रदानमा विशेष ध्यान दिइएको छ, जसले प्रदर्शन र कार्यशाला मार्फत सांस्कृतिक संवादलाई सशक्त बनाउँछ।

भारतको राष्ट्रिय आधुनिक कला ग्यालरीले दक्षिण कोरियासँग सहकार्यात्मक प्रदर्शनीहरूमा संलग्न छ, जसले सीमाना पार गरेर आधुनिक कला प्रवर्धन गर्नको लागि आपसी चासोलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।

भारतले मिस्र र इटाली जस्ता देशहरूसँग सम्झौतास्वीकृत गरेको छ जसले ऐतिहासिक स्थलहरू र पुरातात्त्विक साइटहरूको संरक्षणमा विशेषज्ञता साझेदारी गर्दछ। यी सहयोगहरूले विश्वको सांस्कृतिक सम्पत्तिको रक्षा गर्न र भविष्यका पीढीलाई अतीतको समृद्धि कदर गर्न सुनिश्चित गर्न महत्त्वपूर्ण छन्।

साहित्यिक कृतिहरूको अनुवाद र संयुक्त अनुसन्धान परियोजनाहरू जस्ता पहलहरूले एक(अर्काका साहित्यिक परम्पराको क्रस(सांस्कृतिक समझ र प्रशंसा सिर्जना गर्न मद्दत गर्छन्।

सांस्कृतिक आदान–प्रदान कार्यक्रमहरूको दायरा अन्तर्गत, भारतीय सांस्कृतिक संगठन र अन्य देशहरूका समकक्ष संगठनहरूसँग विभिन्न सम्झौतापत्र हस्ताक्षर गरिएको छ। यी समझदारी पत्रले दिर्घकालीन सांस्कृतिक संलग्नताको आधार तयार गर्छ र सहयोगका विशिष्ट क्षेत्रहरूलाई परिभाषित गर्छ।

भारतको पुरातात्त्विक सर्वेक्षण विभागले ऐतिहासिक स्मारकहरूको संरक्षण र रक्षा गर्न सहयोग गर्नका लागि धेरै देशहरूसँग समझदारी पत्र हस्ताक्षर गरेको छ। यी सम्झौताहरू प्रायः विशेषज्ञहरूको आदान(प्रदान, संयुक्त अनुसन्धान पहल, र प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू समावेश गर्दछ, जसले संरक्षण प्रयासहरूको लागि आवश्यक सीपलाई सुदृढ गर्नका लागि लक्षित गरिएको छ।

यसैगरी, भारतको राष्ट्रिय अभिलेखागारले मोझाम्बिक, पोर्चुगल, र सर्बिया जस्ता देशहरूसँग अभिलेख सहयोगमा संलग्न छ, जसले ऐतिहासिक कागजातहरूको आदान(प्रदान र अभिलेख विज्ञानमा विशेषज्ञताको प्रवर्धन गर्दछ।

सांस्कृतिक आदान– प्रदान कार्यक्रमहरू धेरै हदसम्म सफल भएका भए तापनि, तिनीहरूको प्रभावलाई अधिकतम बनाउनका लागि केही चुनौतीहरू समाधान गर्न आवश्यक छ। यसमा राम्रो वित्तपोषणको आवश्यकता, निरन्तर संलग्नताको महत्त्व, र डिजिटल युगमा अनुकूलित हुने आवश्यकता समावेश छ। डिजिटल प्लेटफर्महरूको बढ्दो महत्त्वसँगै, सांस्कृतिक कलाकृतिहरूलाई डिजिटाइज गर्ने र विश्वव्यापी दर्शकहरूको लागि पहुँचयोग्य बनाउने आवश्यकता बढ्दैछ।

भारतको सांस्कृतिक आदानप्रदान कार्यक्रमहरूले राष्ट्रहरूको बीचमा पुलहरू निर्माण गर्न कसरी सांस्कृतिक कूटनीतिलाई प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्नेको चमकदार उदाहरण प्रस्तुत गर्दैछन्।

७८ देशहरूसँग सांस्कृतिक आदान–प्रदानमा संलग्न हुँदै, भारतले आफ्नो समृद्ध सम्पत्ति प्रवर्धन गर्दै, अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगलाई सशक्त बनाउँदै, र आफ्नो वैश्विक स्थिति सुधार्दैछ। यी कार्यक्रमहरू निरन्तर विकसित भइरहँदा, तिनीहरूले भारतको सांस्कृतिक कूटनीति र विश्व समुदायसँगको सम्बन्धलाई सुदृढ गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछन्।