काठमाडौं – उत्तरार्धको वर्षाले विनाश निम्त्याएर मनसुन बिदा भएको १८ दिनमै काठमाडौं उपत्यकामा प्रदूषणको ग्राफ बढ्न थालेको छ । वायु गुणस्तर मापन गर्ने स्वीस कम्पनी आइक्यू एअरको प्रदूषित शहर सूचीमा नेपाल दिउँसोपख २५औं स्थानसम्म उक्लिइसकेको छ ।

आइक्यू एअरका अनुसार यतिखेर उपत्यकाका हाँडीगाउँ, रत्नपार्क र जावलाखेल गरी तीन स्थानको वायु गुणस्तर संवेदनशील समूहका लागि अस्वस्थकर छ । शनिबार दिउँसो झण्डै दर्जन स्थानको वायु प्रदूषणले मध्यमस्तर पार गरेको थियो ।

यतिखेर नेपालको वायु प्रदूषण सूचक ८१ एक्यूआइमा पुगेको छ । गत वर्ष झण्डै दुई दर्जनपटक यस्तो एक्यूआइ १८० भन्दा माथि उक्लिँदा नेपालको वायु प्रदूषणस्तर विश्वका प्रमुख १०० शहरको शीर्ष स्थानमा पुगेको थियो ।

यतिखेर चीनको राजधानी बेइजिङ, भारतको राजधानी नयाँ दिल्ली र पाकिस्तानको राजधानी इस्लामावादको वायु गुणस्तर संसारकै अति अस्वस्थ अवस्थामा पुगेको छ । प्रदूषक र जैविक इन्धनको अतिप्रयोग तथा ठूलो भूभागका खेतबारीमा पराललगायत वनस्पति जलाउँदा निस्कने धुवाँले यी देशमा हरेक वर्ष वायु प्रदूषणले रेकर्ड राख्ने गर्छ ।

काठमाडौं उपत्यकाका हकमा वर्षा गराउने मनसुनी वायु सेप्टेम्बर अन्तिम साता बङ्गालको खाडीतर्फ फर्किएपछि प्रदूषक सवारीसाधन, हावाहुरीले उडाउने धुलो र पश्चिमी चिसो/सुख्खा वायुका कारण वायुमण्डलमा प्रदूषणको तह लाग्ने गर्छ ।

मनसुन बाहिरिएर कात्तिक पहिलो सातादेखि पश्चिमी वायु सक्रिय भइ चिसो बढ्न थालेपछि वर्षा पनि कम हुन्छ । चिसो वायुको स्वभाव जहिले पनि जमिनसँग टाँसिएर बहने हुन्छ ।

चिसो भएपछि गह्रौं हुन्छ र त्यसले वायुमण्डलमा रहेको धुवाँधुलोका साना कणलाई पनि जमाएर तल्लो तहमै ल्याइपुर्‍याउँछ । पृथ्वीको सतहबाट उडेको धुवाँधुलोका कण पनि वायुमण्डलको तल्लो तहमा रहने त्यही गह्रुँगो चिसो पश्चिमी वायुमा जमेर बस्छ ।

फागुनदेखि जेठसम्म कायम रहने ग्रीष्मकालीन तातो र सुख्खा मौसम (हट एण्ड ड्राइ समर सिजन) का बेला अघिल्ला वर्षमा नेपालको सङ्घीय राजधानी काठमाडौंको वायुस्तर बारम्बार विश्वकै सबैभन्दा प्रदूषित स्तरमा पुग्ने गरेको थियो । यसपटक माघसम्म कायम रहने शीतकाल प्रारम्भ भएको कात्तिक पहिलो सातादेखि नै नेपालका शहरको वायुस्तर अस्वस्थकर भएको हो ।

पश्चिमी वायु सक्रिय भएका बेला माघ पहिलो सातातिर केही वर्षा हुन्छ । अन्य समयमा पनि आक्कलझुक्कल वर्षा भए पनि वायुमण्डलमा रहेको प्रदूषणको तह नै निखार्नेगरी बारम्बार झरी पर्दैन ।

माघदेखि तापक्रम बढ्न थाले पनि वर्षा कम हुने हुँदा उपत्यका, तल्लो उचाइका नदी किनार तथा तराई क्षेत्रको आकाशबाट तत्कालै धुवाँ धुलोको तह हट्दैन ।

यो पनि –

काठमाडौँ बन्यो सबैभन्दा प्रदूषित शहर

काठमाडौंमा चिसोसँगै वायु प्रदूषण पनि बढ्दो (तस्बिरहरू)

जनस्वास्थ्यविद्‌हरूका अनुसार वायु प्रदूषणले फोक्सो हुँदै स्वासप्रश्वास प्रणालीमा सबैभन्दा बढी असर पुर्‍याउँछ । यही प्रदूषणका कारण अस्वस्थ हुँदा शरीरका विभिन्न अङ्गमा एकसाथ चिसोले आक्रमण गर्छ । प्रदूषण व्याप्त हुने जाडो याममा हातखुट्टादेखि आँखा सुन्निनेसम्मका समस्या निम्तिन्छन्‌ । वायु प्रदूषणयुक्त स्थानमा बस्दा हृदयघात हुने सम्भावना गुणात्मक बढ्छ ।

यहीकारण हिउँद यामको प्रदूषित चिसो हावामा रहेको विषाक्त धुवाँधुलोका कण फोक्सोभित्र पस्न नदिन चिकित्सकहरूले मास्क अनिवार्य प्रयोग गर्न सुझाव दिने गरेका हुन्‌ ।

पश्चिमी वायु : समस्या र वरदान दुबै !

जाडोको समयमा समुद्र न्यानो हुन्छ र जमिन चिसो हुन्छ । मध्य-एसिया पनि चिसो हुन्छ । मध्य-एसियामा वायुको चाप बढी हुन्छ ।

बढी वायुको चाप भएको मध्य-एसियाबाट कम वायुको चाप भएको हिन्द महासागर र प्रशान्त महासागरतिर वायु बहन्छ । यसलाई ‘जाडोको मनसुन’ भनिन्छ ।

यो समयमा मध्य-एसियामा हावाको चाप बढी हुन्छ । बढी चाप भएको मध्य-एसियाबाट कम चाप भएको समुद्रतिर वायु बहन्छ । दक्षिण एसियामा चाहिँ हिन्द महासागरतिर बहन्छ । यसैलाई जाडोको मनसुन भनिएको हो । जाडोको मनसुन धेरै चिसो र सुख्खा हुन्छ ।

भूमध्यसागरबाट वहने जाडोको मनसुन निम्त्याउने पश्चिमी वायु मध्य-एसिया हुँदै तिब्बतबाट नेपालमा भित्रिन्छ । यस्तो पश्चिमी वायु महाकाली नदी हुँदै नेपालमा प्रवेश गर्छ । यो वायु पुसको अन्तिम र माघको पहिलो हप्तातिर नेपालमा महसुस हुनेगरी बहन थाल्छ ।

यो वायु धेरै चिसो र सुख्खा हुन्छ । यो वायु सिरेटो अर्थात चिसो हावाको रूपमा बहन्छ । हिमालय पहाड नभएको भए मङ्गोलिया र तिब्बतबाट आउने सबै चिसो सिरेटो नेपाल हुँदै भारत र बंगलादेशतिर लाग्थ्यो ।

तर, हिमालले छेकिदिन्छ र नेपाललाई बढी चिसो हुनबाट बचाउँछ । चीनमा यो वायुले चिसो निकै बढाउँछ । त्यसैले चीनमा गर्मीमा धेरै तातो र जाडोमा धेरै चिसो हुन्छ ।

यही पश्चिमी वायुले जाडोकै समयमा पनि नेपालमा वर्षा गराउँछ । सुदूरपश्चिमसहित देशका उच्च भूभागमा प्रशस्त हिमपात गराउँछ भने मैदानी भागमा वर्षा गराउँछ ।

यो वायु जति पूर्व जान्छ – त्यति नै कम वर्षा हुन्छ । जुन वर्ष सुदूरपश्चिम र मध्यपश्चिममा पश्चिमी वायुबाट धेरै वर्षा भयो, त्यो वर्ष कृषि उत्पादन पनि बढ्छ । रोगव्याधी पनि कम हुन्छ ।

नेपालमा हिउँदे वर्षा गराउने यस्तो पश्चिमी वायु १० वर्षमा चार वर्ष भने भारतको उत्तराखण्डबाटै फर्कन्छ । यी वर्षमा नेपालको हिउँदे बाली उत्पादन घट्छ र रोगव्याधी पनि बढ्छ ।

त्यसैले, वायु प्रदूषण बढाए पनि हिउँदे वर्षा गराउने पश्चिमी वायु नेपालका लागि वरदान मानिन्छ । यो वायुले नेपालको पश्चिमतर्फ २० देखि ३० मिलिमिटरसम्म वर्षा गराउँछ । काठमाडौं उपत्यकामा १० देखि १५ र पूर्वी नेपालमा ५ देखि १० मिलिमिटरसम्म हिउँदे वर्षा हुन्छ ।