सामान्य परिवारको छोरीले गाउँबाट शहर पसेर अध्ययन गर्ने लक्ष्य सानो थिएन । २०५५ सालमा एसएसलसी पास गरेर जम्मा १३ सय रुपैयाँ बोकेर हिँडेकी काभ्रेकी हितकुमारी लामा(४२) का अगाडि चुनौतीका चाङ थिए । एउटा बाख्रा बेचेको पैसा लिएर उनी काठमाडौं आएकी थिइन् । उनी संघर्षसँग डट्ने बहादुर छोरी थिइन् । पढेर केही गर्छु भन्ने हुटहुटीले उनलाई काठमाडौं डोर्‍याएर ल्याएको थियो ।

तर उनले आफूलाई प्रमाणित गर्न निकै वर्ष लाग्यो । गार्मेन्टको काम गर्दै, शिक्षिका हुँदै आज उनी आफ्नै कम्पनी हाँक्नेसम्मको यात्रा त्यति सजिलो भने थिएन । ‘ए एण्ड ए ह्याण्डी क्राप्ट नेपाल’ की अध्यक्ष लामा पछिल्लो समय करौडौंको कम्पनी हाँकेर बसेकी छिन् ।

उनले कम्पनीमा हाल सय जना भन्दा बढीलाई रोजगारी दिएकी छन् । सरल र मिठो बोली भएकी लामाले परिवारले साथ दिएमा महिलाले कुनै पनि मुकाम चुम्न सक्ने बताइन् । खबरहबसँग कुरा गर्दै उनले आफ्नो व्यावसायिक यात्राको उकाली ओराली बारेमा सुनाइन् ।
उनको कम्पनीले मखमल ढाकाको भान्सा, विवाह, पास्नी, गुन्यू चोलीमा लगाउने पाउपोश उत्पादन गर्छ ।

विद्यार्थी जीवन

दुई सन्तानमध्ये उनी कान्छी छोरी हुन् । उनको एक दाइ छन् । मामाको छोरी र छोरा अर्को काकाको छोरा मिलेर एक कोठामा चार जना बस्थे । त्यसले बसाइ असहज भए पनि भाडा तिर्न सजिलो भयो । त्यति बेला बालुवाटारस्थित घरमा एक हजार कोठा भाडा थियो । पढ्न भनेर आएपनि कमाउनुपर्ने बाध्यताले विद्यार्थी उमेरदेखि संघर्ष सुरु भयो ।

पहिलो रोजगारी

उनले गरेको पहिलो काम पस्मिनाको सलमा फुर्का बाट्ने थियो । उनको मामाको छोरीले त्यो काम गर्थिन् । उनैले गरेको देखेकी थिइन् । उनलाई काम चाहिएको थियो । त्यही सुरु गरिन् । पहिलो दिन नै तीनवटा बाटिन् । स्ट्यान्ट थिएन, खुट्टामा राखेर बाटेको भएर धेरै दुख्ने त्यो बटार्नुपर्ने हुन्थ्यो । एक पिसको चार, आठ, दश, बाह्र रुपैयाँ थियो सलको साइज अनुसार ।

आठ महिना त्यो काम गरेपछि अर्को गार्मेन्टमा जिन्स पाइन्टको धागो काट्न सुरु गरिन् । त्यहाँ एक पिसको पाउने ज्याला पचास पैसा थियो । त्यहाँ पजि जति काट्न सक्यो, त्यति पैसा थियो ।

उनी कलेजको ड्रेस ब्यागमा हालेर फ्याक्ट्री जान्थिन् । एक दिन गार्डले चेक गर्दा कलेजको ड्रेस देख्यो । ‘पढ्ेको मान्छे यस्तो काममा किन आएको भने ?’ उनले ‘बाध्यता’ भनेर जवाफ दिइन् ।

त्यहाँ काम गर्दाको रमाइलो किस्सा पनि उनले सुनाइन् । भनिन्, ‘एकाउन्टेन्टलाई मेरो माया लागेर पचास पिस काट्यो भने पनि सय पिस लेख्दिने रहेछन् ।’ इमान्दारीको पर्यावाची उनी एकाउन्टेन्टलाई अब उप्रान्त त्यस्तो नगर्न आग्रह गरिन् ।

पाइन्टको हरेक पार्टको नाम हुन्छ । पकेट राख्ने, टाँक राख्ने लगायत । उनले हरेक दिन त्यो नाम याद राख्थिन् र घरमा गएर कापीमा टिन्थिन् । एक महिना बढी धागो काट्दै नकाट्दै त्यहिँ भ्याकेन्सी खुल्यो । चेकिङ र प्याकिङमा । अन्तर्वार्तामा सबै पार्ट पार्टको नाम सोध्ने थियो ।

त्यसको तयारी उनले पहिले देखि गरेकी थिइन् । उनैको नाम निस्क्यो । १२ सय तलब थियो । पछि उनी उक्त गार्मेन्टको सुपरभाइजर समेत भइन् । तर गार्मेन्ट कपनदेखि पनि पर सर्‍यो । बालुवाटारदेखि टाढा भयो । उनलाई जागिर छाड्नुपर्ने स्थिति आयो ।

त्यसपछि उनले फर्निचर पसलमा काम गरिन् । त्यही पसलको दिदीले पढेको मान्छे यहाँ काम नगर, पढाउन जाऊ भनेर सुझाइन् । गाउँमा पढेर आएको पढाउन सक्दिन भन्ने लाग्यो । तर प्रौढ शिक्षाको तालिम लिएकाले कता कता आत्मविश्वास जाग्यो ।

कम्तीमा कोसिस गर्छु भन्ने लाग्यो । तिनै दिदीले आफैँले पढाइरहेको स्कुलमा एक हप्ता सिकाएर लगाइदिनुभयो । १५ सय तलब थियो । त्यति बेला उनलाई बल्ल आफ्नो लेबल बढेजस्तो अनुभव भयो । मेरिगोल्ड इङलिस बोर्डिङ स्कुलमा ३ वर्ष पढाइन् । अहिले यो स्कुल छैन ।

यसरी कसियो घरजम 

ठुलो बुवाको छोरा भिम दाइ, मामाकी छोरी अञ्जुले उनको विवाह गरिदिए । तिमीले धेरै दुख पायौ, बिहे गर भनेर केटा ल्याए । साथीको भाइ विकु लामा (हाल श्रीमान)को कुरा ल्याए । पर्यटन क्षेत्रमा काम गर्ने राम्रो मान्छे हो भने । तर उनलाई बिहे गर्ने मन थिएन ।

पछि उनलाई पनि एक्लै दुख गर्न भन्दा साथी भएपछि अलि सजिलो होला भन्ने लाग्न थाल्यो । विकुसँगै उनको २०५८ सालमा बिहे भयो । त्यति बेला १९ वर्षकी थिइन् । बिहेमा अञ्जु दिदीको साडी र ठूलो बुवाको छोरीको चुरा लगाइन् । बिकुले पनि एक तिलरी मात्रै लिएर आएका थिए ।

बिहे गरेपछि सुख हुन्छ भन्ने चाहिँ भ्रम मात्रै रहेको उनको बुझाइ छ । बिहे गरेपछि अर्को थरीको संघर्ष सुरु भयो । पर्यटन क्षेत्रको काम मौसमी हुने भएकाले श्रीमान्को कमाई निरन्तर हुँदैनथ्यो ।

बिहेपछि उनको पढाइ र शिक्षण पेशा चलिरहेकै थियो । तर ठुली छोरी पेटमा आएपछि कामलाई निरन्तरता दिन सकिनन् । तीन महिना निकै गाह्रो भयो । त्यसपछि हल्का हुँदै गए पनि स्कुलको जागिर फुत्किसकेको थियो । एक निजी स्कुलले तीन महिना कुनै शिक्षकलाई किन पो पर्खियोस् ।

उनले पुनः घरै बसेर गर्ने काम सुरु गरिन् । त्यहि पुरानो पस्मिनाको सलमा बुट्टा भर्ने । अर्को टोपी, पञ्जा, गलबन्दी बुन्ने काम पाइन् । घरै बसेर गर्न सकिने दिनभर बस्नुभन्दा काम गर्नुपर्छ जस्तो लाग्यो । घरमै ल्याइदिन्थे । कम्पनीमा जानु पर्दैनथ्यो । उनलाई त्यो सबै बुन्न आउँथ्यो । छोरी जन्मिएको दिनको बिहानसम्म काम गरेकी थिइन् । २० वर्षको हुँदा उनले पहिलो छोरीको जन्म दिइन् ।

आर्थिक अभाव भए पनि हितकुमारी र बिकुको बीचमा गहिरो प्रेम थियो । मागी विवाह भए पनि दुवैले एक अर्कालाई मन पराएर बिहे गरेका थिए । त्यही प्रेमले दुवैलाई संघर्ष गर्ने शक्ति प्रदान गरेको हितकुमारी स्वीकार गर्छिन् । सुत्केरी भएको डेढ महिनाको आरामपछि उनले पुनः कामलाई निरन्तरता दिइन् ।

समय बित्दै थियो एक दिन छिमेकी सीता दिदीले उनलाई आफ्नो श्रीमान्को रिसर्च अफिसमा अन्तर्वार्ता दिन सुझाइन् । त्यहाँ उनको अन्तर्वार्तामा नाम निस्क्यो । डेढ वर्षकी छोरी बुवाको साथमा छोडेर उनी काठमाडौं बाहिर फिल्डमा गएर काम गर्थिन् । उक्त संस्थाले एचआइभी, शिक्षा लगायतका विषयमा डाटा संकलन गर्थ्यो । त्यहाँ  फिल्डमा गएको दिनको मात्रै तलब आउँथ्यो । त्यो समयमा कान्छी छोरी पनि जन्मिइन् ।

त्यसपछि शुरु भयो स्वरोजगारको यात्रा

उनी फिल्ड गएको समयमा श्रीमान् दुई छोरीको हेरचाह गर्थे । त्यसैमा बिकुले  कान्तिपुर पत्रिकामा घरेलु उद्योगको तालिमको विज्ञापन देखे । श्रीमतीले तालिम लिए हुन्थ्यो भन्ने उनलाई लागेछ । श्रीमान्ले भनेअनुसार उनी तालिमको लागि फम भर्ने लाइनमा बसिन् । तर उनलाई आफ्नो नाम निस्कन्छ भन्ने लागेन । जम्मा २१ जनाले पाउने तालिममा २८६ जना लाइनमा थिए ।

तर कहिलेकाहीँ नसोचेको हुन्छ । त्यो २१ जनामा उनको नाम थियो । तालिम सुरु भयो, उनले त्यहाँ सिकेको काम घर आएर पनि गर्न थालिन् । अभ्यास न हो जति धेरै गर्‍यो, उति अभ्यस्त । उनले तालिम सेन्टरबाटै जुत्ता बनाउने काठको साँचो किनेर ल्याएर घरबाटै काम सुरु गरिन् ।

घरेलु उद्योगले त्यो पहिलो पटक नेपालमा मखमली ढाकाको जुत्ता बनाउने तालिम दिएको थियो । सादा भान्सामा प्रयोग हुने जुत्ता बन्थ्यो । कच्चा पदार्थ संकटा मन्दिरको आसपासमा पाउँथ्यो । काम सुरु गरेको १५ वर्ष भए पनि कम्पनी दर्ता गरेको पाँच वर्ष मात्रै भयो  ।

एलिजा र एञ्जिला दुई छोरीहरूको नामबाट ‘ए एण्ड ए ह्याण्डीग्राफ्ट नेपाल’ राखिएको हो । ठूली व्यवस्थापन पढ्दैछिन्, सानी एलेबल आइटी पढदैछिन् ।

हितकुमारीको सन्देश : व्यवसाय गर्नेले लाज त्याग्नुपर्छ

उनका जुत्ता किन्ने पहिलो ग्राहक छिमेकीहरू थिए । पछि उनीहरूले नै लामा बैनीले जुत्ता बनाउँछिन् भनेर मार्केटिङ गर्दिए । तर त्यति व्यापार गरेर रहर पुरा गर्ने काम मात्रै भएको थियो । व्यवसायले बजार माग्छ । त्यो उनीसँग थिएन ।

त्यसैबखत श्रीमान्ले घरबाहिर मार्केटिङ गर्नुपर्ने बताए । अब कसरी र कहाँ गएर मार्केटिङ गर्ने ? आफ्नो उत्पादन मन पराउँछन् वा पराउँदैनन् । मनमा एक किसिमको डर थियो ।

उनले फेसन डिजाइनको पनि कक्षा सुरु गरिन् । बिहान ३ बजेर उठेर छोरीहरूको लागि खाना तयार गरेर ६ बजेको कक्षा भेट्न पुग्थिन् । कक्षा सकिएपछि आफूले बनाएको जुत्ता र थैली बजार–बजारमा देखाउँदै हिँड्न थालिन् ।

पहिलो पटक न्यूरोडमा थैली बिक्री हुँदा आँखाबाट उनको आँसु नै आयो । अर्को पसलमा जुत्ता किन्दिनुभयो । कति राम्रो बनाएको भनेर किन्नेले प्रशंसा पनि गरे । त्यो जति खुशीको पल मेरो लागि अरु केही थिएन । जुत्ताको २० सेट अर्डर आयो । अब यति मान्छेले मात्रै माग धान्न सकिँदैन । अरु मान्छे खोज्न पर्‍यो ।

बाटोमा हिँड्दा दिदीबहिनी गफ गरेको ठाउँमा गएर काम गर्ने हो ? भनेर उनले सोधिन् । दिदीबहिनी खाली बस्यो कि किन बसेको होला ? मसँग यत्तिका काम छ जस्तो लाग्ने र कुरा राख्थिन् ।

३० हजारबाट सुरु गरेको व्यवसाय हाल करोडमाथिको भयो । डिजाइन र फिटिङ लगायत सबै गरेर अहिले सय जना बढीले काम गर्छन् । हितकुमारीसँग दश वर्षदेखिसँगै काम गर्नेहरू छन् । मान्छे चिन्न उसको घरको सहयोगी कति पुरानो छन् भनेर थाहा हुन्छ । त्यस्तै हितकुमारीलाई चिन्न पनि उनीसँग दशौँ वर्ष सहकार्य गर्ने स्टाफ देखेर थाहा हुन्छ ।

उनीसँग बच्चाको आमाहरूले सँगै काम गर्छन् । कति केटाकेटी यहिँ हुर्किएर स्कुल जाने भइसके । केही अझै हुर्कँदै छन् । हिजो आफूले बच्चा जन्माउँदा जागिर छोड्नुपरेको नमिठो सम्झनाले पनि उनलाई बच्चाको आमालाई प्राथमिकतामा राखेर काम दिने गर्छिन् ।

उनको उत्पादन सबै जिल्लामा जान्छ । अमेरिका निरन्तर पठाइरहेकी छन् । अन्य देशमा समय समयमा आएको अर्डर मात्रै जान्छ । हाल उनकोमा दुई सयदेखि २ हजारसम्मको जुत्ता चप्पल छन् । बच्चादेखि वृद्धसम्म सबै उमेर समूहका लागि उत्पादन हुन्छ ।

महिलाको संघर्ष परिवारभित्रै

तालिम लिएका २१ जनामध्ये कम्पनी खोलेर काम गरेको उनी एक्लै हुन् । उनीसँगै तालिममा आएको एक दिदीले परिवारसँग लुकेर आएको सुनाउँथिन् । तालिममा त लुकेर आउनुपर्ने भएपछि ती दिदीले काम कसरी गर्लिन् ?

महिलाले काम गर्छु भन्दा आज पनि परिवारले साथ नदिएको अवस्था छ । महिलालाई अगाडि बढ्न सबैभन्दा पहिले परिवार र श्रीमान्ले साथ दिनुपर्छ । उनले आफ्नो सफलताको श्रेय श्रीमान् बिकुलाई दिन्छिन् । श्रीमतीले सक्छिन् भन्ने विश्वास हरेक श्रीमान्मा हुनुपर्छ तब न प्रगति गर्न सकिन्छ ।

घरबाहिर निस्किएको मन नपराउने । कसैसँग बोलेको मन नपराउने श्रीमान् महिलाको लक्ष्यको बाधक हुन् । अर्को महिला आफैं पनि अवसर खोज्दै हिँड्नुपर्छ । घरमै बसेर केही आउँदैन । घरबाहिर निस्कनु पर्छ ।

सरकारी सहयोग शून्य
कर तिरेका छौँ, तर सरकारले केही कुरामा सहुलियत दिएन । मुख्य कुरा बजार दिन सकेन । स्टलमा भाडा तिरेर व्यापार गर्न सकिँदैन । व्यक्तिगत रूपमा जति गर्न सक्यो गर्‍यो । सरकारले के गर्‍यो भन्दा शून्य ।

खाली जग्गामा टहरा बनाएर उद्यमीहरूलाई कम भाडामा चलाउन दिनुपर्छ । साना व्यवसायीलाई सहुलियतको आवश्यकता छ । कच्चा पदार्थ धेरै भारत र चीनबाट आउँछ । बाहिरबाट ल्याउनुपर्दा खर्चिलो हुन्छ ।

कम्तीमा नेपालमै कच्चा पदार्थ उत्पादन गर्न सके अझै रोजगारी बढाउन सकिन्छ । कच्चा पदार्थको मूल्य बढ्यो तर जुत्ताको मूल्य उही छ ।
नेपाल भनेको सम्भावना नै सम्भावना भएको देश हो । विदेश जानुभन्दा यहीँ के गर्ने भनेर सोच्नुपर्छ । विदेशमा के सुख छ, त्यही दुख आफ्नै देशमा गर्ने हो । अरूलाई रोजगार दिनु भनेको आफू पनि रोजगारी हुनु हो ।

सरकारले बाटो देखाइदिन पनि नसकेको अवस्था विद्यमान छ । नागरिकलाई बाटो देखाउने दायित्वको सरकारको पनि हो । अहिले नगरपालिका वडाले पनि घरेलु तालिम दिएको छ । केही न केही सिकेर काम गर्न महिला दिदीबहिनीहरूमा उनको आग्रह छ ।